O`zbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi
MA’MLEKETLER: SIYASIY, SOTSIALLIQ, EKONOMIKALIQ H’A’M MA’DENIY
Yüklə 466,39 Kb.
|
| MA’MLEKETLER: SIYASIY, SOTSIALLIQ, EKONOMIKALIQ H’A’M MA’DENIY
TURMIS REJESĐ :::: 1
h’a’m ekonomikalıq turmısı. 2 . Xorezmshaxlar ma’mleketinin’ du’ziliwi h’a’m rawajlanıwı. 3
Maverannaxr h’a’m Xorasanda h’g’a’ jıldan baslap Taxiriyler dinastisı h’a’kimiyat basına keldi. Taxiriyler Xorasannın’ iri jer iyelerinen bolıp, bul dinastiyanın’ tiykarın salıwshı Taxir ibi Xuseyn edi. Onın’ rezidentsiyası Nishapurda boldı. Taxir o’z qol astındagı walayatlardı g’a’rezsiz ma’mleketke aylandırıwg’a h’a’reket etti. Ol nayıplıqqa tayınlang’an ku’nnen bir jıl o’ter-o’tpesten, juma namazda oqıtılatug’ın xutbadan xaliftin’ atın shıg’arıp taslawg’a buyrıq beredi. Bul 16
waqıyadan ko’p o’tpey Taxir ibn Xuseyn tosattan du’nyadan o’tedi. Bunnan son’ onın’ ornına
balaları Talxa (822-828 jj.) h’a’m Abulabbas Abdulla nayıplıg’ı da’wirinde (830-844 jj) g’a’rezsiz ma’mleketke aylanıp, paytaxtı Mervten Nishapurg’a ko’shirdi. Arab xalifatı h’0u’-h’a’0 jj. Maverannarda Rofe ibn Lays basshılıg’ında qozg’alan’dı bastırıwg’a ja’rdem bergen Saman ibn Asadtı qollap quwatladı. Xalif Mamun Nux ibn Asadtı Samarqandqa, Axmad ibn Asadtı Ferg’anag’a, Yaxeni Shosh h’a’m Ustrushonag’a, Đlyastı Xirotqa nayıp etip tayınladı. Bul waqıya 819-820 jılları boldı. IX a’sirdin’ ortalarına kelgende Buxara, Qashqada’rya walayatları h’a’m Chaganrud (h’a’zirgi Surxanda’rya) h’.b. Maverannaxrdın’ barlıq territoriyası Axmad h’a’m onın’ ulları qol astına o’tti. h’wq jılı Taxiriyler dinastiyası qulatılıp Xorasanda Saffariyler dinastiyasının’ ustemligi baslandı. 864-863 jılları Axmad ibn Asad du’nyadan o’tkennen son’ taxtqa onın’ ulı Nasr ibn Axmad (865-892) shıqtı. Ol h’wn’ jılı o’zinin’ inisi Đsmayıl Samaniydi Buxarag’a h’a’kim etip jo’netedi. Đ smayıl Samaniy 849 Ferg’anada tuwılg’an. 888-jıldan Đsmayıl Samaniy Nasr u’stinen jen’iske erisip Maverennaxrdı basqarıwdı o’z qolına aladı. 900-jılı ol Xorasan jerlerin o’zine bag’ındırdı. Ol oraylasqan ma’mleket du’zdi. Oraylıq basqarıw ma’kemesi a’0 devonnan ibarat boldı. Ma’mlekettin’ paytaxtı Buxara qalası boldı. Samaniyler ma’mleketinde xojalıq joqarı rawajlandı. IX a’sirde Maverennaxr tiykarınan awıl xojalıg’ı ma’mleketi bolg’anı menen o’nermentshilik te joqarı rawajlang’an. Zandana h’a’m Đenjan awıllarında toqılg’an bo’z gezlemeler Đran, Đrak, Hindistanda ken’nen ma’lim boldı. Samaniyler da’wirinde Maverennaxrda ”Ullı Jipek jolı” arqalı bolg’an ka’rwan sawdası u’lken a’h’miyetke iye boldı. Ka’rwan sawdası Oraylıq Aziya arqalı Qubla-Shıg’ıs Evropa ma’mleketlerinen Shıg’ıs elleri menen Mongoliya h’a’m Qıtay menen baylanıstırdı. Shıg’ıs Evropa menen alıp barılg’an sawdada Xorezm a’h’miyetli rol atqardı. Đ smayıldın’ ulı Axmad h’u’kimdarlıg’ı da’wirinde (907-914) arab tili ma’mleket tiline aylandırıldı. Nasr (914-943) karamatshılardı qollap-quwatlawı musılman ruwxaniyleri h’a’m tu’rk a’sker basshılarının’ narazılıg’ın keltirip shıg’ardı. Olar Nasr II ge qarsı qastıyanlıq sho’lkemlestirdi. Sho’lkemlestirilgen qastıyanlıq ashılıp qaladı. Nars II o’zinin’ ulı Nux paydasına taxttan bas tartadı. Samaniyler ma’mleketi Nux ibn Nasr (943-954) tusında h’a’r ta’repleme awır awh’alg’a tu’sip qaladı. Ma’mlekettin’ qaznası bosap qaladı, finans awh’alı awırlasadı. Abdumalik (954-961) tusında ma’mlekette tu’rk a’skerbasılarının’ ta’siri ju’da’ ku’sheyip ketti. Bunda tu’rk a’sker basshısı Alp Taginnin’ roli ju’da’ ku’shli boldı. Samaniyler ma’mleketi 999-jılg’a shekem o’mir su’rdi. Usı jılı Samaniyler ma’mleketi Karaxaniyler ta’repinen basıp alındı. X a’sirdin’ aqırı - XI a’sirdin’ basında qudiretli Turk kaganatı ma’mleketinin’ qaldıqları bolg’an turk tilles xalıqlardın’ Maverennaxrg’a ekspantsiyası baslandı. Karaxaniyler dinastiyasının’ tiykarın salıwshı Satuk Bograxan islam dinin qabıl etti h’a’m turklerdin’ jan’a ma’mleketinin’ du’ziliwine baslama salıp berdi. Onın’ a’wladları oraylıq TyanShan h’a’m Jetisuwdı basıp aladı h’a’m Maverennaxrg’a topılısın baslaydı. 990-jılı olar Fergananı basıp alıp, o’zlerinin’ monetasın shıg’ardı. 999-jılı Karaxaniylerdin’ basshısı Nasr Buxara qalasın basıp aldı. Bunda musılman ruwxaniylerinin’ Karaxaniylerdi qollap-quwatlawı sheshiwshi roldi oynadı. Maverennaxr jerleri sonda tolıg’ı menen Karaxaniyler ma’mleketinin’ quramına o’tti. Karaxaniyler dinastiyası 100 jılg’a shamalas u’stemlik etti. (1097 j. sh.m) h’a’m onın’ territoriyası Buxaradan Sırda’ryanın’ to’mengi ag’ısına shekem, batısta Jetisuw h’a’m shıg’ısta Kashkarg’a shekem sozıldı. XI a’sirdin’ ekinshi yarımınan baslap Karaxaniyler ma’mleketi seldjuklerdin’ topılısına ushıraydı. 1097 j. seljuk sultanı Sanjar Karaxaniyler u’stinen jen’iske erisedi.1141 j. Sanjar qaraqıtaylardan jen’ilip qaladı. Karaxaniyler dinastiyasının’ son’g’ı wa’killeri 1211 j. Xorezmshax Alawatdin Muxammad ta’reinen o’ltiriledi h’a’m karaxaniyler ma’mleketi birotala saplastırıldı. Qaraxaniyler ma’mleketinin’ du’ziliwi Orta Aziya territoriyasına tu’rk qa’wimlerinin’ ko’plep keliwine h’a’m olardın’ son’ınan o’siwine jag’day du’zip berdi. Olardın’ arasınan ataqlı a’sker basshılar shıqtı h’a’m olar ma’mleketlik h’a’kimiyat ushın baslı talabanlardın’ biri boldı. 