O`zbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

Zbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

---

O`ZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HAM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW 

MINISTRLIGI 

O`ZBEKSTAN RESPUBLIKASI DENSAWLIQTI SAQLAW MINISTRLIGI 

TASHKENT PEDIATRIYA MEDISINALIQ INSTITUTI NO`KIS FILIALI

O`ZBEKISTAN TARIYXI
pa`ninen
LEKTsĐYa TEKSTLERĐ

Fakultetler aralıq 1-kurs I-II semestr ushın

Nukus - 2012 

---

2

Lektsiya kafedra majilisinde dodalandı ham tastıyıqlandı. 2012 jıl «_____»________protokol №

Kafedra baslıgı _______________sots.i.k. Kamalova.X.S.________________ 

Lektsiya TashPMĐ NF metodikalıq komissiyası tarepinen tastıyıqlandı

avgust 2012 protokol ____________
Lektsiya 2011 jılg`ı Tipovoy programmag`a tiykarlanıp islep shıg`ıldı. 

Du`ziwshi ___________________________t.i.k. Djumashev A 

---

3

1111

-TEMA. KĐRĐSĐW. O`ZBEKSTAN TARĐYXI PA`NĐNĐN PREDMETĐ, ĐLĐMĐY-

METODOLOGĐYALIQ TĐYKARLARI HA`M ONI U`YRENĐWDĐN` A`HMĐYETĐ

REJESĐ
::::

1
. O`zbekstan tariyxı pa`ninin` predmeti ha`m onı u`yreniwdin` a`hmiyeti. 

2
. O`zbekstan tariyxı pa`ninin` teoriyalıq ha`m metodologiyalıq tiykarları. 

3
. Watan tariyxın u`yreniwdin` derekleri. 

XXI a`sir bosag`asında Watanımız tariyxında jan`a da`wir baslandı. O`zbekstan o`zinin` 

ma`mleketlik “a`rezsizligin qolg`a kirgizdi. Du`n`ya kartasında ja`ne bir g`a`rezsiz ma`mleket-
O`zbekstan Respublikası payda boldı. “a`rezsizlikke eriskennen son` xalqımızdın` o`z eli, tili, 
ma`deniyatı, qadriyatları tariyxın biliwge, o`zligin an`lawg`a qızıg`ıwshılıg`ı artıp barmaqta. Bul
ta`biyg`ıy jag`day, adamzat payda bolg`annan baslap ata-babalarının` kimligin, na`sil-tiykarın kelip 
shıg`ıwın, o`zi tuwılıp o`sken awıl, qala, qullası Watanının` tariyxın biliwdi qa`leydi. Ha`zir
O`zbekstan dep atalıwshı territoriya, yag`nıy bizin` Watanımız tek g`ana Shıg`ıs emes, al jer ju`zlik 
tsivilizatsiya oshaqlarının` biri bolg`anın du`n`ya moyınlamaqta. Bul a`yyemgi ha`m muqaddes
topıraqtan ullı oyshıllar, alımlar, ulamalar, siyasatshılar, sa`rkardalar jetisip shıqqan. Diniy ha`m 
du`n`yalıq ilimlerdin` tiykarları usı ortalıqta payda boldı. Miyrimsiz da`wir sınawlarınan aman
qalg`an, en` a`yyemgi tas jazıwlardan baslap, kitapxanalarımızda saqlawlı tariyx, a`debiyat, 
ko`rkem o`ner, siyasat, a`dep-ikramlıq, filosofiya, meditsina, matematika, fizika, ximiya,
astronomiya, arxitektura, diyxanshılıqqa tiyisli on` mın`lag`an shıg`armalar tawsılmas ruwxıy 
baylıg`ımız, maqtanıshımız. Ata babalarımızdın` a`sirler dawamında toplag`an turmıslıq
ta`jiriybeleri, diniy, a`dep-ikramlıq, ilimiy ko`z qarasların o`zinde ja`mlegen bul qol jazbalardı 
juwapkershilik penen teren` u`yrenetug`ın da`wir keldi. O`ytkeni, sovetler zamanında tariyxıy
xaqıyqattı biliwge umtılıw qoshametlenbeytug`ın edi, hu`kimdar ideologiya ma`plerine xızmet 
etpeytug`ın derekler xalıqtın` ko`zinen ilajı bolg`anınsha alısta saqlanatug`ın edi. Jag`day sonday
da`rejege barg`an edi, o`z tariyxımızdı, o`zimiz jazıw huqıqınan ayrılıp qaldıq. Birewler ta`repinen 
jaratılg`an tariyx sabaqların oqıtatug`ın edik. SSSR tariyxı dep atalg`an sabaqlıqta O`zbekstanday
ma`mleketke bar jog`ı 3-4 bet orın berilip, tariyxıy waqıyalar ha`m shaxslar haqqında tolıq emes 
pikirler aytılıp, yamasa ulıwma hesh na`rse aytılmas edi. Halqımızdın` milliy o`zligin an`lawında
ruwxıy du`n`yası bay, ka`mil insandı ta`rbiyalawda, Watanımız tariyxın u`yreniwdin` a`hmiyeti 
og`ada u`lken. Ruwxıylıg`ın tiklewi, tuwılıp o`sken elinde o`zin basqalardan kem sezbey, basın
ba`lent ko`terip ju`riwi ushın insanga, a`lbette tariyxıy yadı kerek. Prezident Đ.Karimovtın` 
″
O`zbekstannın` o`zinin` jan`alanıw ha`m rawajlanıw jolı

