O`zbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

-TEMA. O`ZBEK XALQININ` ETNIKALIQ QA`LIPLESIWI 

REJESĐ
::::

1
. Urıw, qa`wim, elat, xalıq ha`m millet TU`Sinikleri. B.e.sh. 

1
m.j.- b.e. VII a`sirlerdegi 

Oraylıq Aziyada ju`z bergen siyasiy ha`m etnikalıq jag`daylar.
2
. O`zbek xalqının` etnogenezinin` (kelip shıg`ıwının`) ekinshi da`wiri (IX-XII a`sirler) 

3
. XV a`sirdin aqırı - XVI a`sir o`zbek xalqının` qa`liplesiwindegi u`shinshi da`wir. 

A`yyemgi zamanlarda bir ata-anadan tarqalg`an tuwg`an-tuwısqanlardın` ja`mlesiwi 

na`tiyjesinde qa`liplesken ja`ma`a`t urıw dep ataladı. Tirishilik ta`shiwishi ha`m sırtqı

dushpanlardan saqlanıw ushın adamlardın` tuwg`an-tuwısqanlıqqa tiykarlang`an birlesiwin 
ma`jbu`r etken.
Qa`wim tuwg`an-tuwısqanlıq, millet dinles bir neshe urıwdın` ja`mlesiwi, sonday-aq bir 
urıw ta`biyiy tu`rde ko`beyip a`tirapındag`ı urıwlardı boysındırıp, o`z quramına sin`dirip jiberiw
aqıbetinde qa`wim retinde qa`liplesken bolıwı mu`mkin. 
Qa`wimnin` urıwdan tiykarg`ı parqı, ol urıwlarg`a bo`liniwden basqa o`z aymag`ı qa`wimlik
tiline, qa`wim ken`esine ha`m a`skeriy baslıg`ına iye bolg`an. Qa`wimler adamlardın` awshılıq 
ha`m ko`shpeli sharwashılıq penen birge diyxanshılıq ha`m a`yyemgi temirshilikke o`te baslag`an
gezlerinde payda bola baslag`an. Aqıl jag`ınan bo`liniwshilik mu`lkiy bo`liniwshilikke alıp kelgen. 
Adamzat ja`miyetinde ba`rqulla sonday bolg`an ha`m bunnan keyinde sonday boladı. Elat ataması,
en` a`weli, qa`wimler birlespesi, adamlardın` til, aymaq, ekonomikalıq ha`m ma`deniy jaqtan 
tariyxıy qarar tapqan birligin bildiredi. Elattın` kelip shıg`ıwına bir-birine ko`p jag`ınan jaqın bir
neshe qa`wimlerdin` ja`mlesiwi tiykar bolg`an. Adamlardın` elat-elat bolıp, bir aymaqta jasawları, 
olar arasındag`ı tuwg`an-tuwısqanlıq ulıwma ma`pdarlıq sezimlerin ku`sheyttirgen. Ulıwma
ma`pdarlıq u`les ha`m onı qorg`aw wazıypası ma`mleketti payda etken. 
Elat bolıp qa`liplesiwdin` bir neshe belgileri bolg`an ha`m ha`zirde sonday. Til jag`ınan bir
yamasa o`z-ara jaqın qa`wimlerdin` ja`mlesiwi elat bolıwdın` tiykarg`ı belgisi. Bir qa`wimnin` 
basqası ta`repinen jawlap alınıwı na`tiyjesinde bir neshe qa`wim aralasıp, elat payda bolg`an.
1926

-jılı o`tkizilgen Pu`tkil awqamlıq halıqtın` esabın alıwdın` juwmag`ında burıng`ı

awqamda

230
dan artıq milletler ha`m elat jasaydı delinse, 

1959
-jılg`ı halıqtın` esabın alıwda bul 

129
g`a azayg`an. Demek, 

100
den artıq elat, tiykarınan kem sanlı halıqlar o`z milliyligin jog`altıp, 

ko`p sanlı halıqtın` mug`darın asırg`an.