961-jılı Samaniy a’miri Abdul Maliktın’ o’liminen son’ tu’rk qulı Alp-Tegin (Xorasandag’ı samaniy a’skerlerinin’ basshısı) h’a’kimiyattı iyelewge h’a’reket isledi. Biraq bul ma’qseti iske 17
aspay qalg’anınan keyin, ol a’skerlerinin’ bir bo’limi menen Gaznag’a (shıg’ıs Afganstan) ketti. Tez
arada ol a’skeriy talantı h’a’m sho’lkemlestiriwshilik uqıbı menen ko’zge tusken tu’rk qulı Sebuk- Teginge na’zer awdaradı Alp-Teginnin’ rekomendatsiyası menen samaniy h’a’kimi Nux II (976- 997) Sebuk-Tegindi Gaznanın’ a’miri etip ja’riyalaydı.(977j. 20 apr.) Jan’adan bolg’an a’mir Xorasan namestnigi Abu-Alige qarsı gu’reske Nux II ge ja’rdemlesedi h’a’m 994 j. Abu-Ali u’stinen jen’iske erisedi. Bul xızmeti ushın og’an ”dinnin’ h’a’m derjavanın’ qorg’awshısı” h’u’rmetli ataq beriledi h’a’m onın’ balası Maxmud Xorasan namestnigi etip tayınlanadı. Na’tiyjede A’miwda’ryanın’ tu’slik ta’repindegi territoriya Sebuk-Tegin gaznaviyge tiyisli boldı. Sebuk- Teginnin’ balası Maxmud 998 jıldan baslap tolıq g’a’rezsiz h’a’kim boldı. 1017 j.20-fevralda Xorezmde saray awdarıspag’ı bolıp Xorezmshax Mamun o’ltiriledi h’a’m onın’ ornına a’w jasar Ali taxtqa otırdı. Bunnan paydalang’an Maxmud Gaznaviy 10 mın’ atlı a’sker h’a’m 100 a’skeriy pilleri menen Xorezmge ju’ris qıladı. 1017 j. q-iyulde Xorezmde Gaznaviydin’ a’sker basshılarının’ biri Altuntash Xorezmshaxı etip tayınlanadı. Seljukler ma’mleketi sultan Sanjar tusında qudiretli imperiyalardın’ birine aylandı. Ol ma’mleketti u’a’ jıl basqardı. 1097-1118 jj. ol Shıg’ıs Đrandı h’a’m Shıg’ıs provintsiyalardı iyeledi, al a’a’a’h’ j. baslap ol seljukler urıwının’ sultanı boldı. 1137 jılı baslap Maverannaxrg’a jan’a ku’sh-qara qıtaylılar topılıs baslaydı. Olardın’ kelip shıg’ıwın tungus h’a’m mongollar menen baylanıstıradı. Olar arqa Qıtaydan kelip shıqqan. qara- qıtaylılar ko’shpeli turmıs keshirip, olardın’ sanı a’yyemgi avtorlardın’ ko’rsetiwinshe 4 mın’ shatır bolg’an. 1141 j. Katwan dalan’lıg’ında bolg’an sawashta qaraqıtaylılar seljukler u’stinen jen’iske eristi. Usı jılı olar Buxaranı, son’ınan Xorezmdi iyeledi. Putkil Maverannaxr qara qıtaylılarg’a bag’ındı. Qaraqıtay imperatorları gurxanlar ma’mlekettin’ paytaxtı etip Qaraxaniylerdin’ eski paytaxtı