″
, Tarixiy xotirasiz kelajak ywq

″
,

″
O`z

keleshegimizdi o`z qolımız benen qurıp atırmız
″
, h.t.b. miynetlerinde ja`miyetimizdi jan`alaw ha`m 

rawajlandırıwdın` o`zine ta`n jolı, sotsiallıq ha`m ruwxıy turmıstı jaqsılawdın`, milliy qa`dir

qımbatımızdı ha`m da`stu`rlerimizdi qayta tiklewdin` anıq kontseptsiyası islep shıg`ılg`an, tariyxıy 
yadıgerliktin` insan ruwxın tiklewdegi a`hmiyeti ashıp berilgen. Tariyx sabaqları insandı sezgirlikke
u`yretedi, xarakterin bekkemleydi. Đnsan ushın tariyxtan ayırılıw-o`mirden ayırılıw degendi 
an`latadı. Xaqıyqıy tariyxtı bilmey turıp o`zlikti an`law mu`mkin emes. Biz o`tmishti tiklew,
tariyxıy xaqıyqatlıqtı o`z ornına qoyıw arqalı pikirlewimizdi bayıtamız, TU`Siniklerimizdi 
ken`eytemiz, o`mir filosofiyası arqalı reformalar filosofiyasın, reformalardın` ma`nisin an`lay
baslaymız. En` aqırında usı protsess arqalı ja`miyetti jan`alaymiz. Onın` mazmunın bayıtamız. 
O`tkeni, milliy azatlıq ideologiyasının`, ma`mleketimiz alıp baratırg`an ken` ko`lemdegi
reformalardın` ag`la pa`ziyletleri sonda. 
Tariyxıy waqıyalardı u`yreniwde qanday ilimiy-teoriyalıq, metodologiyalıq tiykarlarg`a
tiykarlanıwdın` a`hmiyeti og`ada u`lken. Sovetler da`wirinde onı oqıtıw ha`m u`yreniw isleri 
marksistlik metodologiyag`a boysındırıldı. Bunda ha`r qanday waqıyanı bayanlawda kommunistlik
ideologiya, partiyalıq, klasslıq ko`z qarastan ha`reket islendi. Ma`mleket, pu`tin bir xalıq tariyxı 
ekige-a`kspluatator ha`m a`kspluatatsiya etiliwshiler, qul iyeleri ha`m qullar, feodallar ha`m
g`a`rezli diyxanlar, burjuaziya ha`m jallanba rabochiylar, baylar ha`m ka`mbag`allar, mu`lk iyeleri 
ha`m mu`lksizler tariyxına bo`lindi. Baylar ha`m mu`lk iyeleri, olar arasınan shıqqan bekler,
a`mirler, xanlar, ma`mleket iskerleri, ruwxaniyler qaralandı. Tariyxıy waqıyalar ja`miyet 
ag`zalarının` bir bo`legi bolg`an ka`mbag`allardı qorg`ag`an halda, olardın` ma`plerine

