O`zbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi
-TEMA. O`ZBEK XANLIQLARININ` PATSHA ROSSIYASI TA`REPINEN BASIP
Yüklə 466,39 Kb.
|
| -TEMA. O`ZBEK XANLIQLARININ` PATSHA ROSSIYASI TA`REPINEN BASIP
ALINIWI. PATSHASHILIQTIN` EZIWSHILIGINE QARSI TU`RKSTAN XALIQLARININ` MILLIY AZATLIQ GU`RESI. JADIDSHILIK REJESĐ :::: 1
2
u`stemlikti a`melge asırıw tarawındag`ı siyasatı. 3 . Patshashılıqtın` Tu`rkstanda ma`deniy ha`m ag`artıwshılıq tarawındag`ı siyasatı, onın` koloniyalıq ma`nisi. 4. Tu`rkstan xalıqlarının` patshashılıqtın` koloniyalıq eziwine qarsı milliy azatlıq ha`reketinin` baslanıwı. 1892-jılg`ı Tashkenttegi, 1898-jılg`ı Andijan ko`terilisleri ha`m basqaları. 5. XX a`sir baslarında Tu`rkstannın` ja`miyetlik-siyasiy turmısı. Jadidler ha`reketi- nin` ju`zege keliwi. Rossiya menen Orta Aziya baylanısları XVI a`sirlerden baslap elshilik qatnasta bolıp turdı. Biraq ra`smiy tu`rde baylanıslar ornatıwg`a erisilmedi. Rossiyanın` Orta Aziya menen baylanısı Petr 1 waqtında bir qansha rawajlandı. Sonlıqtanda 1717-jılı Hiywag`a Bekovich-Cherkasskiy basshılıg`ındag`ı ekspeditsiya jiberiledi. Ekspeditsiya bir jag`ınan tanıshlıq elshisi sıpatında bolsa, al ekinshi jag`ınan Hiywa xanlıg`ına dushpan sıpatında ha`reket etip, aqıbetinde ekspeditsiya Hiywa xanlıg`ı ta`repinen qıyratıldı. 1839-jılı Orenburg general-gubernatorı Perovskiy ta`repinen Haywanı basıp alıwg`a urınıwlar boldı. Biraq, bul ha`reketlerde bosqa ketti. Biraq Qazaqstan jerlerinin` Rossiya qol astına o`tiwi, ol jerlerde jan`a qalalardın` salınıwı, ruslardın` Orta Aziya sawda baylanısların rawajlandırıwdın` oraylıq platsdarmı bolıp qaldı. Sonday- aq XIX 30-jıllarında Rossiya Orta Aziya bazarları ushın Angliya menen qarama-qarsılıg`ı kelip shıqtı. XIX a`sirdin ortalarınan baslap Rossiyada kapitalizmnin` rawajlanıwı patsha hu`kimetinin` Orta Aziyag`a basıp kiriwine tu`rtki boldı. Kapitalistlik sanaatının` o`siwi jan`a bazardın` sawdasına ha`m shiyki zat dereklerine bolg`an talaptın` ku`nnen-ku`nge asıwına imkaniyat tuwdırdı. Bunnan tısqarı, Rossiyanın` Orta Aziyanı basıp alıwının` sebeplerinin` biri-Amerikanın` arqasında ha`m qublasında puqaralar urısı sebepli Amerika paxtasının` Evropag`a a`keliwinin` toqtap qalıwı boldı. Paxtanın` jetispewshiligi na`tiyjesinde toqımashılıq tarawında dag`darıs ju`z berdi, sonlıqtan shiyki zattın` dereklerin izlep tabıw za`ru`r edi. Sonday aq Rossiyanın` Qırım urısında jen`iliske ushırawı ha`m Angliyanın` Orta Aziya jerlerin basıp alıwg`a ashıqtan-ashıq 36
tayarlanıwı, patsha Rossiyasının` Orta Aziyag`a hu`jimin tezletti. Da`slepki a`skeriy ha`reketler
Qoqan xanlıg`ına qaratıldı. 1847-jılı orıs a`skerleri Sırda`r`yanın` to`mengi jag`ın iyelep aldı ha`m Aral qorg`anın qurdı. 1853-jılı aq meshitti (Ha`zirgi qızıl Orda) iyeleydi. 1854-jılı Alma-ata awılı janında Vernıy bekinis qorg`anı salınadı. Patsha Rossiyasının` en` jawızlıq ha`reketlerinin` biri sonnan ibarat, ol Orta Aziya aymag`ındag`ı jasap kiyatırg`an xalıqlar arasına ha`r qıylı o`sekler taratıp, olar arasında qarama- qarsılıq tuwdırıwg`a ha`reket etip turg`an. Ma`selen, Sibir` korpusının` komandiri G.Gosforttın` 1856-jılı 12-oktyabr`de bergen ra`smiy ko`rsetkishinde bılay delinedi. ″ Biz awele Jayık da`r`yasının` arjag`ınan ko`ship kelgen kazaqlardı turaqlastırıwımız ha`m Qara qırg`ızlardın` tu`rli elatların o`zimiz ta`repke awdarıp, son` olardı Qoqanlılarg`a qarsı dushpanlıq sezimlerin oyatıwdı qollap-quwatlawımız kerek : . 