O`zbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

-TEMA. O`ZBEK MA`MLEKETSHILIGI, ONIN` TIYKARI HA`M 

RAWAJLANIW BASQISHLARI. 

REJESĐ
::::

1
. Ma`mleketshilik T usinigi. Ertedegi ma`mleketlerdin` payda bolıwının` tiykarg`ı 

faktorları.

2
. Orta Aziya aymag`ındag`ı en` a`yyemgi ma`mleketler. Olardın` sotsiallıq-ekonomikalıq 

turmısı.

3
. Antik da`wir ma`mleketleri ha`m ma`deniyatı. 

Ma`mleketshilik - ma`mlekettin`, eldin` tariyxıy rawajlanıw barısında o`zinin` jan`adan 

ma`mleketti du`ze alg`an yamasa bir qansha sebepler menen g`a`rezsizlik awhalg`a duwshar bolıp
jog`altıp alg`an burıng`ı ma`mleketin qaytadan tikley alg`an ayrıqsha belgi boladı. Ma`mleketshilik-
ja`miyettin` tek baylıg`ı ha`m onın` rawajlanıwının` ko`rsetkishi g`ana emes, sonday-aq ol milliy
ideologiyada ruwxıy qa`driyatlarda, elde ma`mlekettin` rawajlanıwına, onı qorg`awg`a 
bag`darlaytug`ın
ja`miyetlik 
siyasiy
ha`m

ma`deniy

orientatsiya, 
ja`miyettin`
siyasiy

sho`lkemlesiwinin` jetistiriliwi bolıp tabıladı. Ma`mleketshiliktin` o`zine ta`n simvolikalıq belgileri

ra`smiy ma`mleketlik tilde yamasa tillerdin` paydalınıwı, emblematikasının` (gerb, gimn, jalaw) 
bolıwı ha`m ja`miyetti ma`mleketlik siyasiy sho`lkemlestiriwinin` o`zine ta`n spetsifikalıq
formaların du`ziwi bolıp tabıladı. 
O`zbekstan territoriyasındag`ı ma`mleketshilik o`zinin` mın` jıllıq tariyxına iye. Bul
territoriyada payda bolg`an ma`mleketler xalqımızdın` bay tariyxında girewli orın iyelegen. Biraq 
XIX a`sirde Rossiya imperiyasının` jawlap alıwının` son`ınan sovet imperiyasının` zorlıq penen
o`zine qosıp alıwının` aqıbetinde elimizdin` ma`mleketshiligi tariyxında uzaq waqıt ma`jburiy 
u`ziliske ushırawshılıq boldı.
O`zbekstan Respublikasının` g`a`rezsizlikke erisiwinin` na`tiyjesinde jan`a biyg`a`rez 
O`zbekstan ma`mleketshiliginin` tırnag`ı salındı. “a`rezsizliktin` arqasında g`ana xalqımız o`zinin`
milliy tsivilizatsiyasının` ha`zirgi rawajlanıw da`rejesine maslastırıp qayta tiklew mu`mkinshiligine 
iye boldı. Ma`mleket ja`miyettin` siyasiy sistemasının` tiykarg`ı institutı bolıp, ja`miyetti
basqarıwdı a`melge asıradı. 
O`zbekstan territoriyasında a`yyemgi ma`mleket du`ziminin` qa`liplesiwi a`yyemgi
da`wirge barıp taqaladı. Keyingi bronza ha`m erte temir, da`wiri Orta Aziya tsivilizatsiyasının` 
tiykarında, yag`nıy b.e.sh. VIII-VII a`sirlerde bul jerde da`slepki erte ma`mleketlik birlespeler
″
A`yyemgi Baktriya patshalıg`ı

″
ha`m

″
U`lken Xorezm
″
payda boldı. A`skeriy demokratiyalıq 

basqarıw usılı tiykarında qa`liplesken bul ma`mleketlik birlespeler territoriyalıq jaqtan ha`zirgi

O`zbekstannın` barlıq wa`layatların o`z ishine alg`an. 
Ylken Xorezm - A`miwda`r`yanın` to`mengi ag`ımındag`ı arqadag`ı jerler, Murg`ap oazisi
ha`m Parfiya territoriyası. Baktriya ha`zirgi Surxanda`r`ya, Ta`jikstannın` A`miwda`r`yag`a jaqın 
jerleri ha`m arqa Awg`anstan territoriyası. Tilekke qarsı jazba dereklerde olar haqqında u`zik julıq
ha`m ju`da` qısqa mag`lıwmatlar gezlesedi. 

---

11

″

Avesto
″

da 

″
U`lken Xorezmge

″
tiyisli wa`layatlar sanap jazıladı. Bul boyınsha Orta 

Aziyanın` derlik u`lken bo`legi

″
U`lken Xorezmge

″
tiyisli ekenligine iseniw mu`mkin. 