---

4

boysındırılg`an halda bayan etildi. Din, diniy qadriyatlar qaralandı, insanlardın` diniy isenimleri 

ayaq astı etildi, ruwxaniylar quwg`ın astına alındı. Xalqımız tariyxın bir ta`repleme bayan etiliwine
tek marksistlik metodologiya g`ana emes, al ma`mlekette hu`kimdarlıq etken totalitar du`zimnin` de 
roli u`lken boldı. Tariyx totalitar du`zim xızmetkerine, na`siyatshı ha`m qorg`awshısına aylanıp
qalg`an edi. Adamzat ja`miyetindegi tariyxıy waqıya, ha`diyselerdi u`yreniwdin` a`hmiyetli 
teoriyalıq metodologiyalıq tiykarlarının` biri ja`miyet rawajlanıwının` nızamların ashıp beriwshi
dialektikalıq metod bolıp esaplanadı. Đnsaniyat turmısı, ja`miyet rawajlanıwı dialektikalıq protsess. 
Dialektika a`lem bir pu`tin ha`m ajıralmas, onda bolatug`ın ha`diyseler, waqıyalar ulıwma ha`m
o`z-ara baylanısta, u`zliksiz ha`rekette, qarama-qarsılıqlı rawajlanıwda boladı dep ta`lim beredi. 
Dialektika ju`da` uzaq tariyxqa iye, onın` biliw teoriyası sıpatında qa`liplesiwi ha`m rawajlanıwında
Geraklit, Aristotel`, Xorezmiy, Farabiy, Abu Rayxan Beruniy, Abu Ali Đbn Sino, Ulug`bek, Dekart, 
Spinoza, Gertsen, Gegel` ha`m basqa alım ha`m ag`artıwshılardın` xızmeti u`lken. Olar ta`biyat,
tariyxıy ha`m ruwxıy du`n`yanı bir protsess sıpatında, yag`nıy olardı u`zliksiz ha`reket etip, 
o`zgerip, rawajlanıp turatug`ın halda, rawajlanıwdı ishki baylanısta alıp u`yreniw metodologiyasın
jarattı. Dialektikalıq metodologiya ha`r qanday ma`mleket tariyxın jer ju`zi xalıqları tariyxı menen 
baylanıslı halda u`yreniwdi talap etedi. O`ytkeni, ha`r bir xalıq tariyxında milliylik, o`zine ta`n
qaytalanbas o`zgeshelikleri menen birge jer ju`zlik tariyx, pu`tkil insaniyattın` rawajlanıwı menen 
ulıwma baylanısta boladı. O`zbekstan tariyxı en` da`slep Oraylıq Aziya ma`mleketleri tariyxı
menen, jer ju`zlik tariyx penen baylanısıp ketken. A`yyemgi zamanlardan jaqın jıllarg`a shekem 
Watanımız Orta Aziya territoriyasındag`ı ko`plegen ma`mleketler menen Afganstan, Đran, Arqa
Hindstan sıyaqlı ma`mleketler menen bir ekonomikalıq ha`m ma`deniy ma`kanda bolıp keldi. Bul 
u`lken territoriyada jasawshı urıw, qa`wim, elatlar etnik jaqtan o`z-ara ta`sir ha`m baylanısta
bolg`an, qosılıw protsessin bastan keshirgen, olardın` sotsiallıq, siyasiy, a`konomikalıq, ruwxıy 
turmısı bir-biri menen o`z-ara baylanısta bolıp o`tken. Sol sebepli O`zbekstan tariyxın qon`sı
ma`mleketler tariyxı menen baylanıslı halda u`yreniw talap etiledi. Qazaq, qırg`ız, qaraqalpaq, 
tu`rkmen, ta`jik, parsı, afgan, hind, arab ha`m basqa xalıqlar tariyxın qansha jaqsı bilsek, onda
O`zbekstan xalıqları tariyxın sonsha teren` ha`m ha`r ta`repleme u`yreniwge imkaniyat jaratadı, 