1861-jılı 21-iyun`de orıs patshasının` qatnasıwındag`ı ken`es Qoqan xanlıg`ın bir jaqlı etiw xaqqında ja`ne bir ma`rtebe qararg`a keldi. Usı ko`rsetpenin` tiykarında xalıqtın` ishkerisine qaray kirip barıw, qalalardı, walayatlar ha`m qorg`anlardı izli-izinen toqtawsız basıp alıwg`a kirisildi. 1864-jılı Chimkent, 1865-jılı u`lken qıyınshılıqlar menen Tashkent qalası jawlap alınadı. Tashkent basıp alıng`annan keyin Rossiya imperiyasının` Tu`rkstan ma`selesine tiyisli barlıq a`skeriy siyasiy ma`selelerin sheshetug`ın, orıs rezidentsiyasının` xızmetin orınlaytug`ın ma`kang`a aylandırıla basladı. Tashkent Orta Aziyanı koloniyalarg`a aylandırıw xaqqındag`ı hu`kimlerdi orınlaytug`ın tayanısh a`skeriy-siyasiy administrativlik shtab xızmetin atqardı. 1866-jılı Xojent jawlap alınadı. Usı jılı Tashkent, Xojent Chirchiq a`tirapları, Jizzak jawlap alınadı. Orıs a`skerleri Buxara a`mirliginin` bir bo`legin iyelep, onı Qoqan xanlıg`ı shegaralarınan bo`lip tasladı. Tu`rkstan general gubernatorlıg`ı du`zilgennen keyin Fon Kaufman o`zine berilgen u`lken wa`killekler tiykarında Buxarag`a qarsı urıs ha`reketlerin ken` ko`lemde tag`ı baslap jiberdi. 1868-jılı 1-mayda 8300 adamlıq orıs armiyası Samarqand qalasının` bosag`asındag`ı Shopanata to`beliginde a`mirdin` armiyasın jen`di. 1868-jılı 23-iyun`de a`sirdin` elshileri pitim jasasıw ushın Samarqandta turg`an Fon Kaufmang`a keledi. Kaufman Samarkand, Qattakurg`an ha`m Zarafshan da`r`yasının` joqarı jag`ın Rossiyag`a beriwdi ha`m 500 mın` som mug`darında kompensatsiya to`lewdi sha`rt etip qoyadı. Sha`rtnama boyınsha Buxara a`miri shet ma`mleketler menen diplomatiyalıq baylanıslar ju`rgiziw huqıqınan ayrıldı, orıs sawdagerleri ushın irkinishsiz sawda-satıq islew minnetlemesi ju`klendi. A`mir Rossiyag`a siyasiy bag`ınıwın tolıq moyınladı. Bul jag`daylar Rossiya menen Angliya arasındag`ı qarım-qatnaslardın` sheyelenisiwine alıp keldi. Sonlıqtanda Rossiya imperiyası Angliya menen qarım-qatnas bir jo`nkilli bolg`ang`a shekem Hiywa xanlıg`ına hu`jim jasawdı toqtatıp turıwg`a ma`jbu`r boldı. Sonın` menen birge 1717-jılı Bekovich-Cherkasskiydin`, 1839- jılg`ı Perovskiydin` jen`isleri Rossiya ushın sabaq bolıp, bul jen`ilislerdin` sebepleri teren` u`yrenildi. A`skeriy rejeler ju`da pısıq ha`m puxta islep shıg`ıldı. Hiywag`a hu`jim jasawdan aldın u`lken jansızlıq jumısları alıp barıldı. Hiywa bag`darındag`ı barlıq a`skeriy ku`shlerdin` bas komandiri etip Fon Kaufman tayınlandı. 1873-jıldın` ba`ha`rinde onın` buyrıg`ı boyınsha barlıq a`skerler Haywanın` shegarasınan o`tip, aldın-ala kelisilgen rejege muwapık basqınshılıq urısın baslap jiberdi. 1873-jılı 18-may ku`ni Fon Kaufman otryadları A`miwda`r`yadan keship o`tip, 23- may ku`ni Xazarasp qorg`anın basıp aldı. Sonday-aq usı waqıtta Kon`ırat, Xojeli, Man`g`ıt qalaları da iyelendi. Rus a`skeriy basshıları jergilikli hu`kimdarlardın` kelisimge keliw o`tinishlerine qaramastan bul qalalardı adam shıdamaslıq da`rejede bu`lginshilikke ushırattı. 1873-jıldın` 12-avgustında Fon Kaufman ha`m Hiywa xanlıg`ı ortasında kelisimge kelinedi. Haqıyqatında bul kelisim ten`sizlik ha`m a`dalatsızlıq tu`rde du`zilgen sha`rtnama edi. Jen`impaz ha`m basqınshı Kaufman o`zinin` sha`rtlerinin` orınlanıwın qatan` tu`rde talap etti. Al, jen`iliske ushırag`an hu`kimdar onın` atyqanların qabıl etti. Sha`rtnama boyınsha Hiywa xanı siyasiy xuquqlardan, o`z betinshe sırtqı siyasat ju`rgiziwden ayırıldı. A`miwda`r`yanın` to`mengi ag`ısının` on` jag`asındag`ı xanlıqqa tiyisli barlıq jerler Rossiyag`a berildi. Xanlıqqa 2 million 2
37
Rossiya a`skerleri bunnan keyin sha`rtnamada kelisilgen to`lemlerdi tu`rkmenlerdin`