Balasagundı tan’ladı. Basıp alg’an jerlerinde burıng’ı siyasiy, ekonomikalıq h’a’m sotsiallıq strukturanı o’zgertpedi. Qol astındag’ı xalıqlar qara-qıtaylılarg’a salıq to’lewi tiyis boldı. XII-XIII a’sirdin’ basında Xorezmshaxlar ma’mleketi ullı derjavalardın’ birine aylandı. Onın’ paytaxtı Gurgandj X a’sirde ekonomikalıq h’a’m siyasiy jaqtan ulken a’h’miyetke bolıp Sibir h’a’m tuslik Rossiya menen qa’rwan sawda jolının’ son’g’ı punkti boldı. Bul jerden Otrar qalasına shekem ka’rwanlar barıp, onnan arman qaray ”Ullı jipek jolı” boyınsha Qıtayg’a shekem barıp jetti. Sırda’ryanın’ ag’ısında jaylasqan Jend Xuvara h’a’m Jankent qalaları a’skeriy siyasiy h’a’m ekonomikalıq jaqtan ulken a’h’miyetke iye boldı. Bul qalalarda h’a’m onın’ etirapında tiykarınan oguzlar h’a’m qıpshaqlar qonıslastı. XI a’sirdin’ 79 j. basında seldjuk a’mirlerinin’ biri Qyat qalasında bazardan oguz qulı Anush-Tegindi satıp aladı. Tez arada bul qul seljuk sultanlarının’ sarayında joqarı lawazımlarg’a ko’terile baslaydı. 1097 j. sultan Berk aruk Anush-Teginin’ balası Muxamadtı Xorezmnin’ basqarıwshısı etip tayınlaydı, usı payıttan baslap Xorezmshax-anushteginler ma’mleketinin’ tariyxı baslandı. Muxammad Xorezmdi 30 jıl basqardı (1128’ j. shekem) h’a’m sultan Sanjarg’a h’adal xızmet etip onın’ isinimine kirdi. Sonlıqtın Muxammad o’lgennen son’, sultan Sanjar onın’ balasın miyrasxor etip qoydı. Xorezmshax Atsız (1128-1156jj) Xorezmnin’ g’a’rezsizligi ushın 10 jıl tayarlıq ko’redi h’a’m 1138 Mangıshlaq yarım atawın basıp aladı. Biraq a’a’qh’ j. oktyabrde Xazarasp janında bolg’an sawashta sultan a’skerleri jen’iske erisedi h’a’m Atsız Jend qalasına qashıp ketiwge ma’jbu’r boladı. Sanjar Xorezmnen ketkennen son’ ol qaytıp keledi h’a’m o’zinin’ vlastın qaytadan tiklep, sultan menen kelisimge keledi. 1139 j. Atsız Xorezmnin’ g’a’rezsizligi ushın gu’resin qaytadan baslaydı h’a’m Buxara qalasın basıp aladı. 1141 j. Sultan Sanjar qara-qıtaylardın’ topılısına ushıraydı h’a’m jen’iledi. Bunnan son’ Xorezm xalqı da qara-qıtaylarg’a g’a’rezli boldı h’a’m salıq to’ledi. Xorezmshax Atsız tolıq g’a’rezsizlikke erise almastan 1156j. 30-iyulde o’ledi. Bunnan son’g’ı Xorezmshax Đl-Arslan (1156-1172jj) tusında Xorasan, Azerbayjan jerleri Tekesh tusında basıp alınadı. Onın’ u’lken balası Tekesh 1187 j. mayda Nishapur qalasın basıp aladı h’a’m onın’ basqarıwshısı etip o’zinin’ balası Malikshaxtı qoyadı. 18
Tekeshtin’ tusında Xorezmshaxlar ma’mleketinin’ a’skeriy-feodallıq sho’lkemi qa’liplesti.