Bul xabar grek avtorları ta`repinen de tastıyıqlanadı. Gerodot
″
U`lken Xorezm

″
ma`mleketinin` egislik maydanların suwg`arıw ushın Oks da`r`yasına plotina qurılg`anlıg`ın bayan 

etip ketken. Biraq

″
U`lken Xorezm

″
ma`mleketinin` qashan dag`darısqa ushırag`anlıg`ı haqqında 

bir pikir aytıw qıyın. Biraq
″
U`lken Xorezm

″
ge tiyisli bir qatar qubla wa`layatlar Midiya 

ma`mleketi waqtında-aq onnan bo`linip ketken, al onın` tag`ı bir qatar wa`layatları bolsa
Axamaniyler ma`mleketi ta`repinen basıp alıng`an. Bizin` eramızg`a shekem IV a`sirge kelgende 
″
U`lken Xorezm

″
nin` A`miwda`r`yanın` to`mengi alabı aymag`ında A`yyemgi Xorezm ma`mleketi 

payda boldı.
Onın` patshası sıpatında Farasman ismli adam grek tariyxshıları ta`repinen tilge alınadı. 
Arxeologiyalıq materiallar
″
U`lken Xorezm

″
ma`mleketi tuwralı so`z bolg`anda tek Farasman 

patshalıq etken A`yyemgi Xorezm ma`mleketi TU`Sinilmesten, al onın` a`yyemgi Parfiya,
Girkaniya ha`m Marg`ianag`a shekem jayılg`anlıg`ın ko`rsetedi.
Orta Aziya aymag`ında ahameniylerge shekem du`zilgen ekinshi ma`mleket -bul Baktriya
patshalıg`ı bolıp tabıladı. Bul ma`mleket haqqındag`ı da`slepki mag`lıwmatlar gretsiyalı ta`wip 
Ktesiyde ushırasadı. Baktriya paytaxtı Baktra (ha`zirgi Balx) bekkem qorg`anıw qurılmalarına iye
bolg`an. 
Ktesiydin` mag`lıwmatları bizin` eramızg`a shekemgi VIII-VII a`sirlerge tiyisli bolıp, olarda
Baktriyanın` qu`direti, saltanatı, mın`lag`an qalaları menen awılları, mol zu`ra`a`tli jerleri ha`m 
ko`p sandag`ı sharwaları haqqında a`n`gime etiledi.
Keyingi jıllarda a`yyemgi Baktriya aymag`ında ju`rgizilgen arxeologiyalıq izertlewler 
jumısları grek avtorlarının`
″
a`yyemgi Baktriya patshalıg`ı

″
haqqındag`ı a`ngimeleri tiykarında 

tariyxıy shınlıq bar ekenligin ko`rsetedi. Bug`an mısal etip qubla Baktriyada Altın
1
, Altın-

10
jan`a

Baktra sha`ha`ri rayonların, al arqa Baktriyada Ku`shikto`be, Qızılto`be, Talashkanto`be, Ba`ndixan
-
2

usag`an esteliklerdi ko`rsetiw mu`mkin. Olardın` ha`r biri jergilikli ha`kimlerdin` ordası

bolg`an. A`yyemgi Baktriya patshalıg`ı bolsa mine usı rayonlar menen wa`layatlardı birlestriwshi 
a`skeriy demokratiyalıq tiptegi konfederatsiya edi.
Grek-makedon basqınshılarının` Oraylıq Aziyag`a keliwi ha`m olardın` jergilikli xalıqtın` 
barlıq qatlamları u`stinen ju`rgizgen talawshılıq siyasatı izsiz qalmadı. Basqınshılar zulımınan azap
shekken Oraylıq Aziya xalıqları o`z azatlıg`ı ushın gu`resin alıp bardı. Ha`tiyjede eramızdan 
aldıng`ı III a`sir ortalarında Oraylıq Aziya territoriyasında bir qansha g`a`rezsiz ma`mleketler
payda boldı
:
ha`zirgi Tu`rkmenstan aymag`ında arshakiylardın` Parfiya ma`mleketi

;
O`zbekstan, 

Ta`jikstan ha`m arqa Awg`anstannın` batısında Grek-Baktriya
;
O`zbekstannın` arqası ha`m batıs 