jag`daylarına qaramastan olarg`a qarsı qırg`ınshılıq urısın dawam etti. Tu`rkmen xalqının` azatlıq urısına aylang`an bul ha`reketti Rossiya xu`kimeti 1881-jılg`a shekem bastıra almaydı. Olar a`sirese ko`terilisshiler ornalasqan Ko`k-to`be qalasın jer menen jeksen etip, Orta Aziya territoriyasın o`zlerine qaratıp aldı. Biraq bul jerlerdi qarsılıq ha`reketleri u`zliksiz dawam etip bara berdi. 1867-jılı 14-iyul`de Rossiya imperatorı Aleksandr II Tu`rkstan a`skeriy okrugin du`ziw ha`m Orta Aziyadan basıp alınıp, Rossiyanın` quramına kirgizilgen aymaqlardan ibarat bolg`an Tu`rkstan general-gubernatorlıg`ı du`ziw haqqında pa`rman berdi. Okrugtin` komandiri ha`m general- gubernator bolıp general ad`yutant K.P.Kaufman tayınlandı. Og`an u`lken wa`killikler berilip, bir ma`mleketke urıs dag`azalawı, pitim jasawı mu`mkin edi, finans ha`m ekonomikalıq patshanın` o`zine esap beretug`ın edi. Sonlıqtanda Tu`rkstannın` baylıqların o`z ma`pine paydalanıw da baslı waziypa bolıp turdı. XIX a`sirdin` aqırlarında Rossiyada kapitalistlik katnaslar jedel rawajlanıp, onın` imperializm basqıshına o`tip atırg`anlıg`ı tu`rli tarawlarda ayqın ko`rindi. Da`slep bul ekonomikalıq turmısta ko`zge taslandı. Bul ju`da` u`lken monopoliyalarg`a sheksiz shiyki zat jetkerip beretug`ın derekler za`ru`r degen so`z edi. A`sirese toqımashılıq sanaatının` ha`wiJ alıp o`siwi Tu`rkstanda patshashılıqtın` monopoliyalılıg`ın ta`miyinlewge ken` jol ashıp berdi. Patsha administratsiyası Tu`rkstandı shiyki zat deregine ha`m onı orıs tovarları satılatug`ın bazar maydanına aylandırıw ushın barlıq qurallardı tezlik penen iske saldı. Tu`rkstan daramattın`, paydalanıw deregi sıpatında da patsha Rossiyasının` g`aziynesin bayıtıp barmaqta edi. Bul daramatlar 1867-1896-jıllarda 4 ese ko`beydi. Rossiya Tu`rkstan qarım-qatnasları tek Rossiya imperiyasının` ma`plerine boysındırıldı. Sonın` ushın u`lkede qurılıp atırg`an barlıq zavodlar, a`sirese paxta zavodları orıs sanaatının` iyelerine qaraslı edi. Tek geyparaları g`ana orıs- o`zbek burjua sawda-sanaat wa`killerine qaraslı edi. Tu`rkstannın` Samarqand, Sırda`r`ya ha`m Ferg`ana wa`layatlarında 1867-1900 jıllar dawamında 170 sanaat ka`rxanası ashılg`an bolsa, 10 jıl dawamında (1900-1910) tag`ı 220, al 4 jıl ishinde (1910-1914) 180 ka`rxana iske qosıldı. Mine usı tsifralardın` o`zi-aq u`lkede sanaat qurılısı bir ta`repleme alıp barılg`anlıg`ın ko`rsetedi. Ylkenin` paxtası Rossiyag`a suw menen hawaday za`rur edi. Sol sebepli Tu`rkstannın` usı za`ru`rlikti pitkeretug`ın aymaq ekenin aytıp knyaz` Masal`skiy bılay dep jazg`an edi. ″ Paxtashılıqtın` ha`r ta`repleme rawajlandırıw orıs toqımashılıq sanaatı ushın jaqın keleshekte o`mir o`lim ma`selesine aylanajaq. Tu`rkstannın` Rossiya imperiyasına ko`rsetetug`ın ullı ekonomikalıq xızmeti de mine usıda : 1880-jılı Tu`rkstan paxtası orıs sanaatı talabının` 20
bardı ha`m birinshi ja`ha`n urısı aldında 8 0 protsentke jetti. Sol sebepli imperiyada toqımashılıq sanaatı basqa sanaatlarg`a qarag`anda jedelirek astı. Rossiya imperiyasının` generalları da, siyasatshıları da sonı jaqsı biler edi, tek a`skeriy ku`sh, oraylıq basqarıw apparatın engiziw menen u`lkeni uzaq muddette ha`m isenimli tu`rde qolg`a uslap turıwg`a bolmaydı. Sonın` ushın olarg`a o`z milletin, yag`nıy orıs millettine tiyisli xalıqtın` jergilikliler penen aralastırıp jiberiw, Tu`rkstanda turaqlı tu`rde jasaytug`ın orıs ha`m slavyan xalqın payda etiw kerek edi. Olar bul mashqalanı Orta Aziyag`a orıs xalqının` kolonizatorlar ha`kimiyatına ko`z-qarasın ha`m is-ha`reketlerin baqlap, za`ru`r bolg`an waqıtta awhaldan da`rhal xabardar etiw lazım edi. Qullası orıs milletine tiyisli bul adamlar patshalıq ushın sotsiallıq tayanısh qatlam