O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

ko’plegen organizmler ushın (mollyuskalar, shayanlar) baqanshaqlar h’a’m tas qabırshaqların 

qurıwda ju’da’ za’ru’r. 

Suwdı qattı dep esaplaydı eger onın’ 1 litrinde 25 mg aslam kaltsiy bolsa h’a’m jumsaq 

bolıp esaplanadı egerde kaltsiydın’ mug’darı (9mg. aspasa. Duzlanıwı 0,05 

‰

 aspag’an suw 

orınların agalinlik dep ataydı. Mısalı: soragiolıq batpaqlıqlar. Dushshı suw orınlarında 

jasawshılardın’ en’ xarakterli o’zgesheliklerinin’ biri tu’rlerdin’ gedeyligi. Mısalı: dushshı 

suwlarda iynedsketler ulıwma joq, al gubkalar h’a’m tag’ı da basqa wa’killer az mug’darda 

ushırasadı. Biraq dushshı suwlarda qurt-qumırsqalar, eskek ayaqlılar, amfibiya h’a’m ken’ 

tarqalg’an. Ko’binese bunday suwlarda oligoxetlar, kolovratkalar, o’kpeli mollyuskalar jasaydı. 

Dushshı suwdag’ı shalan’lar h’a’m omırtqasızlar ken’ geografiyalıq tarqalg’anlıg’ı menen 

xarakterlenedi, sonın’ ushın olardın’ tu’r quramında belgili ken’islik ayırmashılıq joq. Bul 

organizmlerdin’ kosmopolizmi to’mendegiler menen anıqlanadı: olardın’ ko’pshiliginde tınıw, 

dem alıw jag’dayında qıslawg’a, suwsızlıq periodlardı bastan keshiriwge beyimlesiw islep 

shıg’arılg’an. Mısalı: tsistalar jolı menen (shalan’lar, a’piwayılılar, ayrım kopepodalar), ishki 

bo’rtik  penen (gubkalar, mshankalar), lantsetnik ma’iek penen (gidralar, japraq ayaqlı 

shayanlılar, kolovratkalar). Tınıw dem alıw periodları bularda 1-2 jıl h’a’m onnan da ko’p waqttı 

quraydı. Balıqlar, joqarg’ı shayanlar, ayırıp kopepodlar Calanoida podotryadınan sheklengen 

kishkene areallarda jasaydı. 

Az mug’darda duzlang’an suw orınları.  

Bunday suw tiplerine estuariyalar jatadı. (ten’iz qoltıg’ı formasına iye da’rya quyarlıg’ı, 

jaylım suwlı qoltıqlar, ten’izden bo’linip qum basqan ko’ller, iri da’ryalardın’ quyar jerine, jaqın 

ten’iz oblastları, ko’plegen ishki ten’izler (Baltik, Azov h’a’m t.b.). Az mug’darda duzlang’an 

suwlar duzlanıw rejiminin’ turaqsızlıg’ı menen ajıralıp turadı. 

 Bir suwlarda duzlanıwdın’ o’zgeriwti a’sten o’tedi, mısalı Baltik ten’izi, al basqa 

suwlarda ol keskin o’zgeredi, mısalı ten’iz qırlarına jaqın suwlar. Az mug’darda duzlang’an 

basseynlerdin’ jasawshıları u’sh gruppalardan quralg’an: .ten’iz evrigalinlileri, dushshı suwlı 

evrigalinliler h’a’m spetsifikalı  az duzlang’an organizmler. Ten’iz gruppası wa’killeri 5-8 % 

duzlanıwg’a shekem shıdam beredi, mısalı molyuskalar: Mytilus edulis, Cerastoderma Lamarcki, 

ko’plgen kopepodlar, diatomlı h’a’m peridinli shalan’lar. Ten’iz tu’rleri ko’plegen jag’dayda az 

duzlang’an basseynlarda jasawshılarının’ tiykarın quraydı, mısalı Baltik h’a’m Azov 

ten’izlerinde. Ayırım dushshı suwlı organizmler 6-7 % shekem duzlanıwg’a shıdam beredi, 

(mısalı ko’k shalan’lar, kolovratkalar, shayanlılar, xironomid qurt shabaqları). Spetsifikalıq az 

duzlang’an organizmleri ko’binese stenogalinlik  formalar bolıp tabıladı. Bul gruppag’a mısalı 

to’mendegi wa’killer kiredi. Amphipoda, Cumacea, Mysidacea, Lsopoda ,  Birealvia 

 

---

balıqlardan-bıchoklar h’a’m seldlar. Tu’r qatnasıg’ı boyınsha az duzlang’an suwda jasawshılar 

ten’iz h’a’m dushshı suw fauna h’a’m florasına qarag’anda gedeylew bolıp keledi. 

