O`zbekstan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

6-TEMA. MONGOLLARDIN` BASQINSHILIG`INA HA`M ZULIMINA QARSI GU`RES. 


JALALATDIN MANGUBERDI UATAN QORG`AWSHISI


REJESĐ
::::

1. Shın`g`ısxan ta`repinen mongol ma`mleketinin` duziliwi. Mongollardın` Orta Aziya 

jerlerin jawlap alıwı
2. Maverannaxrda Chagataı ulısının` duziliwi 
3. Mongollar u`stemligi da`wirinde Maverannaxr xalıqlarının` sotsial-ekonomikalıq ha`m
siyasi jag`daı 
r. Mongollardın` basqınshılıg`ına ha`m zulımına qarsı gu`res. Jalalatdin Manguberdi Watan
qorg`awshısı 
XII a`sirdin` aqırı - XIII a`sirdin` basında Mongoliyada tatar, naiman, kereit, merkit h.b. 

(ulıwma a`g` den aslam) qa`wimlerdin` birlespesi bolg`an feodallıq ma`mleket du`zildi.

Qa`wimlerdi birlestirip, mongol ma`mleketin duzgen Temuchin 1206 jıldan son` Shıng`ısxan 
atag`an aldı. Mongol qa`wimlerinin` qurılta6ında ma`mlekettin`, dinii ha`m ja`mi6etlik turmıstın`
xuquqı6 qatnasıqların anıqlap bergen nızamlar jıinag`ı 
”
Yasa

”
qabıl etildi. Shın`g`ısxan ko`p sanlı 

ha`m jaqsı qurallang`an armiya du`ziwge a6rıqsha dıqqat awdardı. Armiya onlıq, ju`zlik, mın`lıq
ha`m tuman (on mın`lıq) sistemag`a birlestirildi. Tiikarg`ı armiyadan tısqarı Shın`g`ısxannın` 
”
keshik

”
dep atalg`an jeke la`shkerleri boldı. Biraq olar anda-sanda urısqa qosılg`an menen, 

ko`pshilik pa6ıtlarda ju`da` qa`wipli jag`da6lar ushın saqlap turılg`an.
Mongol qa`wimlerin birlestirip bolg`annan keiin Shın`g`ısxan Qıtaı dın` arqa-shıg`ısındag`ı 
Tan`g`ıt ma`mleketine ju`ris etti. Ol jerden bailıq topladı ha`m Arqa Qıtaidı jaqsı biletug`ın
adamlardı alıp qaitadı. 
1211 -jılı Shın`g`ısxan Arqa Qıtaig`a ju`risin basladı. Shın`g`ısxannın` qasında balaları
Joshı, Chagatai,Oqtai ha`m Tuli, sondaı-aq eki ataqlı sa`rkardası Jebe menen Subedeı bahadır 
boldı. Shın`g`ısxan Tsin` dinastiyasının` a`skerlerin qıiratıp, 1214-jılı ko`p bailıq toplap keiinge
qaitadı. Ol 1215 j. Qıtaig`a ekinshi ma`rtebe atlanıs sho`lkemlestirdi. Bul atlanıs barısında Pekindi 
iielep Tsin` dinastiyasın qulattı ha`m Arqa Qıtaidı mongol ma`mleketine qosıp aldı. Bul atlanıslar
paiıtında ko`plegen bailıq arttırıw menen birge Qıtailardın` joqarı a`skerii texnikası menen tanıstı. 
Usı paiıtta Xorezmshax Maverennaxrdı tolıq iielep alıp, endi Qıtaig`a ju`ris etiw a`rmanında
edi. Tez arada Shın`g`ısxan 1215-jılı Pekindi alıptı degen xabar jetip keledi. Muxammed 
Xorezmshax bunı anıqlaw ushın Shın`g`ısxang`a elshiler jiberedi. Shın`g`ısxan elshilerdi Pekin
qalasında jaqsı ku`tip aladı ha`m o`zin Shıg`ıstın` tolıq hu`kimdarı, Muxammadshax batıstın` 
hu`kimdarı dep esaplawın Xorezmshaxqa jetkiziwdi o`tinish etedi.
Bunnan son` Xorezmnen Axmed Xujnakii ha`m Axmad Balchich basshılıg`ında
sawdagerler ka`rwanı jiberildi. Sawdagerler o`z tovarların arzan bahada satqan. Bug`an juwap
retinde Shın`g`ısxan Maxmud Yalavash basshılıg`ında sawdagerler ka`rwanın Xorezmge jiberedi. 
Muxammadshax elshilerdi Buxarada qabıl etken. Bunda Shın`g`ısxan qu`diretli Muxammadshax
haqqında esitkeni, onın` menen sha`rtnama du`ziw niietinde ekenin ha`m onı en` jaqsı 
perzentlerinen biri sıpatında hu`rmet qılatug`ının aitqan edi.Bul siyasat tilinde Shın`g`ısxan
Xorezmshaxtı o`zine g`a`rezli dep biletug`ının an`lattı. O`zin ekinshi Đskender Zurqarnai, ekinshi
Sultan Sanjar dep esaplawshı Muxammadshaxqa bul unamadı Muxammadshax tu`nde jasırın tu`rde
Maxmud Yalavashtı o`zine shaqırıp, o`zine xızmet etiwdi usınıs etedi. Maxmud Yalavash onın` 
usınısına kelisim beredi ha`m elshiler qaitıwg`a ruxsat aladı. Biraq haqıiqatında ol
Muxammadshaxqa emes, al Shın`g`ısxang`a xızmet etedi. Xorezmshaxlar ma`mleketinin` a`skerii 
ku`shleri, ma`mleket ishindegi siyasii gu`resler, ekonomikalıq jag`daiı haqqında mag`lıwmatlar
toplaidı ha`m onı Shın`g`ısxang`a jetkeredi. 
Shın`g`ısxan Maverennaxr ju`risine Xorezmshaxqa qarsı urıslarg`a puxta tayarlıq ko`rdi. Ol
Orta Aziya geografiyasın, ol jerde jasawshı xalıqlardın` ekonomikalıq ha`m siyasii turmısın
u`ireniw ushın sawda ka`rwanlarınan paidalandı. Bul ka`rwanlarg`a musılman sawdagerleri
basshılıq etip barg`anlıqtan olar jergilikli xalıq penen tez til tabısıp, mongol hu`kimdarı ushın 
za`ru`r xabarlardı jetkerip berip otırg`an. Shıg`ısxan Jalalatdinnin` anası Aichechek penen