bolıwı kerek edi. Sonın` ushın ko`shiriw siyasatın iske asırıw Tu`rkstan general-gubernatorlıg`ı du`zilgen 1867- jılı aq baslap jiberildi. Orıslar Orta Aziyanı basıp alg`annan keyin u`lkeni o`zlestiriw maqsetinde xalıqtın` sanın dizimge alıwg`a kiristi, u`lkeni izertlep shıqqan qupıya ma`sla`ha`tshi Girs Tu`rkstanda 2406000 adam jasaytug`ının ha`m olardan 1200000 adam er adamlar ekenin jazg`an. Mine usı er adamlarg`a a`skeriy xızmet miynetin ju`klew ma`selesine toqtag`an patsha a`meldarı bul og`ada qa`wipli siyasiy ilaJ ekenin ko`rsetip, Tu`rkstan xalqın armiyag`a hasla shaqırmaw siyasatın jaqlap shıg`adı. Girstın` esaplawına qarag`anda u`lkede a`skeriy xızmetke er adamlar alınsa, 6 jıl ishinde zamanago`y a`skeriy texnikanı biletug`ın, jawıngerlik sapta ju`riwdi mengergen Tu`rkstanlılardın` sanı Tu`rkstan a`skeriy okrugindegi a`skerlerdin` sanınan artıp ketedi. Olardın` arasında jawıngerlikti jetilistiriw imperiyanın` ma`plerine qayshı keledi. Bunın` ornına bul xalıqqa a`skeriy 38
salıq salıw ma`qsetke muwapıq. Patsha Rossiyası o`zbek xalıqların basıp alg`annan keyin bul jerde
a`zelden dawam etip kiyatırg`an jerge iyelik etiw formasına dus keldi. Sol sebepli bul ma`seleni da`rhal o`zlerine qolaylı etip o`zgertiwge asıqpadı. Olar negizgi dıqqattı xanlıqlardan tartıp alıng`an aymaqlarda koloniyalıq ma`mleket basqarıwının` bekkem tırnag`ın salıwg`a qarattı, jer iyelewshilik ha`m suwdan paydalanıwg`a tikkeley aralaspadı. Patshashılıqtın` basqınshı administratsiyası a`wele salıq jıynaw menen shug`ıllandı. Bunın` barısında olar jer-suw qatnasların teren` u`yreniwge kiristi. Na`tiyjede Tu`rkstan general-gubernatorı 1879-jılı otırıqshı ha`m ko`shpeli xalıqtan alınatug`ın salıqtı ko`beytti. Salıqlardın` mug`darı tek Sırda`r`ya wa`layatının` o`zinde 1869- jıldag`ı 288 mın` somnan 1882- jılı 505 mın` somg`a arttı. Ko`plegen jerler ma`mleket esabına o`tkerildi. Menshik jerlerge ha`m ha`tte wa`qım jerlerge de salıq salındı. Sonın` menen birge jer duzilisinin` jan`a ta`rtip qag`ıydalarının` ju`zege keliwine jag`day du`zdi, sebebi jerdi satıw ha`m satıp alıw mu`mkin edi. Jer qatnasları tarawındag`ı ilajlardın` negizgi na`tiyjesi sonnan ibarat boldı, a`skeriy feodal jer iyeligi saplastırıldı. Usı waqıtqa shekem olar o`z jerlerinin` ko`pshilik bo`legin mayda diyxanlarg`a ijarag`a berip kiyatır edi. Endi bul jerlerdin` ko`pshilik bo`legi sol a`tiraptın` o`zinde diyxanshılıq etip ju`rgen adamlardın` qolına o`tti. Sonday-aq Tu`rkstan awıllarında jallanıp islewshilerdi de ken` taraldı. Rossiya Tu`rkstan u`lkesin basıp alg`annan keyin milliy ma`mleketshilik sezimlerin sin`diriwdi negizgi wazıypa dep esapladı. Sonın` ushın Rossiyanın` a`skeriy toparları, a`meldarları Tu`rkstanda ullı orıs ma`mleketshilik ideyasın a`melge asırıwg`a kiristi. Bul iske orıs zıyalıları da qatnastırıldı. Tu`rkstanda jan`asha usıl mektepleri, Orıs tuzem mektepleri ashılıp, olar arqalı Tu`rkstan xalqın orıs turmısı a`tirapında ta`rbiyalaw, son`ın ala orıslar menen jergilikli xalıqlardı aralastırıp jiberip, bul jerde evropasha turmıs qa`lpinin` jen`iwi tolıq ta`miyinlewge umtıldı. Sonı da ayrıqsha atap o`tiw kerek Tu`rkstan u`lkesindegi musılman bilimlendiriw shaqapshaların general- gubernatorlıq g`amxorlıqtan shıg`arıp tasladı. Sebebi olar kolonizatorlıq ta`rtiplerge qarsı, milliy ma`deniyat taratıwshı ilim orayları edi. Patsha hu`kimeti jergilikli xalıqlardın` milliy, siyasiy ekonomikalıq ha`m ma`deniy rawajlanıwına qayshı keletug`ın usılda ″ Tu`rkstan orıslar ushın ″
