O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

A’dette osmoregulyatorlıq mexanizmlerdin’ kesh rawajlanıwı sebepli  organizmlerde 

evrigalinlik ontogenezde o’sedi. mısalı: Azov ten’izinde jasawshı Calonipeda aquaedulcis 

shayanlar 0 den 12,5 

‰

 duzlanıwda o’mir su’redi, al onın’ qurt-shabaqları bolsa, tek 5 den 10 

‰

 

shekem. 

Ulıwma osmotik kontsentratsiyadan basqa gidrobiontlarg’a sırtqı do’gerek h’a’r qıylı 

ionları ta’sir jasaydı. Organizmlerdin’ ishki suyıqlıg’ının’ ionlıq quramı  sırtqı do’gerektikinen 

ajıralıp turadı. mısalı: treska balıg’ının’ ishki suyıqlıg’ında ten’iz suwına qarag’anda kaliy 2,5  

ese ko’p, al magniy 9 ese kem. Bir suwda jasawshı h’a’r qıylı tu’r h’aywanlarının’ ionlıq 

salıstırmalı h’a’r tu’rli, sebebi olar saylap bir ionlardı tartsa, basqa ionlardı shıg’aradı. 

Organizmler ionlıq regulyatsiyanı h’a’m passiv h’a’m aktiv tu’rde a’melge asıradı. ionlardın’ 

kletkalıq membranalar arqalı migratsiya tezligi temperaturanın’ ko’teriliwi menen o’sedi. Aktiv 

ionlıq regulyatsiya arnawlı kletkalar arqalı a’melge asadı, olar suwdag’ı kerekli ionlardı tartıp 

aladı h’a’m ishki suyıqlıqtag’ı ionlardı shıg’arıp taslaydı. Bunday kletkalar arnawlı ekskretorlıq 

organlarda yamasa denesinin’ sırtında jaylasqan. mısalı: Artenia salina larda ionlar ekskretsiya 

ornı bolıp birinshi 10 para sag’aq epiteliyası esaplanadı, al ionlardın’ kiriwi bolsa, ishek 

epiteliyası arqalı a’melge asadı. Su’yekli balıqlarda ionlardı tartıw-shıg’arıw sag’aqlarda 

jaylasqan keys-vilmerov kletkaları arqalı a’melge asırıladı. 

Qorshap turg’an do’gerektin’ duzlanıwına g’a’rezli bul kletkalardın’ funktsiyaları da 

o’zgeredi. Organizmlerdin’ biologiyalıq za’ru’rliklerine g’a’rezli birdey kletkalardın’ ionlardı 

tartıw h’a’m shıg’arıw qabileti ko’plegen shayanlılardak h’a’m qurt-qumırsqalarda belgili. 

   

 

Elementlerdin’ biogenlik migratsiyası.  

Biosferanı qurawshı organizmlerdin’ tirishilik etiwi na’tiyjesinde bolıp o’tiwshi ximiyalıq 

elementler migratsiyasın elementlerdin’ biogen migratsiyası dep ataydı. Akademik 

V.İ.Vernadskiydin’ anıqlaması boyınsha biosfera-bul tirishilik iyelegen h’a’m sapalı o’zgertken 

jer u’sti qabıg’ı. Biosfera o’zinin’ du’ziliwi boyınsha h’a’r qıylı h’a’m quramalı, ol o’z ishine 

u’sh tiykarg’ı komponentlerdı aladı: tiri zat-planetamızda sol ya basqa waqıtta jasawshı h’a’mme 

organizmler massasının’ jıyındısı; biogenlik zat-tiri zat ta’repinen do’relgen mineral h’a’m 

organikalıq zatlar (tas ko’mir, sapropel, torf), biosu’yekli zatlar-janlı organizmler menen jansız 

ta’biyattın’ o’z-ara h’a’reketi na’tiyjesinde payda bolg’an mineral qosındılar (sho’gindi 

porodalar, ılay, atmosferanın’ h’a’m suwdın’ to’mengi qatlamları). 

Biosfera jer yadrosın qorshap turg’an u’sh sferag’a kirip baradı: atmosfera, litosfera, 

gidrosfera. 

Biosferanın’ shegaraları ondag’ı organizmlerdin’ taralıw shen’berleri menen anıqlanadı. 

Litosferag’a olar 2-3 km teren’likke shekem kirip baradı; atmosfera jasawg’a qolaylı jag’daylar 

20-23 km  ba’lentlikke shekem sozılg’an, tek gidrosferada h’a’mme qalın’lıqta jasaydı. 