Sonday-aq jaqsı qurallang’an h’a’m tiykarınan tu’rk jawıngerlerinen ibarat jallanbalı armiya du’zildi. 1200-j. q-iyulde Tekeshtin’ o’liminen son’ onın’ ornına balası Muxammad Alauddin Xorezmshaxlar taxtına iyelik etti. Ol 20 jıl basqardı h’a’m bul jıllar u’zliksiz urıslar h’a’m atlanıslar menen o’tti. 1202-j. al Merv, Nishapur, 1204j. Gerat, 1206 Balx h’a’m Termizdi basıp aldı. 1217 j. Muxammad imperiyasının’ territoriyası Đraktan Đndiyag’a shekem h’a’m Aral ten’izinen Đndiya okeanına shekemgi aralıqqa sozıladı. Onın’ imperiyasının’ sostavında 400 qala bolıp, onın’ xalqına salıq salınadı. IX-XIII a’sir baslarında Maverannaxr h’a’m Xorasan aymag’ı jer ju’zilik ilim h’a’m ma’deniyat oshaqlarının’ birine aylandı. Merv, Buxara, Samarkand, Kyat, Urgench qalaları o’z da’wirinin’ en iri ma’deniyat orayları boldı. Ma’mlekettin’ ma’deniy turmısında h’a’m ilimiy jumıslarda arab tili ken tu’rde qollanıla basladı. Đlimiy miynetler arab tilinde jazıldı. Bunday jag’day X a’sirdin’ ortalarına shekem dawam etti. X a’sirdin’ ortalarınan baslap Maverannaxr xalqı parsı-ta’jik tilinde jaza basladı. Usı da’wirdegi ullı shayırlardan Abdulla Djafar Rudaki h’a’m shıg’armaların ta’jik tilinde jazg’an Dakiki x.b. boldı. Dakiki ″ Shax nama’ shıg’armasına baslama saldı, birak onı aqırına shekem jetkere almadı. Shax-nama’nı tamamlag’an Ferdausi boldı. O’z da’wirinin’ en ullı filosoflarının’ biri Abu-Nasr al Farabi ( 873 - 950
) boldı. Ol kelip shıg’ısı boyınsha orta aziyalıq bolıp
miynet etken Bag’dad penen baylanıslı boldı. Kelip shıg’ısı boyınsha Xarumlik bolg’an, ol Abbasiyler dinastiyasının’ Xalifa Mamun sarayında Bag’dadta matematika, geografiya, astronomiya boyınsha ilimiy miynetler jazdı. Ol Xorezmnin’ algebra ilimine tiykar saldı. Ol ″ Du’nyanın’ kartası ″
″ Astronomiyalıq tabritsalar ″
″
awdarılıp Shıg’ıs h’a’m Evropa ellerinde orta a’sirlik iliminin’ rawajlanıwına ku’shli ta’sir etti. X-XI a’sirdegi Maverannaxrdan ullı alımları arasında Abu Ali Đbn Sino h’a’m Beruniy ayrıqsha orındı iyelewdi Abu Ali Đbn Sinoda ilimge qızıg’ıushılıqtın’ payda bolıwında a’kesi Abdulla ibn Xosannın roli u’lken bolg’an. Abdulla ibn Xasan o’zi Balx qalasınan bolıp, o’z zamanının’ sawatlı adamlarının’ biri boldı. Ol a’dewir qurg’ın xojalıqtın’ biri bolıp, finans salıq mekemesinde xızmet isledi. Ol ulının’ h’a’r ta’repleme teren bilim alıwı ushın g’amxorlıq etti. 16 jasında filosofiya, meditsina, ilimlerin teren u’yrendi. Onın’ ustazları filosof Đbrayim Notiley, ataqlı ta’wip ibn Al Kamariy x.b. boldı. Đ bn Sino 17
997 j. a’mir Nux II ibn Mansur ( 976
997 ) elegini ushın samaniylep kitapxanasınan paydalanıw xuqıqına iye boldı. Ol kitapxanada 10 jıl dawamında jumıs isledi.