asırıwg`a kiristi. XIX a`sirdin aqırlarında Tu`rkstanda ju`da` ko`p eski mektepler islep turdı. Bular negizinen baslang`ısh ha`m orta jeke joqarı diniy ta`lim beretug`ın ma`deniy oshaqlar edi. Bul jerde diniy ta`lim menen sheklenip qalmastan du`n`yalıq ta`lim de beretug`ın edi. Oqıtıwshılar xat sawatın ashıp, esaplaw boyınsha da bir qatar sabaq alatug`ın edi. Eski mektep a`dette kishkene g`ana bolıp, onda 10-15 oqıwshı bilim alg`an. Tu`rkstanda medresedegi bilimlendiriw orta a`sirlerde aq o`zin ha`r ta`repleme aqlag`an bolıp, olarda pu`tkil du`n`yag`a atı tanılg`an alımlar jetisip shıqqan ha`m olar a`lemnin` besigin ta`rbetkeni ja`ha`nge belgili. Biraq XIX a`sirge kelip medreseler bunday abıroy dıqqatınan to`men da`rejege TU`Sip qalg`an edi. Bug`an xanlardın` o`z-ara feodallıq urısları, sol patsha Rossiyasının` u`lkenin` qıyratılıwına alıp kelgen urısları sebepshi boldı. Medreselerdin` ta`lim ta`rbiyalıq jumıslarında diniy ta`liymatqa ha`dden tısqarı dıqqat awdarılıp ja`ha`n ko`lemindegi ilimlerge g`amxorlıqtın` pa`seyip ketiwi de o`zinin` unamsız ta`siyrin tiygizgen edi. Orta Aziya orıs patshalıg`ının` armiyası ta`repinen basıp alıng`annan keyin u`lkede o`zine ta`n tariyxıy siyasiy sha`riyat ju`zege keldi. A`wele u`lke siyasiy, ekonomikalıq milliy eziwshilik astına alındı. Ha`tiyjede bul u`stemshilik atmosferası birinshi na`wbette ma`deniyat ilim ko`rkem o`ner a`debiyat, ja`miyetlik siyasiy pikir, xalıqtın` turmıs kelip usag`an salalarg`a o`z ta`sirin tiygizdi. Kolonizatorlardın` ideologiyası basqınshı, eziwshi ku`sh sıpatında u`lkedegi milliy ma`deniyatqa pu`tkilley qarsı bolg`an bolsa, Tu`rkstan aymag`ındag`ıg`a qarag`anda ku`shler de Evropanın` aldıng`ı ilim ha`m ma`deniyatına sonday qatnasta boldı. Demek ha`r eki ta`repten reaktsiyashıl ku`shleri milliy ma`deniyattın` gu`llep rawajlanıwına tosqınlıq jasadı. Kerisinshe ha`r eki terepten aldıng`ı ku`shleri ilim ha`m ma`deniyattın` u`lkede ulıwma rawajlanıwına u`lken u`les qostı. Usı da`wirdegi belgili ma`deniyat iskerlerinen Axmad Danısh bolıp ol a`wele Shıg`ıs ma`deniyatın jaqsı u`yrenip, son` Batıs ma`deniyatının` bag`darlanıw pozitsiyaları menen tanısadı. 39
A`sirese onın` 1800-1870-jıllarda Rossiyag`a eki ma`rtebe sayaxat jasawı og`an Evropa ma`deniyatı
menen ken`irek tanısıwına imkaniyat berdi. Axmad Danısh artta qalg`an Buxara a`mirligin rawajlanıwg`a qaray baslaytug`ın reforma o`tkeriw joybarın du`zedi. Onda bilimlendiriw siyasat, ekonomikalıq turmıs, paydalı qazılmalar ha`m olardan qalay paydalanıw ha`m ulıwmalıqtın` ma`pine boysındırıw a`rmanı anıq sa`wlelengen. Orta Aziya basıp alıng`annan keyin patsha hu`kimeti bekkem ornalasıp alıw ushın bul jerge tek armiyanı g`ana emes, sonın` menen birge ta`biyiy ha`m ja`miyetlik ilimler tarawında atı shıqqan alımlardı da jiberdi. Olardın` aldına Orta Aziya xalıqları arasınan alımlar, qa`niygeler tayarlaw wazıypası qoyılmadı. Ta`biyiy ilimler alımlarının` aldına qoyılg`an wazıypası u`lkenin` baylıqların Rossiya imperiyasının` ma`plerine tezirek xızmet etetug`ın ilimiy juwmaqlar tayarlap beriwden ibarat edi. Ja`miyetlik tariyxıy ilimlerdin` aldına o`zine ta`n talaplar, jergilikli-xalıqlardın` minez-qulıqların, etnikalıq jaqtan u`yreniw, qa`wimler, ruwlar arasındag`ı qatnaslardı u`yrenip bul xalıqlardı basqarıwda alımlardın` pikirinen paydalanıw wazıypası qoyıldı. Ha`r bir qa`nige Orta Aziyada neni qolg`a kirgiziw ha`m onı Rossiyadag`ı qaysı ilimiy yamasa ma`mleketlik joqarı sho`lkemlerge jo`neltiw bag`darlamalarına iye edi. 1867-jılı Tashkentte meteorologiyalıq stantsiya ashıldı. Ol u`lkenin` klimatın u`yreniwge kiristi. 1870-jılı Tashkentte Tu`rkstan xalıq kitapxanası sho`lkemlestirildi. Orta Aziya xalıqlarının` turmısına bag`ıshlang`an ilimiy ha`m u`lketanıw ma`selesine tiyisli tu`rli xabarlar ha`m maqalalar ″ Tu`rkstan wa`layatının` gazeti ″