---

23

Turkanxatun ta`repdarları arasında uzaq waqıttan berli dawam etip kiyatırg`an dushpanlıqtan da 

xabardar edi.

Shıng`ısxan a`g`a`h j. 450 adam ha`m 500 tu`ıeden ibarat u`lken sawda ha`m elshilik 
qa`rwanın jiberdi. Ko`plep baılıq ha`m sawg`a alıp kiyatırg`an bul ka`rwang`a musılman
sawdagerler basshılıq etetug`ın edi. Ka`rwan Xorezm paitaxtı Urgenchke, Xorezmshax paitaxtına 
jol alg`an edi. Biraq jolda Otrar qalasında Xorezm a`skerleri ta`repinen toqtatıldı. Otrar qalasının`
baslıg`ı Đnalchik a`g`a`h j. qa`rwandı talap, adamlardı qırıp taslaidı. 
Shın`g`ısxan Muxammedshaxqa Kifraj Bug`ranı , o`zine isenimli g` adam menen jiberedi.
Ol aiıpkerlerdi jazalaw ha`m Đnalchiktı onın` ıqtıyarına beriwdi talap etedi. Xorezmshax bug`an 
juwap retinde elshini o`ltiriwdi ha`m eki joldasının` saqalın alıp keiinge qaitarıwg`a buirıq beredi.
Bunnan son` Shın`g`ısxan menen Xorezmshaxlar arasında sawda ha`m diplomatiyalıq qatnasıqlar 
tolıq u`zildi.
Shın`g`ısxan a`skerleri 1219j. Shıg`ıs Tu`rkstan ha`m Jetisuwdı iielegennen son` Sırdar`ya 
boiları, Maverennaxr ha`m Xorezmge jol ashılg`an edi.
Muxammedshax a`skerlerdi qalalardı o`z aldına qorg`aw taktikasın qabıl etti. Ol, qıpshaq 
a`sker baslıqlarına isenbeitug`ın edi.
1219j Shın`g`ısxan a`skerleri Otrar qalasına ju`risin basladı. 1219 j. sentyabrinde qamal 
etilgen Otrar qalası altı aı qarsılıq ko`rsetti. Shın`g`ısxannın` o`zi tiikarg`ı ku`shleri menen
Buxarag`a jolg`a shıqtı. Mongollar da`slep Nur(Nurata ha`zirgi) qalasın basıp aldı. 1220j. 
fevralında Buxaranı iieledi. Mongollar Buxaranı talan-taraj etip, qalanı o`rtep jibergen.
Samarkandqa Mongollar 1220-jıldın` mart aiında jetip keldi. Dereklerde ko`rsetiliwinshe 
qalanı qorg`awshılar 20-40 mın` adamnan ibarat bolg`an. Samarkandta atlı ha`m piyada
a`skerlerden tısqarı 40 urısqa u`iretilgen pil de bolg`an. Turkanxatunnın`nnin` inisi Tog`aixan 
qalanı qirg`awshılarg`a basshılıq etetug`ın edi. Qalanı qirg`awshılar arasında birlik bolmadı.
Shın`g`ısxan qala sırtındag`ı Ko`ksaraida turıp qamawdı dawam etti. Samarkand xalqı 
mongollarg`a qarsılıq ko`rsetti. Qalada 1000 g`a shamalas adam jasırıng`an juma meshiti otqa
jag`ıp jiberilgen. Mongol atlanısınan aldın Samarkandta 400 mın` adam bolsa, atlanıstan keiin 100 
mın` xalıq qalg`an.
Usı waqıtları Joshı a`skerleri w ku`nlik qorshawdan son` Sıg`naq qalasın, keiin Uzgen, Jend 