---

14

Halıq atamasına filosofiyalıq jaqtan na`zer awdarsaq onın` ta`riypi bunday. tariyxtın` 

ha`mme basqıshlarında ja`miyet wazıypaların sheshiwge tayar, jurt jumısına jaramlı ha`m qa`biletli

qatlam, sotsiallıq birlik, tariyxtın` do`retiwshisi. 
Millet adamlardın` tıg`ız tariyxıy birligi, ulıwma ekonomikalıq turmıs, til, aymaq birligi,
ma`deniyat, sana, ruwxıy ja`mlesiwi demekdur. 
O`zbek xalqının` kelip shıg`ıwı ju`da` uzaq tariyxqa iye. Bul jag`day en` a`yyemgi ha`m erte
orta a`sir da`wirinde tu`rli elat ha`m halıqlardın` pu`tkil Orta Aziya, Qazaqstannın` ken` 
territoriyalarında qosılıw ha`m aralasıw protsessi ju`z bergen. Bul territoriyada bir neshe mın` jıllar
dawamında shegaraları o`zgerip turg`an tariyxıy-ma`deniy birikpeler ju`zege kelgen. 
A`yyemgi Turan jerlerinde jasag`an otırıqshı diyxan ha`m ko`shpeli sharwa halıqtın`
a`sirler dawamında ju`rgizgen o`z-ara ekonomikalıq ha`m etnikalıq baylanısları na`tiyjesinde bul 
u`lken aymaqta en` a`wele a`yyemgi jazba dereklerde Sug`d, Xorezm, Parkana, Shash ha`m Toxar
atı menen tilge alıng`an bir qatar oazislerdin` xalıqları payda boladı. 
Eramızdan aldın`g`ı bir mın` jıllıqtın` ortalarında tu`rkiy qa`wimlerdin` qublag`a qaray
jılıslawı menen Maverannaxr ha`m Xorasanda tu`rkiy protsesstin` u`stemligi tag`ı da ku`sheydi. 
VII-VIII a`sirlerde tu`rkiy halıqtın` u`lken bir bo`legi Jetisuw, Shash ha`m de Ferg`ana
oypatında, azg`antay bo`legi Zarafshan ha`m Qashqada`r`ya oazislerinde jasaytug`ın edi. Olar 
tu`rkiy tildi qabıl etken sol jergilikli xalıqtan ha`m de bul jerge kelip ornalasqan ko`plegen tu`rkiy
qa`wim ha`m ruwlardan ibarat edi. Ayırım sug`diy hu`jjetlerde keltirilgen mag`lıwmatlarg`a 
qarag`anda tu`rkiy xalıq ornalasqan bul u`lke VII a`sirden baslap Tu`rkstan dep atala baslag`an.
Qullası arab xalifatlıg`ı basqınshılıg`ına shekem Shash, Ferg`ana ha`m Zarafshan oypatları 
Qashqada`r`ya ha`m Sırda`r`ya oazisleri, Xorezm ha`tte A`miwda`r`yanın` shep jag`ası xalqının`
u`lken bo`legi a`lle qashan tu`rklesip Maverannaxr ha`m Xorezmnin` sotsiallıq ha`m ma`deniy 
turmısında a`hmiyetli orındı iyelep alg`an edi.
2
. XV a`sirde Maverannaxrda Qaraxaniyler ma`mleketinin` du`ziliwi menen qarluk, og`uz, 

jigil, yag`ma ha`m basqa tu`rkiy qa`wim ja`ne ruwlarının` Shash, Ferg`ana ha`m basqa walayatlarda