″ Tu`rkestanskie vedomosti ″ gazetaları (1879-1917) ha`m basqa jergilikli baspa so`zde turaqlı tu`rde ja`riyalanıp turdı. 1870-jılı Orta Aziya alımlarının` ja`miyeti du`zildi. Bul ja`miyet o`zinin` aldına Orta Aziya tariyxı, geografiyası, etnografiyası, statistikası, ekonomikası ma`selelerine tiyisli mag`lıwmatlardı toplawdı maqset etip qoydı. Bul jumıslarg`a jergilikli adamlarda qatnasıp o`z gazeginde u`lkemizdin` ilimin, ma`deniy-ag`artıwshılıq islerinin` rawajlanıwına u`lken u`les qostı. Rossiya Tu`rkstan u`lkesin basıp alg`annan keyin onın` baylıqların talan taraJ etiw menen birge xalıqtı ha`r ta`repleme eziwdi dawam etti. Sotsiallıq ha`m milliy koloniyalıq eziwshiliktin` shıdap bolmaslıq da`rejege jetiwi na`tiyjesinde xalıq narazılıq ha`reketi barg`an sayın pisip jetise basladı. Ylkemizdin` ha`r qıylı orınlarında baslanıp kiyatırg`an bul ko`terilislerdin` ha`reketke keltiriwshi ku`shi diyxanlar, qalalardag`ı o`nermentler boldı. Bul ha`reketlerde patriot ruwxaniylar, milliy arnamısın joyıtpag`an feodallarda qatnastı. Axmad Zaki Validiy orıs u`stemshiligi Tu`rkstan xalıqlarındag`ı jawıngerlikti joq etiwge mudamı ha`reket etkenin durıs an`lay otırap, bul ha`diysenin` man`ızına dıqqat awdarıp bılay dep jazg`an edi. ″ tu`rktin` pu`tkil tariyxıy evolyutsiya dawamında en` ko`zge taslanatug`ın o`zgesheliklerinen biri-tariyxın biz bilgen da`wirinen berli a`sker bolıp kelgenligi, ta`rtip suyiwshiligi, turmıstın` en` awır mu`shkil islerine de tayar turıwı, mashaqatlar gezlesse uzaq waqıtlar dawamında sabırlılıq ko`rsetiwi bolıp tabıladı. Patsha hu`kimeti qanshama awır jazalap menen qorqıtpasın, mine usı milliy arnamıs ha`m jawıngerlik ruwxı xalıq ha`reketlerinde o`z sa`wleleniwin taptı, onı gureslerge shaqıra berdi. Bunday ko`tirilisler Qoqandta Polat xan (molla isxaq) basqınshılıg`ında, 1878 jılı Mın`to`bede Jatimxan basshılıg`ındag`ı da`slepki patshashılıqqa qarsı u`lken ko`terilisler boldı. Ulıwma keyin ala ko`terilisler Turkstannın` barlıq aymag`ında dawam etip bardı. Usınday ko`terilislerdin` biri 1892-jılg`ı Tashkenttegi ko`terilis bolıp esaplanadı. Ko`terilis oba keselligine baylanıslı kelip shıqtı. Qala administratsiyası bul kesellikke qarsı bir qansha ilajlardı o`tkerdi. Da`slep qaladag`ı 12 qoyımshılıq jawıp qoyıldı. Bul keselikten o`lgen adamlar ushın qaladan sırtta arnawlı qoyımshılıqlar ashıwg`a wa`de etildi. Biraq qala aqsaqalının` o`zgertilip, onın` o`z ma`qseti ha`m rus administratsiyası ushın xızmetleri, oba keselinen basqa awrıwlardı da oba dep qala sırtındag`ı qoyımshılıqqa jerlewdi buyırıwı ko`terilistin` baslanıwına sebepshi boldı. Kolonizatorlar xalıqtın` milliy ha`m diniy qa`driyatları menen esaplaspadı. Kolonializm administratsiyası xalıqtın` a`det-u`rplerin pisent etpey, a`skeriy talaplardan, turpayı qatnas jasadı qadag`an etiwler sebepli heshkim qaladan sırttag`ı diyxanshılıq jumısların isley almadı. Diyxanlar sawda-satıq islew ushın qalag`a kirgizilmeydi. Diyxanshılıq jumıslarının` qızg`ın mapazı bolsada itibarg`a alınbadı. 40
Shıpakerlik ko`z-qarasınan a`melge asırılıp atırg`an durıs ha`m ibaratlı ilajlar xalıqqa isenimli
