Pedagogika va psixologiya yo’nalishi

Bular:
1. maktabdagi umumiy xavotirlanish;
2. ijtimoiy stressdan tashvishlanish;
3. yutuqlarga erishishda extiyojlarning frustratsiyasi;
4. o‘zini namoyon qilishdan qo‘rqish;
5. bilimni tekshirish oldidagi qo‘rquv;
6. atrofdagilarning ishonchini oqlay olmaslik qo‘rquvi;
7. ruxiy zarbaga past fiziologik qarshilik

1.2.O‘smirlik davridagi xavotirlanish hususiyatlarini keltirib chiqaruvchi ijtimoiy psixologik omillariO‘smirlik yoshi (10-11 yoshdan 14-15 yoshgacha) hayotningmaktab davriga- umumiy o‘rta ta’lim bosqichiga to‘g‘ri keladi. SHuning uchuno‘smirlarning muammolari asosan tengqurlari va o‘zini qurshab turgan jamoamuhitida o‘z shaxsining ahamiyati, oldinda turgan kattalik hayoti yo‘nalishinitanlash, o‘qish faoliyati bilan bog‘liq xavotirlik va xavotirlanishlargaasoslanadi. Ushbu tadqiqotdan ko‘zlangan maqsad o‘smirlarda emotsionalzo‘riqish, xavotirlanish holatlari va ularning shaxs xususiyatlari hamda shaxsning o‘z-o‘ziga beradigan bahosi bilan bog‘liqligini o‘rganishdan iborat.
Xavotirlanish muammosi bo‘yicha bir qator psixolog olimlar
tomonidan tadqiqotlar olib borilgan bo‘lib, ularda turlicha yondoshuv va
qarashlar ilgari surilgan. Jumladan CH.D.Spilberger (1968) ning fikriga ko‘ra,
bu holat zo‘riqish, notinchlik, g‘amginlikni his qilish tariqasida fiziologik
jihatdan avtonom asab tizimining faollashuvi sifatida tavsiflanadi. Xavotirlanish hissiy holati o‘zida xavf, tayziq, ziyon elementlari sifatida idrok qilish natijasida vujudga keladi.
Xavotirlanish holatini o‘rganuvchi metodikalarning ko‘pchiligi faqatgina
shaxs xususiyatlari yoki xavotirlanish holatini, yoki nisbatan maxsus
reaksiyasinigina baholash imkoniyatini beradi.
Inson xavotirlanish holatini ham shaxs xususiyati, ham holati sifatida
differensiatsiyalashtirgan holda baholash imkonini beruvchi yagona metodika CH.D.Spilberger tomonidan ishlab chiqilgan va keyinchalik YU.L.Xanin tomonidan muvaffaqiyatli moslashtirilgan metodikadir.
Ushbu metodika xavotirlanish darajasining o‘smir va katta yoshdagi
shaxslarda namoyon bo‘lishini tadqiq etishga mo‘ljallangan bo‘lib, bu o‘smirlar suitsidal xulqini inobatga olganda juda ham muhim hisoblanadi.
Ushbu test o‘z-o‘zining reaktiv xavotirlanish holatini baholash
vositasi sifatida sinaluvchining vaziyatli shart-sharoitlar va shaxs xavotirlanishi ta’siri ostidagi ayni vaqtdagi holatini tavsiflab, bu individiumning barqaror konstitutsional tavsifi hisoblanadi.
Reaktiv xavotirlanish kuchlanish, notinchlik, asabiylik bilan
tavsiflanadi. Juda yuqori reaktiv xavotirlanish diqqatning, ba’zan aniq
koordinatsiyaning buzilishini keltirib chiqaradi. SHaxs xavotirlanishi keng
doiradagi vaziyatlarni xavf sifatida idrok etish, bu vaziyatlarga xavotirlanish
holati bilan javob berishga barqaror moyillikni tavsiflaydi. Juda yuqori shaxs
xavotirlanishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri nevrotik nizolar, emotsional va asabiy
qo‘zg‘alishlar, psixosomatik kasalliklar bilan korrelyasiyali aloqadorlikdadir.
Xavotirlanishni shaxs xususiyati sifatida baholash juda ham muhim.
CHunki, aynan mana shu sifat ko‘p hollarda individ xulq-atvorini belgilaydi.
Xavotirlanish darajasining ma’lum darajasi – bu shaxs faol faoliyatining tabiiy va majburiy xususiyatidir. Har bir shaxsning foydali xavotirlanish deb
nomlanuvchi o‘z optimal yoki istalgan xavotirlanish darajasi mavjuddir.
Insoning o‘z holatini baholashi uning uchun o‘zini nazorat qilishi va o‘zini
tarbiyalashining ahamiyatli tarkibiy qismi hisoblanadi.