ko`meklesedi. Tariyxıy waqıya, ha`diyselerdi u`yreniw, pikirlewde ha`m bayan etiwde ob`ektiv,
xaqıyqıy, a`dalatlı qatnasta bolıw en` a`hmiyetli metodologiyalıq qag`ıyda bolıp esaplanadı. 
Ob`ektivlik qag`ıydası tariyxıy waqıya, ha`diyselerdi u`yreniwde olar menen baylanıslı bolg`an
barlıq faktlerdin` pu`tin bir jıynag`ın birge alıp tekseriwdi, onı haqıyqıy da`liyllerge tiykarlanıwdı 
talap etedi. Tariyxıy ha`diyselerdi bir pu`tin halda, o`z-ara baylanısta ha`m qatnasta dep tekseriw
lazım. Tariyxtı u`yreniwde tariyxıylıq metodologiyası u`lken a`hmiyetke iye. Tariyxıylıq qag`ıydası 
waqıya, ha`diyselerdi o`z da`wirinin` anıq tariyxıy sha`rayatınan kelip shıqqan halda u`yreniwdi
talap etedi. Waqıya, ha`diyselerdi u`yreniwde tariyxıy baylanıs, tariyxıy rawajlanıwdı basqa 
waqıyalar, ha`diyseler menen baylanısta u`yrengende g`ana sol waqıya, ha`diysenin` ulıwma
tariyxıy protsesstegi ornın durıs anıqlaw, belgilew mu`mkin boladı. Ha`r bir waqıya, ha`diyselerge 
ulıwma tariyxıy protsesstin` bir bo`limi, bo`legi dep qaraw za`rur. Ha`r bir ha`diyse qanday tariyxıy
sharayatta, ortalıqta payda bolg`anlıg`ın, bul ha`diyse o`z rawajlanıwında qanday tiykarg`ı 
basqıshlardı o`tkenligin, keyin ol qanday bolıp qalg`anlıg`ın biliw tariyxıylıq qag`ıydasının`
tiykarg`ı talabı bolıp esaplanadı. Ma`selen, qanday da bir ma`mlekettin` xızmetine tariyxıylıq ko`z-
qarastan turıp baha bermekshi bolsaq, birinshiden, ol qashan, qanday tariyxıy sha`rayatta payda
boldı, ekinshiden, ol o`z rawajlanıwında qanday awhalda degen sawallarg`a anıq juwap beriw za`rur 
boladı. Tariyxıylıq metodologiyası xalıqtın` o`tmishin, ha`zirgi zaman ha`m keleshegin bir ta`biyiy
tariyxıy protsess dep, o`tmish ha`zirgi zamandı tayarlaydı, ha`zirgi zaman keleshekti jaratadı degen 
rawajlanıw nızamı tiykarında qaraydı. Đnsaniyat a`ne usınday ulıwma joldan baratırg`an eken,
keleshekte jarqın turmıs qurmaqshı bolg`an a`wlad tariyx pa`ni arqalı o`z o`tmishin jaqsı biliwi 
lazım. O`tmishti, ata-babalarımız tariyxın qa`nshelli jaqsı bilsek an`lap jetsek, ha`zirgi zamandı,
g`a`rezsizligimiz mazmunın sonshelli tolıq TU`Sinemiz, keleshekti durıs ko`z aldımızg`a keltire 
alamız. Đnsaniyattın` rawajlanıwının` ma`lim bir basqıshında urıwshılıq du`zimi ıdırap jeke menshik
kelip shıqqannan son`, urıw ja`miyetleri ha`r qıylı sotsiallıq qatlamlarg`a bo`liniwi menen, ha`r bir 
sotsiallıq qatlam o`z ma`plerine sa`ykes ha`reket etetug`ın, olardın` ma`pleri bir birine
soqlıg`ısatug`ın ko`terilisler, qozg`alan`lar bolatug`ın boldı. Usınday sharayatta bolıp o`tken 
waqıyalardı, tariyxıy protsessti u`yreniwde sotsiallıq qatnas jasaw printsipine dıqqat awdarıw