Bul kitapxanada sonday kitaplardı ko’rdim - dep jazg’an edi ol eski tusiriwlerinde, - ko’pshilik h’a’tte ol kitaplardın’ atın da bilmeydi. Men bunday kitaplardı, burın h’a’m keyin de ko’rgen emespen. Men usı kitaplardı oqıdım h’a’m o’zim ushın ko’p payda aldım, h’a’r bir alımnın’ ilimdegi ornın an’ladım ″ . Biraq
j. Đbn Sino Xorezm paytaxtı Gurganjg’a ketiwge ma’jbur boladı. Onın’
j. Maverannaxr Qaraxaniyler ma’mleketinin’ qol astına tu’sip qalgan edi. Usı waqıtları Mamun ( 997 - 1017
) qol astında bolg’an Gurgandj qalasında Đbn Sino jeti jılg’a
19
h’u’kimdarlarına jiberedi. Bunda usı su’wrettegi Đbn Sinonı tawıp, menin’ aldıma jiberin dep
bu’yırdı. Biraq ol bunnan son’ da 25 jıl dawamında Gurganjda ( 1012
1014 ), Rayda ( 1014 -
),
1023
), Đsfaxanda (
-
) miynet etti. Đbn Sina
″
″ Meditsina biliminin’ tiykarları ″ , ″
Donishnoma ″ h’.b. kitapların jazdı. Onın’ jumıs ku’ni ta’rtibi xaqqında sha’kirti bılay dep jazgan edi : ″
″ Emleu kitabı ″
atqannan keyin sha’kirtlerin qabıl etti. Azanda sha’kirtleri menen ba’nt boldı. Usı payıtta awırıwlardı qabıl etti ″ . Đbn Sino usıg’an qaramay h’a’r ku’ni 50
jazg’an. Đbn Sino 1037 j.
iyunda 58
mu’lklerin qambag’allarg’a, bala-shag’alarg’a bo’listirip bergen. Đbn Sino o’liminin’ aldında ″ Biz o’lemiz, biraq o’zimiz benen bir na’rseni, h’esh na’rse bilmeytug’ınımızdı alıp ketemiz ″ degen edi. Beruniy ( 973 -
) ko’p tillerdi bilgen. A’yyemgi Xorezm tilin jaqsı bilgen. Xorezm tili
Beruniy Đrang’a ketiwge ma’jbur bolg’an. Đrannın’ arqa ta’repindegi Gurgan qalasında turg’an. Usı jerde ″
″ miynetin jazg’an. XI a’sirdin’ basında Xorezmnin’ paytaxtı Qıyat qalasınan Urgenchke ko’shken. Urgench XI-XII a’sirlerde u’lken ma’deniy orayg’a aylang’an. Đlimpazlardın’ bas qosıp jumıs isleytug’ın ornı Mamun Akademiyası dep atalg’an. Beruniy Urgenchke kelip Mamun Akademiyasında Đbn Sina, Masaxiy Xammar h’.b. alımlar menen birge miynet etken. Birak 1017 j. Maxmud “aznaviy Xorezmdi basıp alg’annan keyin Beruniy onın’ sarayına aldırılg’an. Beruniy “aznaviydin’ Hindistang’a jasag’an atlanıslarına qatnasıp, ″ Hindistan ″
″
″ miynetinde arab basqınshılıg’ına shekemgi da’wirdegi Orta Aziya xalıqlarının’ ma’deniyatı, Nawrız bayramı, arablardın’ jawlap alıwshılıg’ı h’.b. mag’lıwmatlar berilgen. Shıgarmada 90 g’a jaqın xalıqlardın’ atları
ge jaqın jer atamaları bayan etiledi. Beruniy du’nya xalıqlarının’ kartasın islep shıqtı.