SHaxs xavotirlanishi ostida sub’ektning xavotirlanishga moyilligini
aks ettiruvchi va unda keng doiradagi vaziyatlarni xavfli sifatida qabul qilish
tendensiyasi mavjudligi ehtimolini nazarda tutuvchi hamda ularning har biriga nisbatan ma’lum bir javob reaksiyasini namoyon etuvchi barqaror individual xarakteristikasi ham tushiniladi.
SHaxs xavotirlanishi moyillik sifatida inson tomonidan o‘zo‘zini baholash uchun xavfli hisoblangan ma’lum bir qo‘zg‘atuvchilarni qabul
qilish asosida faollashadi. Vaziyatli yoki reaktiv xavotirlanish holat sifatida
quyidagi sub’ektiv emotsiyalar bilan xarakterlanadi: taranglik; notinchlik;
xavotirlik; asabiylik. o’smirda ro’y beradigan biologik uzgarishlar natijasida uning psixik dunyosida tub burilishi nuktasi vujudga keladi. Kamolotning
mazkur pallasida jismoniy usish va jinsiy yetilish amalga oshadi. Bolaning bo’yi 11-12 yoshida olti yetti santimetr xatto 10 santimetrgacha o’sishi mumkin. Biroq bu bosqichda qizlar o’gil bolalarga qaraganda tezroq o’sadilar.O’smir 13-14 yoshga tulganda xar ikkala jism o’rtasida bo’yning usishi qariyb baravarlashadi.
15 yoshga kadam qo’yganda esa o’gil bolalar qizlarni ortda qoldirib ketadilar. 11- 12 yoshdagi o’smirning ichki sekretsiya bezlari qayta kuriladi. Gipofizning old kismi ishlab chikaradigan garmonlar gavdaning usishini ta’minlaydi. Gipofiz bilan bir katorda qalkonsimon bezning funksiyasi xam kuchayadi. O’smir jinsiy etilish sirlarining 17 foizini ota-onadan, 9 foizini
maktab vrachidan va qolgan yashirin ma’lumotlarini kucha kuydan, o’rtoklari va dugonalaridan eshitib bilib oladilar.
Ma’lumki bola dunyoga kelgan kundan boshlab kimningdir
karomogiga muxtoj buladi. Ota— onasi va boshqa yaqinlari uni
oziklantiradi, kiyintiradi va tarbiyalaydi xamda bolani muntazam nazorat ostida tutadi. O’smirlik davrida esa bola o’z xayotini xavfsizligini ta’minlash
borasida nisbatan mustaqillikga erishadi. Endi u uzini uzi ximoya kila
olishi, uz extiyojlarini mustaqil ravishda uzi kondira olishi mumkin buladi.
Maboda bu davrda o’smir ota-onasi ajralib ketgudek bu xolatda o’smirning
qayerda va kim bilan qolishi bola xoxishiga karab xal etiladi. o’smir
xuquqiy imkoniyatlariga ega bo’lish va bundan o’smirning xabardorligi uning
xuquqiy avtonomiyasining yuzaga kelishini ta’minlaydi, bunday avtonomiyaga bulish o’smirda o’z xatti xarakati uchun javobgarlik, mas’uliyatlilik xissini yuzaga keltiradi. o’smirlik davrida esa aksincha, o’smir endi «yosh» bola emas, endi u «katta odam», katta odam esa mustaqil bulishi, uz muammolarini uzi xal kilishi kerak. Bu oldingidek kursatiladigan iltifot, erkalashlar erish tuyuladi.Bularning barchasi o’smirlarda bevosita kuzatiladigan emotsionalavtonomiyaning alomatlaridir. O’smirlarda kuzatiladigan avtonomiyaxolatining yana biri makoniy avtonomiyadir. Bunga ko’ra o’smirlar imkon qadar o’z xonasida yolg’iz qolishga, biron bir ishni bajarayotgan yoki biron bir joydabo’lgan vaqtlarda imkon qadar yolg’iz bo’lishga, ayniqsa o’z ota-onasi, oila a’zolari nazaridan chetrokda bulishga, o’z xayollari bilan mashg’ul bulib vaqt o’tkazishga intilib qoladi.
Ma’lumki o’smirlik davrida o’smirning «men»i qaytadan shakllana
boradi. Uning atrofidagilari ayniqsa o’z o’ziga bo’lgan munosabati, qiziqishlari, qadriyatlari yo’nalishi keskin o’zgaradi.
Biroq bu davrdagi endokrin sistemasi faoliyati, epofiz, jinsiy sekretsiya bezlari ajratib chiqaradigan gormonlar ta’siri ostida o’smir organizmida va tana tuzilishida o’zgarishlar ro’y berad/