---

5

za`ru`r boladı. Sotsiallıq qatnas metodologiyası tariyxıy protsesslerdi xalıqtın` barlıq qatlamının` 

ma`plerin esapqa alg`an halda u`yreniwdi talap etedi. Sotsiallıq qatnas printsipi ma`mleket
iskerlerinin`, siyasiy ku`shler, partiyalar, tu`rli birlespeler, olardın` jolbasshılarının` tariyxıy 
rawajlanıwg`a ko`rsetken unamlı yamasa unamsız ta`sirin, ja`miyetti ol yamasa bul jol menen
baslawdag`ı rolin bilip alıwda u`lken a`hmiyetke iye. Ma`mleketimiz tariyxın u`yreniwde milliy 
qa`driyatlar, xalıq da`sturleri ha`m u`rp-a`detleri, din, islam tariyxı, adamlardın` diniy isenimleri,
diniy ta`liymatlar ha`m olardın` tiykarın salıwshılardın` xızmetlerin analiz etiwde, bayanlawda 
tsivilizatsiyalı qatnasta bolıp, olardı hu`rmetlew, a`ziyzlew ko`z-qarasınan ha`reket etiw za`rur.
Turmıs xalıqtın` neshshe mın` jıllar dawamında jaratkan ruwxıy ma`deniyatın ekspluatator ha`m 
a`kspluatatsiya etiliwshiler ma`deniyatı dep bo`liw, birinshisin qaralawdan ibarat eski bag`dardın`
zıyanlı ekenligin ko`rsetti. Ruwxıy miyrasqa bunday qatnasta bolıw ruwxıy ka`mbag`allıqqa, milliy 
qa`driyatlardın`, u`rp-a`detlerdin` ayaq-astı etiliwine, ko`plegen alımlar, ag`artıwshılar,
intelegentler, ruwxaniylardın` qaralanıwına alıp kelgenligin hesh waqıtta umıtpaw za`rur. Tariyxtı 
u`yreniwdegi joqarıdag`ı metodologiyalıq qag`ıydalar menen birge faktlerdi salıstırıw, da`wirlerge
bo`liw, dereklik mag`lıwmat tiykarında juwmaqlar shıg`arıw, sotsiologiyalıq izertlewler o`tkeriw, 
statistikalıq, matematikalıq h.b. usıllardan paydalanıladı.
Watan tariyxın u`yreniwde tiykarg`ı derekler
:

1

. A`yyemgi zamanlardan baslap bizin`
ku`nlerimizge shekem ullı ata-babalarımız, ullı oyshıllar, alımlar qaldırg`an ruwxıy bay da`stu`rler. 
2
. Bizge shekem jetip kelgen jazba kitaplar, ilimiy ha`m ko`rkem shıg`armalar, sabaqlıqlar, qol 

jazbalar, toplamlar.

3
. Ha`r qıylı muzeylerde saqlanıp atırg`an ko`rgizbe zalları hu`jjetleri, birinshi 

na`wbette arxeologiyag`a tiyisli qazılma estelikleri.

4
. Tariyxıy qurılıslar, estelikler. 

5
. Kino, foto 

hu`jjetler h.b.