tusindirilmeydi. Bul na`rse elede bolsa tusinbewshiliktin` ken`irek taralıwına sebepshi boldı. Sonın menen birge oba keseline baylanıslı o`lgenlerdi jerlewshilerdi jazalaw, ha`tte ko`milgenlerdi go`rlerinen qazıp alıw kerekligi de politsiya pristavı ta`repinen aytıladı. Bunday marhumlardın` ruwxın qorlaw, musılman u`rp-a`detlerinin` ha`m sha`riyattın` ayaq astı etiliwi adamlardın` narazılıq ha`reketin ku`sheytip jiberedi. Biraq kolonizatorlar ta`repinen ayawsız oqqa tutılıwdın` na`tiyjesinde ko`terilisti bastırıwg`a erisedi. Ko`terilistin` negizgi sebebin koloniyalıq a`meldarlardın` o`zleride jaqsı biletug`ın edi. Atap aytqanda N.P. Ostroumov bılay dep jazg`an edi. ″ Ko`p jag`ınan ayıp o`zimizde, a`lbette, olardın` (sartlar dın) minez-qulqın, nızam-qag`ıydaların u`yrenbedik, elede uyrenbey atırmız. Bunday ayıp tek obanın` o`zinde emes, bul sabır kesesi tolg`an xalıqtın` ga`zebin arttırıp jibergen son`g`ı tamshı. Narazılıq a`lle qashannan beri ku`sheyip, jıynalıp kiyatır edi, al son` basqa narazılıqlar qosılıwı menen birden ko`terilis baslanıp ketti. Toshkenttegi ko`terilis Turkstandag`ı koloniya administratsiyasın u`lken ta`shwishke saldı. Orıs kolonizatorları orayg`a administrativlik-politsiya shtatların ko`beytiw ha`m administratsiyalıq jaza wa`killiklerin tag`ı da ken`eytiw xaqqında soranıp ruxsat aladı. Usag`an baylanıslı 1892-jılı shıg`arılg`an nızamlarda ″ ku`shli qorg`aw ″
gubernatorı ma`jilis jıyınlardı tarqatıw, sawda-sanaat ka`rxanaların jabıw baspa so`z organların qadag`an etiw, qa`legen adamdı surginge jiberiw, ja`riyma salıw ha`m basqa xu`qıqlardı alatug`ın boldı. Orıs patshalıg`ı Turkstan xalıqlarındag`ı watandı suyiwshilik gu`resshenlik sezimlerin saplastırıwdı u`lkedegi jumıstın` mazmunı dep bildi. Sonın` ushın mudamı barlıq ku`shlerdi usı sharapatlı sezimdi u`lke xalıqlarının` yadınan ha`m sanasınan o`shirip taslawg`a bag`darlap otırdı. Biraq koloniyadag`ı xalıqtın` azatlıqqa bolg`an umtılıwı mudamı dawam ete berdi. Usınday el ushın guresken ha`m izine xalıqtı tarta bilgen Muxammad Aliy Đyshan bolıp, ol xalıqtı o`z a`tirapına toplap, olardı sawatlandırıw menen shug`ıllang`an. Sonday-aq Muxammad Aliy Đyshan basqa da ellerde bolıp, olardın` jasaw sharayatları menen tanısadı. Siyasiy waqıyalarg`a baylanıslı derekler jıynaydı. Ol bilimlendiriwdin` ku`shine isenedi ha`m qa`dirin biletug`ın insan boldı. Haqıyqatında da bilimlendiriw erkinlikke ha`m azatlıqqa, adamgershilikke shaqırıwdın` teni- tayı joq quralı bolıp tabıladı. Sonın` menen birge patshashılıqtın` koloniyalıq siyasatına qarsı azatlıq ushın ha`reketin sho`lkemlestiriwge kirisedi. Bul ma`qsette ol Ferg`ana oypatındag`ı belgili adamlardı izine ertiw menen birge qon`sı qırg`ızlar menen de baylanıstı ku`sheytedi. Ha`tiyjede iyshannın` a`tirapındag`ı adamlardın` sanı artıp baradı. Bunnan qa`wiplengen kolonizatorlarda ko`terilisshilerdi birlestirmew ha`m olardın` arasına iritki salıw ha`reketine ku`sh saladı. Ha`tiyjede 1898-jılı 17-mayda ko`terilisshilerdin` aldın-ala du`zilgen planların buzıp, eki juzdey adam tosattan iyshang`a kelip ko`terilisti baslawdı talap etedi. Bul jag`daylar iyshannın` ko`teriliske basshılıq etiwinde albırawshılıq tuwdıradı. Ko`terilistin` birinshi ku`ni-aq ku`shlerdin` birlespegenligi ko`zge taslandı. Ha`mme bir waqıtta bas ko`terip shıqpadı. Sonın` menen birge kutilmegen ha`diyseler de bayqaladı. Ulıwma ko`terilis patsha a`skerlerinin` qupıya ha`reketleri na`tiyjesinde tez bastırıldı. Đyshan qolg`a alındı. Ferg`ana oypatında qatan` jazalawlar baslandı. Ko`terilis basshısının` qolg`a alınıwı putkil u`lkede jayılıp ketken xalıq ha`reketin toqtata almadı, pıtıran`qı halda bolsa da ha`reketti dawam ettire berdi. XIX a`sirdin` aqırı XX a`sirdin` baslarında Turkstandag`ı tariyxıy sharayat to`mendegi protsesste rawajlanıp otırdı. Orta Aziya aymag`ı kapitalistlik bazar qatnaslarına jumısshılar, ilimiy ku`shler, ondiris qurallarının` aktiv qatnasıwında tartıldı. Usı protsesste o`zbek milliy barjuaziyası-sawda sanaat iyeleri de qa`liplesip bardı. Patsha Rossiyası jergilikli burjuaziyanın` payda bolıwın hasla qa`lemeytug`ın edi. Sebebi, olardı o`z xalqı menen baylanıstırıp turatug`ın milliy, diniy, tariyxıy tamırlar bar bolıp bul milliy oyanıy payıtında bir birin tezirek tusinip alıp, kolonizatorlarg`a qarsı birden bir front bolıp guresiuge tiykar tayarlawı mu`mkin edi. 41
