O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

Assimilyatsiyanın’ intensivligi 

 Yu.İ.Sorokin (1966) h’a’m basqada avtorlardın’ izertlewlerine qarag’anda, assimilyatsiya 

intensivligi h’a’r qıylı tu’r h’aywanlarda birdey emes h’a’m onın’ sapasına baylanıslı. 

Assimilyatsiya intensivligi awqatlıq zatlardın’ kontsentratsiyası artıwı menen da’slepki waqıtta 

assimilyatsiya intensivligi de artadı, keyin normag’a keledi yamasa to’menlewi de mu’mkin. 

Mıs: 1 ml. de bakteriyalar 0,5 ten 10 mln. g’a shekem ko’terilse, tufelka infuzoriyasında sin’iriw 

indeksi Sa/S 4 ten 61 

   arttı, al kontsentratsiyası ja’ne ko’terilse 20 g’a h’a’m 50 mln/ml. -

to’menleydi. (Paveleva, 1971). 

 

Awqatlanıw ritmi  

 Awqatlanıw jag’dayı periodlı tu’rde o’zgeredi. Bul suwdın’ qaytıw h’a’m tasıwının’ 

almasıwına ku’n menen tu’nnin’ jıl ma’wsimlerinin’ almasıwına baylanıslı boladı. Ku’n h’a’m 

tu’nnin’ almastıwına baylanıslı sutkalıq ritm ko’pshilik shayan sıyaqlılarg’a mollyuskalarg’a 

iyne terililerge, balıqlarg’a xarakterli. Qıs waqıtları temperaturanın’ to’menlewine baylanıslı 

ko’pshilik shayan ta’rizlilerde balıqlarda h’.t.b. awqatlanıw to’menleydi yamasa h’esh 

awqatlanbaydı yag’nıy qıslaw ornına baradı. Ko’pshilik balıqlar mıs: uzaq shıg’ıs lasosı nerest 

waqtında awqatlanıwdı toqtatadı, osminogtın’ urg’ashıları (samkaları) ma’yegin qorg’aw 

waqtında awqatlanbaydı. Ofiuralar h’a’m ten’iz juldızları  jınıs kletkaları jetilisiw da’wirinde 

aylap awqatlanbaydı. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

 

---

8-sanlı lektsiya (4 saat) 

Tema: Duzlı suwdın’ almasıwı duzlı suwlarda  

ushırasatug’ın organizmler 

 

Jobası: 

 

1. Organizmlerdin’ kewip ketiwden qorg’anıwı. 

2. Gidrobiontlardın’ kewip ketiwden qorg’anıwı h’a’m  

    kewip ketken jag’dayda tirishilik etiwi. 

3. Osmoslıq  suwsızlanıw h’a’m osmoslıq qolaylı ortalıqtı saylawı. 

4. Osmoizolyatsiya, osmoregulyatsiya. Passiv h’a’m aktiv duz almasıwlar, 

5. Ha’r qıylı duzlılıqtag’ı suwlarda ushırasatug’ın organizmler 

6. Gidrobiontlardın’ kislorod jetispewshiliginen o’liwi 

 

 

      

Tirek so’zler.

 

anabioz, litoral, osmoizolyatsiya, osmoregulyatsiya, 

giperosmotikalıq,reabsorbtsiyalaw,gipotonika,osmoregulyator,diffuziya, 

 

Suwdag’ı organizmlerde duzlı suwdın’ almasıwı qurg’aqtag’ılarg’a qarag’anda basqasha 

yag’nıy gidrobiontlar suwda bolg’anlıqtan payda bolg’an osmos basımının’ ta’sirinen o’zinde 

sınap ko’redi. Suw organizmlerinin’ denesinin’ u’sti, anaw yamasa mınaw da’rejede h’a’r qıylı 

zatlardı qabıllag’ısh-(o’tkergish) boladı, sonlıqtan ortalıq gipo yamasa gipertoniya bolg’anda 

gidrobiontlardın’ gomeostazının’ buzılıwın payda etedi. (Kontsenratsiyanın’ o’zgeriwi h’a’m 

bo’lek ionlardın’ qatnası, tkanlarının’ t.b. suwlanıwı yamasa suwsızlanıwı). Gidrobiontlardın’ 

denesinin’ ximiyalıq sostavının’ h’a’mme waqıt turaqlı bolıwı gomeostaz jag’dayının’ en’ 

tiykarg’ılarının’ biri bolıp esaplanadı h’a’m sog’an baylanıslı gidrobiontlarda duzlı suwdın’ 

almasıwının’ turaqlılıg’ın saqlaw ushın 1 qatar adaptatsiyalar payda boladı. Birinshi gezekte 

osmos basımının’ turaqlı bolıwın ta’miyinlew h’aqqında so’z etiledi. Yag’nıy organizmnin’ 

h’a’dden tıs suwg’a toyınıwı yamasa suwsızlanıwı tuwralı aldın ala eskertiwi mu’mkin. Usıg’an 

baylanıslı kletkalar ko’p sandag’ı ionlardı uslaw menen birge sol ionlardı tanıw h’a’m 

fiziologiyalıq talabına qaray olardın’ kontsentratsiyasın regulirovkalawg’a uqıplı bolıwı kerek. 