ilman Nujum ″ (Astronomiya iliminin’ usılları xaqqında kitap) miynetinin’ qol jazbaları Angliya, Frantsiya, AQSh, Egipet h’a’m Sankt-Peterburgta saqlanbaqta. Axmed Ferg’aniydin’ 812 jılı
u’lken abıroy alıp keldi. Keyinirek Egipette jasag’an payıtta Nil da’ryası suwın o’lsheytug’ın a’sbap islegen. Axmed Ferg’aniydin’ astronomiyag’a tiyisli iri shıg’armalarınan biri ″ Aspandag’ı h’a’reketler h’a’m juldızlar iliminin’ toplamı xaqqında kitap ″ bolıp esaplanadı. Bul shıg’arma ″
″ dep te ataladı. XII a’sirde-aq alımnın’ shıg’armaları latın tiline awdarılıp pu’tkil Evropag’a tarqaladı. XI a’sirde jasap miynet etken Maxmud Qashg’ariy tu’rkiy xalıqlar tariyxı, tili, ma’deniyatı, u’rp-a’detlerin puxta u’yreniw maqsetinde pu’tkil Oraylıq Aziyanı aralap shıqtı. 1074 -
jılları
″
″ Devonu lug’atit tu’rk ″
300 den artıq qosıqtan u’zindiler, maqallar, h’ikmetli so’zler berilgen. Qaraxaniyler saltanatı da’wirinin’ ullı alımlarınan biri Yusuf Xos Xojib bolıp, ol o’zinin’ h’a’zirge shekem bizge ma’lim bolg’an ko’rkem-filosofiyalıq ″ Kutadg’u bilig ″
bilim) shıg’arması menen du’nyaga ma’lim boldı. Yusuf Xos Xojibtin’ o’mir jolı, xızmetinen mag’lıumat beriwshi bir de derek joq, tuwılg’an jılı h’a’m o’limi ma’lim emes. Tek ullı alımlar ″ Katadg’u bilig ″
shıg’arıw mu’mkin. Yusuf Balasagunda xızmetker shanarag’ında tuwılg’an. Shıg’armanı Kashgarda tamamlap, Qaraxaniyler xanı Tavgash Bugroxang’a imam etken. Xan alımdı saylıqlar o’z sarayında Xos Xojiblik (Saraydın Xos Naziri) lauazımın bergen. Oz da’wirinin’ iri ag’artıwshılıq h’a’m ma’deniyat oshag’ı bolg’an Balasugunda bolg’an alım mektep h’a’m medreselerde oqıp tıyanaqlı bilim alg’an, arab, parsı, ta’jik tillerin u’yrengen, filosofiya, matematika h’a’m basqa ilimlerdi iyelegen. 20
Tu’rkiy tilde jazılg’an didaktik teoriyallıq-filosofiyalıq
″
″ shıg’arması kirisiw h’a’m juwmaklawdan ag’artıwshılıq, bala ta’rbiyası, ja’miyetlik orınlarda o’zin tutıw, so’zdin’ a’h’miyeti h’a’m qa’diri, insan ruwh’ıy dunyasının’ ko’plegen ma’seleleri so’z etiledi. Tu’rkiy a’debiyattın’ iri wa’killerinen biri Axmed Yugnakiy bolıp esaplanadı. Onın’ bizge shekem jetip kelgen birden bir miyrası ″ Xabatul-Xakoyik (Xaqıyqatlar armug’oni) ″
″ Xabatul
″
1480
235 bayt h’a’m 11
jazılg’an bul shıg’arma tu’rkiy a’debiy-miyrastın ullı miyrası sıpatında rawajlanıwg’a u’lken ules qostı. Abulqasım Maxmud az Zamaxshariy ( 1075 -
) Xorezm ilimi h’a’m ma’deniyatın