 Az duzlı suwda ten’iz h’a’m dushshı suwlı organizmlerdin’ ken’ tarqalıwına duzlardın’ 

o’zgeriwsheligi tosqınlıq etedi. Ten’iz tu’rleri ushın teren’liktin’ pa’sligi h’a’m temperaturanın’ 

turaqsızlıqtı qolaylı emes. Sonın’ ushında az duzlang’an suwlarda ten’iz organizmlerinin’ tu’rleri 

90-95 % qısqarıp baratır. Usıg’an baylanıslı ko’plegen tu’rlerde dene razmerlerinin’ kishireyiwi 

ku’zetiledi. Mısalı: duzlanıwı 2-6 % bolg’an Baltik ten’izindegi M.edulis h’a’m C.Lamarcki 

baqanshaqlarının’ razmerileri 2-4 ese kil buxtasında 15 % shekem duzlanıwda jasawshılardan 

kishi bolıp keledi. Az duzlı suwda jasawshılardın’ razmerlerinin’ kishirewi ayırıp 

organizmlerdin’ o’mirinin’ kishirewi ayırılıp organizmlerdin’ o’mirinin’ qısqarıwı menen 

baylanıslı bolıwı mu’mkin. Mısalı: Arqa Atlantikada jasawshı C.Lamarcki 9 jıl jasaydı, al Azov 

ten’izindegi bolsa 5 jıl. 

Az duzlang’an suwda jasawshılar tu’r gedeyligine qaramastan sanı jag’ınan ko’pligi menen 

xarakterlenedi, sebebi olar azıqlanıwda h’a’m jasaw ornında ba’sekeslerin ushıratpaydı. Sonın’ 

ushın miksogalin suwlarında intensiv awlaw boladı. Mısalı Arqa Amerika tusında Atlantika 

okeanının’ qırlarında estariyalarda jasawshı organizmler menen 63 % ta’miyinlengen. Bul bolsa 

o’z gezeginde ol jerdegi balıqshılıqqa ju’da’ qolaylı. Bul rayonlarda ten’iz h’a’m dushshı 

suwlardın’ ta’sirleri birigedi, al ag’ıslıqlar h’a’a’reketinde azıqlanıw zatlarının’ tsirkulyatsiyası 

o’tedi.  

 

Ten’iz suwlarının’ pelagial jasawshıları.  

Ten’iz suwı quramalı h’a’m turaqlı ximiyalıq quramg’a iye. Ten’iz suwında h’a’mme 

belgili ximiyalıq elementler tabılg’an, onın’ ko’plegenleri az mug’darda. Natriy xloridı h’a’mme 

erigen duzlardın’ 77,8 % quraydı. Ten’iz basseyninde jasawshılar sapası jag’ınan  basqa suw 

orınlarınan ajıralıp turadı. belgili 63 h’aywan klasslarınan okeanda 52 klass wa’killeri jasaydı. 

Sonın’ ishinde tek g’ana ten’iz formaların 31 klass quraydı. Jabısıwshı h’a’m tesiwshi 

h’aywanlar ten’iz suwında g’ana sheklengenligi menen xarakterlenedi. 

Okean pelagialında h’a’r qıylı plankton wa’killerinin’ tarqalıw shegaraları gorizontal 

h’a’m tik bag’darlarında keskin emes belgilengen. U’lken o’tiw oblastları bar, onda bir 

organizmler a’sten basqa organizmler menen orın almasadı. 

Anıq eki tik zonalar belgilengen: birewi fitoplankton jaylasqan ortasha 200 m shekemgi 

teren’lik ekinshi basqa suw qalın’lıg’ın iyelewshi tutınıwshı zona. 

Ten’iz fitoplanktonında tu’rler sanı boyınsha h’a’m g’alaba rawajlanıwı boyınsha 

diatomlıqlar, peridineyalar u’stemlik etedi. Zooplanktonda sanı jag’ınan eskek ayaqlılar, 

kolonoid wa’killeri u’stemlik etedi. İnfuzoriyalar, mizidlar, amfipodlar, ishekliler u’lken 

---