Bir kletkalı h’a’m ko’p kletkalı organizmler arasında duzlı suwdın’ almasıwında ayırmashılıqlar 

bar. Birinshisinde regulyatorlıq funktsiya tek bir ta’repleme yamasa 1-bo’lim arqalı boladı-sırtqı 

ortalıq penen kletka arasında. Al ko’p kletkalılarda regulyatsiya mexanizmi kletka arasında 

h’a’m ishki suyıqlıq penen tiykarınan qan menen boladı. 

---

 

Kewip ketiwden qorg’anıw h’a’m kewip ketken jag’dayda  

tirishilik etiwi-jasawı kewip ketiwden qashıwı   

 Gidrobiontlar h’awada kewip ketiwinen qorg’anıw ushın birinshiden olar kewip ketiw 

jag’dayınan qashadı, ekinshiden suwdan sırtta qalg’anda ızg’arlanıwın yamasa parlanıwın 

to’menletedi. Egerde gidrobiontlardın’ tirishiliginde suwdın’ kewip ketiwi periodlı bolsa, 

organizmde bir qatar iykemlesiwler boladı, yag’nıy bul da’wirde anabioz jag’dayına o’tedi. 

 Ko’pshilik gidrobiontlar kewip atırg’an jerden aldın-ala qashadı. Dushshı suwlarda 

ushırasatug’ın iyneliktin’ lichinkaları, podenok h’a’m su’yir shıbınlardın’ lichinkaları ayrım 

mollyuskalar h’.t.b. Organizmler suw qa’ddinin’ tu’siwi menen olar jag’a boyınan ketedi. Egerde 

suw qa’ddi tez tu’sip ketse ko’pshilik gidrobiontlar waqtında qashıp u’lgere almaydı h’a’m olar 

suwdın’ izinen ju’redi a’sirese ızg’arlı h’awa rayında. Egerde h’aywanlar suw menen birge 

ketpese h’a’m kewip atırg’an ızg’ar jerde qalsa onda olarda qorg’anıwlar payda boladı. Ten’iz 

litoral organizmleri suw qaytqan waqıtlarda taslardın’ astına jasırınadı, ol jerlerde az g’ana suw 

qalg’an boladı. Basqa jag’dayda qumg’a ko’miledi yamasa suw zapasın jıynap baqanshaq 

qaqpaqların jawadı. (Mollyuskalar, murt ayaqlı shayanlar). Suw qaytqan waqıtları qumg’a 

ko’miliw a’sirese dushshı suw organizmlerinde boladı. Ko’miliw teren’ligi 1 neshe sm den 30-40 

sm ge  jetedi. (oligoxet h’a’m su’yir shıbın lichinkaları, onnanda teren’lew ko’miliwi mu’mkin). 

Balıqlar mıs: vyun Afrikanskiy cheshuychatnik h’.t.b. 1 metrden ko’plew teren’likke ko’miliwi 

mu’mkin. Piteler, iynelik lichinkası, sulikler, qarın ayaqlı mollyuskalar t.b. organizmler 

ko’miliwge uqıplı. 

 

Izg’ar shıg’arıwdı to’menletiw,kewip ketken jag’dayda tiri qalıwı 

  Kewip ketiw jag’dayında, suwdın’ parlanıwın minimumg’a qısqartıwı ushın sırtqı jaqtan 

qalın’ qattı qabıq penen qaplanadı. Bunday qabıqqa ko’pshilik mollyuskalar, buwın ayaqlılar, 

iyne terililer, qurtlar h’.t.b. organizmler iye. Kebiw waqtında a’piwayılar tsista menen qaplanadı. 

Bunday tsistada 1 neshe ay yamasa jıl saqlanıwı mu’mkin. Periodlı kebetug’ın jerlerde 

ushırasatug’ın shıbın shirkeylerde kutikula ku’shli rawajlanadı. Onın’ suwdı o’tkeriwshiligi 

tiykarınan epikutekulanın’ az da’rejede ekzokutekulanın’ rawajlanıw da’rejesine baylanıslı 

boladı. P.Planorbis mollyuskalarında denedegi duzdın’ kontsentratsiyası artsa qurg’aqlıqqa 

shıdamlılıg’ı pa’seyedi. Egerde suw saqlag’ıshta suw kewip baratırsa gemolimfadag’ı duz 

kontsentratsiyası to’menleydi. 

  Bir qatar gidrobiontlar denesindegi  suwdı kerekli mug’darda uslap tura almasa anabiotik 

h’alg’a o’tiwge iykemlesken. Kewip ketken jerlerde h’a’ptelep, aylap a’piwayılar, kolovratkalar, 

do’n’gelek qurtlar, shıbın shirkeyler lichinkaları saqlanıwı mu’mkin. 

---