Millettin` o`rkenlewin oylaytug`ın progressiv ku`shler o`zbek xalqının` o`nermentleri,
diyxanları, burjuaziyası, ruwxaniyları barlıq qatlamlar arasında bar edi. Olar xalıqtın milliy sana-sezimin o`siriw ha`m o`zinin` kimligin anlatıwdın` birinshi basqıshtag`ı wazıypasın ilimiy ag`artıw islerin en jaydarıu ma`selesinen izledi. Olar bunı a`melge asırmay turıp xalıqtı ulıwma sheshiwshi g`a`rezsizlik guresine aylandırıw mu`mkin emesligin jaqsı biletug`ın edi. Orıs patshalıg`ının` qorqınıshlı a`skeriy-siyasiy ku`sh ekenligin ha`mmeden go`re olar teren`irek tusinetug`ın edi. Sol sebepli millet xalıq qayg`ısı menen jasaytug`ın zıyalılar xalıqtı oyatıwdı ag`artıw tarawınan baslawg`a qarar etti. Ag`artıw isleri arqalı rawajlang`an ellerge tenlesiw za`ru`rligin birinshi bolıp qırım-tatar xalqının` perzenti Đsmayil Gaspirinskiy (1851-1914) tusindi. Ol jadidshilik ha`reketinin` putkil turk dun`yasındag`ı ″ ideyalıq atası
bolıp tabıladı. Ol 1893-jılı Turkstanda, Buxarada boldı. Buxarada bir ja`did mektebin ashıwg`a ruxsat aladı. Al 1904-jılı tag`ı kelip Buxarada a`sirdin` a`kesinin` atı menen atalg`an ″ muzaffariya ″
mektebine ruxsat aladı. Onın` Turkstang`a jasag`an saparı jadidshilik ha`reketinin` rauajlanıwına u`lken ta`sir ko`rsetti. A`sirdin` basında jadidler zıyalılardın` putkil bir patriot, o`z milletine sadıq a`wladın ta`rbiyalap beriw sıyaqlı awır iske belsene qatnastı. Olardın` basında M. Bexbudiy, S.Ayniy, A.Aulaniy, A.Fitrat, Manauwar qariy Babaaxun Salimov ha`m basqa da ko`plegen progressiv insanlar turdı. Olar mudamı kuwg`ın, qamaq, surgin usag`an qa`wip-qa`terler basında turg`an jag`dayda da jumıs islewge ma`jbur boldı. Turkstanda jadidshilik ha`reketinin` ken` taralıp barısı orıs patshalıg`ının` koloniyalıq administratsiyasın og`ada ta`shiwishlendirdi. Sebebi jadid mektepleri orıslastırıw siyasatının` tamırına balta uratug`ın edi. Jadidler orıs patshashılıg`ının` koloniallıq siyasatı strategiyasına u`lken o`zgerisler kirgiziwge ma`jburlegen siyasiy ku`sh sıpatında XX a`sirdin` basında tariyx saxnasına shıg`a baslag`an edi. Progressiv sana-sezimnin` o`siwinde, dun`yag`a ko`z-qarastın` jetilisiwinde Bakshasarayda basıp shıg`aralg`an ″ ta`rjimon ″
″ wakıtG`, ″
″
″
″ (durıs jol) gazeta ha`m jurnalları u`lken rol` oynadı.
bar edi. Birinshisi jan`a usıl mekteplerinin` tarmag`ın keneytiw, ekinshisi u`mit kuttiretug`ın jaslardı sırt ellerge okıwg`a jiberiw ha`m u`shinshisi-ha`rqıylı ilimiy ag`artıw ja`miyetlerin duziw, sonday-aq zıyalılardın` ku`shli partiyasın sho`lkemlestiriwge bag`darlang`an gazetalar shıg`arıw edi. Usınday islerdin` na`tiyjesinde o`zbek progressiv bayları jaslardı sırt ellerge jiberip, ol jaqlarda za`rurli qa`siplerdi iyelegen elge paydalı xızmet etiwin oylap jan kuydirip jurgen jadidlerdi qollap quwatlaydı. Al jadidlerdin` pıtıran`qı toparları a`ste aqırın belgeli programma ha`m ha`reket bag`darına iye bolg`an, Rossiyada bilim alıp qaytqan Ubaydullaxojanın` a`tirapına uyımlasıp o`zbek zıyalılarının` biyg`a`rez partiyasın duzedi. Bul partiya ″ Taraqqiyparvarlar (progressivshiler) degen at penen tariyxqa kirdi. Al 1914-jılı ″ Taraqqiyparvarlar ″ Yüklə 466,39 Kb. Dostları ilə paylaş:
|