---

Biosferanın’ barlıg’ının’ milliyardlar jılları dawamında janlı janlı zat ku’n energiyasının’ 

ximiyalıq h’a’m mexanikalıq energiyası u’lken sanın transformatsiya qılıp planetanın’ ko’rinisin 

tanımaytug’ın etip o’zgertip jibergen. Organizmlerdin’ u’lken energiyası to’mendegi xarakterli 

qa’siyetler menen baylanıslı: joqarı ko’beyiw tezligi, almasıw intensivligi, h’a’r qıylı 

sha’rayatlarg’a beyimlesiwi. Biosferada tiri h’a’m mineral elementlerdin’ o’z-ara h’a’reketleri 

elementlerdin’ biogen migratsiyasında ko’rsetiledi h’a’m azıqlanıwda, ko’beyiwde, o’liwde, tiri 

organizmlerdin’ shiriwinde ko’rinedi. Biogen migratsiyag’a ko’plegen mineral elementler kiredi, 

onın’ jetekshi roldi uglerod, vodorod, azot, fosfor, ku’kirt oynaydı. Solar menen bir qatarda 

organizmler tirishilik etiw protsessinde kaliy, kaltsiy, magniy, temir, mıs, marganets, molibden, 

kobaliy h’a’m t.b. paydalanadı. Geologiyalıq waqıt dawamında bioseradag’ı janlı zat massası 

o’sedi. Ha’zirgi da’wirde u’sh sferanın’da ximiyalıq quramının’ tiykarın janlı zat qa’liplestiredi. 

bul h’a’reket ayrıqsha gidrosferada ullı, onda h’a’mme janlı zattın’ 9/10 bo’legi jaylasqan. 

Okean suwlarında 70 ten ko’p ximiyalıq element anıqlang’an. Biraq sonın’ 46 sının’ 

mug’darı sonday az, h’a’mmesin jıynag’anda ulıwma massası tek 0,02 g/l. gidrobiontlar az 

mug’dardag’ı elementlerdi de o’zine tartıw h’a’m kontsentratsiyalaw qabiletine iye. Ayırım 

mikroelementler birinshi organizmlerdi tabılg’an, onnan son’ g’ana suwda anıqlang’an. 

Gidrobiontlar saylap bir elementlerdi, birikpelerdi jıynaydı, al basqaların organizmde irikpey 

o’tkerip jiberedi. Gidrobiontlardag’ı ximiyalıq elmentler mug’darı ayırım jag’daylarda 

suwdag’ıdan joqarı. 

Mısalı: eskek ayaqlı shayanlarda marganets h’a’m litiya mug’darı 10 mın’ ese, al temir, 

kremniy, gu’mis mug’darı millionlar ese ten’iz suwınan joqarı. Segiz ayaqlılardın’ qanında 18-

23,5 % mıs bar, al suwda bolsa, onın’ mug’darı 0,001 %. 

Denesinde jıynalg’an ximiyalıq elementlerinin’ mug’darına baylanıslı kontsentrator 

organizmler Vernadskiy ta’repinen o’z denesinde shiyki zat massasının’ 10 % aspaytug’ın 

ximiyalıq elementler mug’darın jıynawshı organizmler kiredi. Mısalı: diatomeyalarda kremniy 

okisi gidratı 20 % shekem, al radiolyariylarda bolsa shiyki zat massasının’ 60 % shekem jetedi. 

Kaltsiy kontsentratorları bolıp kokkolitoforidlar, qızıl h’a’kli o’simlikler, iynedeneliler, 

mollyuskalar esaplanadı. Bul organizmlerdegi kaltsiy mug’darı (SaO) shiyki zat massasının’ 38 

% nen 50 % shekem quraydı. 

Ekinshi gruppag’a ayırım elementler kontsentratsiyası birinshi gruppag’a qarag’anda 

onshaqtı ese kem, biraq ulıwma biosferanın’ bir neshe ju’z ese joqarı bolg’an organizmler kiredi. 

Mısalı: yod kontsentratorları (ayırım gubkalar, korallar, qızıl h’a’m qon’ır suw 

o’simlikleri). Mıstı ko’plegen mollyuskalar h’a’m shayanlar tu’rleri kontsentratsiyalaydı. 

Bakteriyalar, fitoplankton, plankton h’a’m bentos omırtqasızları h’a’reketi na’tiyjesinde ten’iz 

suwında temir, marganets, kobalt, molibden h’a’m t.b.- h’a’mmesi bolıp 35 ke jaqın elementler 

---