Qazaqstanda - Kangyuy

;
Ferg`ana oazisinde- Davan

;
A`miwda`r`yanın` to`menin`de -A`yyemgi 

Xorezm ma`mleketi payda boldı. Olardın` ma`mleketlik du`zilisi haqqında anıq pikirler aytıw qıyın.
Biraq a`yyemgi avtorlardın` mag`lıwmatları, Avesta ha`m basqa dereklerde keltirilgen 
mag`lıwmatlar ma`mleketti aqsaqallar ken`esi basqarıwının` a`skeriy-demokratik usılı haqqında
ulıwma TU`Siniklerden tısqarı tiyisli material bere almaydı, aqsaqallar ken`esi tamanınan 
saylang`an patshalar bekkem ha`kimiyatqa iye emes edi.
Grek-Baktriya, Parfiya ha`m Xorezm ma`mleketlerinin` patshaları atınan ten`geler 
shıg`arılg`an ha`m usı u`lkelerdin` o`z jazıwları bolg`an.
Kangyuy ma`mleketi-bir qansha diyxanshılıq ha`m sharwashılıq u`lkelerdi birlestiriwshi 
sho`lkem bolıp, onın` territoriyasında a`yyemgi tu`rkiy jazıwlar ushırassa da biraq o`zinin`
ten`gesine iye emes edi. Kangyuy ma`mleketinin` etnik quramı tiykarınan eramızdın` baslarında eki 
tilde bolıp, ma`mleket xalqının` tu`rkiy tilli qatlamı u`stemlik qılg`an.
Bizin` eramızg`a shekemgi IV a`sirdin` aqırlarında Spitamennin` jen`ilisinen son` Qıtay 
jılnamalarında Yue-ChJĐLER dep atalg`an massaget qa`wimleri shıg`ıs Tu`rkstannan Mong`olstan
shegaralarına shekemgi aymaqlarg`a ketip qalg`an edi. B.e.sh. 
155
jılı Grek-Baktriya ma`mleketi 

dag`darısqa ushıradı. Tek usı jag`daydan paydalang`an Yue-ChJĐLER b.e.sh.

140

-jılı Sog`d jerleri

arqalı Baktriyag`a kirip keledi. 
Qıtay jılnamalarında jazılıwına qarag`anda, yue-chjiler Baktriyag`a kelgennen son` ju`z jıl
dawamında 
5
qa`wimge bo`linip jasag`an. Gayshunnan (Ku`shan) qa`wimi (YAbgusı) Kudzula 

---

12

Kadfiz qalg`an to`rt qa`wimnin` yabguların bag`ındırıp, o`zin hu`kimdar dep dag`azalaydı. Qıtay 

dereklerine qarag`anda Ku`shan ma`mleketi Parfiyanı, Awg`anstandı ha`m Kashmirdi basıp aladı.

Kushan ma`mleketinin` da`slepki patshaları 
″
Geroy jabgu

″
″

Kutula jabgu

″
jazıwlı ten`geler 

shıg`arg`an. Bul ten`geler olardın` tu`rkiy qa`wimlerine etnik jaqınlıg`ın ko`rsetedi. Kutula Kadfiz

da ma`mleket hu`kimdarı sıpatında o`z ten`gelerin shıg`ara baslaydı. Kanishka hu`kimdarlıg`ı 
da`wirinde Hindstannın` qubla rayonları, Orta Aziyanın`, Sogdiana, Xorezm ha`m Shash
wa`layatları ku`shanlardın` qolına o`tedi. 
Kushanlar ma`mleketinde bir qatar qalalar payda boladı. Pul reforması o`tkeriledi. Budda
dini ma`mleket dini dep dag`azalanadı. Magistral kanallar payda boldı, o`nermentshilik ha`m sawda 
rawajlandı.
Ekonomikalıq siyasiy ha`m ma`deniy o`mirde joqarı rawajlang`an kushanlar saltanatı 
Kanishkanın` miyrasxorı Xuvishkadan keyin kem-kemnen dag`darısqa bet bura basladı. Hind
dereklerine karag`anda III a`sirdin` ortalarında Hindstanda ku`shanlardan biyg`a`rez ma`mleket 
du`zilgen. Tap usı jıllarda Xorezm de ku`shanlardan bo`linip shıqtı. Solay etip III a`sir ortalarınan
baslap kushanlar saltanatı teren` ekonomikalıq ha`m siyasiy dag`darısqa bet burdı. Biraq bunnan 
keyin de Kushan ma`mleketi shıg`ıstın` iri ma`mleketlerinin` biri sıpatında
100

jıldan aslam waqıt

o`mir su`rdi. 
Antik da`wir Orta Aziya xalıqlarının` materiallıq ha`m ruwxıy ma`deniyatında sezilerli
o`zgerisler bolıp o`tti. B.e.sh. IV- II a`sirlerde aramey jazıwı tiykarında Xorezm, Parfiya ha`m 
Sog`d jazıwları payda boldı. Kushan da`wirine kelip ja`ne bir jazıw - Kushan (Baqtriya) jazıwı
qa`liplesti. Orta Aziya ha`m Afganstan aymag`ındag`ı arxeologiyalıq izertlewler antik da`wir 
ma`deniyatının` gu`llep rawajlang`anınan derek beredi. Ayritam ha`m Go`ne Termezde Budda
ibadatxanaları ashılg`an. Faezto`be, Kuva, Xalchayan, Dalvarzin sıyaqlı go`ne qalalarda saraylar, 
ibadatxanalar ashılıp, olar joqarı ma`deniyatqa iye ekenligi anıqlandı.
1972

-jılı Dalvarzinto`beden

(Surxanda`r`ya) altın buyımlar g`a`ziynesi (
32
kg.) tabılg`an. Bul g`a`ziynenin` arasında antik 

da`wirge tiyisli bilezik, tag`ınshaqlar h.b. ko`rkem o`ner buyımları bar. Ulıwma, antik da`wir

Qang`, Sogd, Ferg`ana jerlerinde qa`liplesken ma`deniyat o`z rawajlanıwının` jan`a basqıshına 
ko`teriledi.