jasaytug`ın tu`rkiy xalıq penen birigip otırıqshı turmısqa o`tiw protsessi jedellesedi. Otırıqshı 
diyxan ha`m o`nermentshi xalıq penen aralasıp diyxanshılıq ha`m qala ma`deniyatının` bay
ta`jiriybesi ha`m da`stu`rleri o`zlestiriledi. Tu`rkiy ulıwma til ha`m xalıq awızeki eposına 
negizlengen ko`rkem a`debiyat ju`zege keledi. Ha`tiyjede tu`rkiy tilde so`yleytug`ın xalıq
Maverannaxrdın` negizgi xalıqlarının` birine aylanadı. 
Solay etip, a`sirler dawamında Maverannaxr, Xorasan, Xorezmde ju`z bergen ju`da` qıyın
siyasiy jag`dayda dawam etken etnikalıq protsesslerdin` aqıbetinde IX-XII a`sirlerde o`zbek xalqı 
payda boladı.
O`zbek xalqının` kelip shıg`ıwı haqqında ilimpazlar ta`repinen tu`rli pikirler aytılg`an. Bazı 
bir ilimpazlar o`zbekler o`z atın Altın Orda xanı O`zbekxannan (
1312

-
1342

) alg`an dep aytadı.
N.A.Aristovtın` pikirinshe 
″
o`zbek atı O`zbekxang`a shekem ulıwma tariyxta ushıramaydı. Sonın` 

ushın da o`zbekler o`z atın usı xannan alg`an dep esaplaw kerek

″
dep juwmaq shıg`aradı. P.P. 

Đ
vanovta

usı
pikirdi

jazg`an.

A.Yu.YAkubovskiy 
″
o`zbek

″
so`zi 

parsı
tilinde

″
o`zbekien
″
(o`zbektiki) so`zinen kelip shıqqan dep shamalap, ol da o`zbekler o`z atın 

O`zbekxannan alg`an deydi. Shet el tariyxshıları G.Xovors, A.Vamberi, M.A.Chaplichka da

o`zbeklerdin` kelip shıg`ıwın O`zbekxannın` atı menen baylanıstıradı. V.V. Grigor`ev bul haqqında 
ma`lim bir pikir aytpag`an bolsa da, o`zbeklerdin` kelip shıg`ıwı haqqındag`ı aytılg`an joqarıdag`ı
pikirler tiykarsız ekenligin o`z waqtında birinshi bolıp ko`rsetti. Professor A.A. Semenov, V.V. 
Grigor`evtı quwatlap o`zbek so`zi O`zbekxannan
100

jıl keyin Aq Ordada kelip shıqqanlıg`ın,

XIV-XV a`sirlerde Orta Aziya ha`m Đran tariyxshıları Aq Ordanın` tu`rk-mong`ol ko`shpeli 
qa`wimlerin usı at penen atag`anlıg`ın aytadı. Ja`ne bir gruppa tariyxshılar (L.Pel`s, A.P.
Cholochnikov) Dashti Qıpshaqtın` ko`shpeli tu`rk-mong`ol qa`wimleri o`zlerinin` erkinligi sebepli 
o`zbek atın alg`an, dep jazadı.
O`zbek ataması bunnan basqa XIII-XIV a`sirlerdegi alımlardın` shıg`armalarında ushırasadı, 
biraq etnonim retinde emes.
XIV a`sirdin` basında ko`shpeli o`zbekler quramında ja`mlesken qa`wimlerdin` bir bo`legi 
Muxammad Sheybanixan basshılıg`ında Orta Aziyag`a bastırıp kiredi ha`m ha`zirgi O`zbekstan
territoriyasına ornalasıp aladı. Usı waqıttan baslap o`zbek ataması xalıq atın bildiriwshi etnik atama 

---

15

bolıp qaladı. Bunnan o`zbek xalqının` kelip shıg`ıwın XVI a`sirden baslaw kerek degen juwmaq 

shıqpaydı. Bul jerde tek g`ana o`zbek atamasının` bir etnonim sıpatında kelip shıg`ıwı haqqında

so`z baratır. Bul u`lkeni XVI a`sirde basıp alg`an ko`shpeli o`zbekler Maverannaxrdın` tu`rkiy 
xalıqları menen aralasıp ketti ha`m og`an tek g`ana o`z atın berdi.