du’nyag’a kelgen. Baslang’ısh mag’lıumattı ol o’z zamanının’ oqımıslı imamı bolg’an atası Umar ibn Axmad qolında aladı. Jaslıg’ında baxıtsız h’a’diyse na’tiyjesinde jaydan jıg’ılıp mayıp bolıp qalg’an Zamaxshariy ruwh’ıy tu’skinlikke tu’speydi. Zamaxshariy Urgenishte medresede oqıw menen birge qol jazba shıg’armalardı ko’shiriw menen de shug’ıllanadı. Ol o’z bilimin jetilistiriw maqetinde Buxara, Xorasan h’a’m Đsfaxang’a baradı, o’z zamanının’ iri alımlar h’a’m oyshıllarınan sabaqlar h’a’m ma’sla’xa’tler aladı. Onnan keyingi o’mirin ullı alım Bag’dad, Damask h’a’m Mekke sıyaqlı ma’deniyat oshaqları menen baylanıstıradı. Zamaxshariy o’mirinin’ song’ı jılların Urgenishte ilimiy isler jazıw menen o’tkeredi. Az Zamaxshariyden ju’da’ ko’p ilimiy miyras qalg’an. Onın’ til, a’debiyat, islam tariyxı, filosofiya h’a’m basqa ilimler boyınsha jazg’an eliwden artıq shıg’armaları bar. Maxmud az-Zamaxshariydin’ en iri h’a’m ataqlı shıg’arması ″ Al Kashshof anxaqoyiq it tanziyl va uyun il-akoviyl fi vujuk it-taviyil ″ ( ″
″ . Ol qısqasha ″ Al Kashshor ″
1132 - 1135
jılları Mekkede bolg’an payıtında
dereklerden biri-Xa’disler, yag’nıy Muxammad payg’ambardın’ diniy h’a’m a’dep-ikramlıq ko’rsetpeleri, xu’pmetli so’zleri. ″ Xa’dis ilimindegi a’mir-ul Mumiyin ″
Đ mam al-Buxariy 810
20
jasına jetkenin’de 825 -
jılları Mekke h’a’m Madinanı zıyarat etip, altı jıl Xijozda jasap xa’dis
600
100 mın’ ″
2000 mın’ g’ayri saxiyx ″
birde bir adam musulman a’leminde bolmag’an. Đ slam du’nyasındag’ı ullı alımlardan biri Abu Đso Muxammad At Termiziy bolıp esaplanadı. Ol Termez qalası janındag’ı Bug (h’a’zirgi Surxanda’rya wa’layatının’ Sherobod rayonı) awılında du’nyag’a kelgen. At Termeziy Termez, Samarqand, Merv, Xijoz, Mekke h’a’m Medina, Đrak, Xorasanda bolıp shıg’armaların u’yrenedi, pikir-talaslarına qatnasadı. At Termiziydin’ kamalatında Đ smayıl Buxariydin’ ornı ayrıqsha. At Termeziydin onnan artıq shıg’armaları bar : Al Jomich as-saxiyix (Đsenimli toplam), Ash Shamoyil an-nabaviya (Payg’ambardın’ ayrıqsha pazıyletleri) h’a’m basqalar. X a’sirden baslap Oraylıq Aziyada arxitektura h’a’m kurılıs tarawında joqarı da’rejede rawajlanıw baslanadı. Samarqand, Buxara, Urgenish, Merv, Termez, Uzgen h’a’m basqa qalalarda saraylar, meshitler, medreseler, minaretler, xanakolar, makbaralar, qa’rwansaraylar qurıladı. Buxarada Đsmayil Samaniy Maqbarası (X a’sir), Samarqand janında Tim awılında Arab ata makbarası (977/78 jıllar), XI a’sirde Mervte Sultan Sandjar, Uzgende Qaraxaniyler maqbarası, Buxarada Minorap qa’len maqbarası (1127 j.) h’.b. qurıldı. |