qalaların basp aldı. Temur Malik basshılıg`ındag`ı a`skerler Xodjent qalasın qaharmanlıq penen
qorg`adı. Ol 70 qaiıq tayarlatıp, urıs penen Sırdar`ya arqalı qarshawdı buzıp o`tedi ha`m Urgenich 
qalasına keledi.
1221j. qıs ailarında Muxammedshaxtın` balaları Jalaladdin Ozlagshax ha`m Aqshax 
Urgenichke qaitıp keledi. Jalaladdinnin` shax etip taiınlang`anı ja`riya etiledi ha`m onı Temur
Malik qollap-quwatlaidı. Qıpshaq sa`rkardaları Ozlagshax penen birge Jalaladdinge qarsı 
qastıyanlıq sho`lkemlestiredi. Bul qastıyanlıq ashılıp qalg`annan keiin Jalaladdin penen Temur
Malik o`zinin` ta`repdarları menen Xorasang`a o`tip mongollarg`a qarsı gu`res alıp baradı. 
1221 j. qıs ailarında Urgench qamalı baslandı. Bes ailıq qorshawdan son` Urgench qalası
mongollar ta`repinen basıp alındı. Mongollar qalanı suwg`a batırıp jiberdi. 
1221 j. Shın`g`ısxan Balxtı, keiin Mervti iieledi. Jalaladdin Afganstan ha`m arqa
Hindstanda mongollarg`a qarsı gu`res alıp bardı. Hind da`r`yasınan o`tiwde ma`rtlik ko`rsetti ha`m 
1224 j. shekem Hindstanda, keiin w jıl dawamında Kavkaz artında mongollarg`a qarsı gu`resti
dawam ettirdi. Ol 1231 j. Kurdistan tawlarında jen`iske erise almastan o`lip ketedi. Bunnan son` 
Xorezmshaxlar ma`mleketi o`mir su`riwin toqtattı. Onın` territoriyası mongollar ma`mleketinin`
quramına qosıp alındı. 
1227 jılı dun`yadan o`tken Shıng`ısxan, son` Oqtai (122
9
-1241) Chagatai ulısına kiriwshi 

Orta Aziya walayatların, sonın` ishinde Maverannaxrdı basqarıw ushın sawdagerler Maxmud

Yalavashqa ijarag`a berdi. Urıs jıllarında ol en` da`wletli sawdagerlerden birine ailandı. 
Maxmud Yalavash is juzinde mongollardın` Maverannaxrdag`ı naiıbı bolıp qaldı. Onın`
qarawında mongollardın` otryadlarg`a bo`lingen ulken kushleri bolıp, olardın` baslıg`ı darug`a 
yamasa turkshe baskak dep atalatug`ın edi. Baskaklar salıq ha`m ulpan jıinawdı, ma`jbu`riyatlardın`
orınlanıwın qadag`aladı. 
Maxmud Yalavash Xojent qalasın rezidentsiya etip taqladı. Chagatai ha`m onın` adamları
Maverannaxrdan tısqarıda jasap, onın` islerine aralaspadı. 

---

24

Buxarada sadrlar burıng`ı abıroiların qaita tikledi. Mongollar ruwxaniiler menen 

sawdagerlerdi qollap-quwatladı.

Ha`mmeden beter diixanlar menen o`nermentlerge awır boldı. 
Mongollar
”
qalan

”
dep atılıwshı salıq boiınsha xirojdan tısqarı diixanlar juda` koplegen 

minnetlik ha`m xızmetlerdi orınlawı tiiisli boldı.
1238 jılı buxara xalqı qaladan ush farsax qashıqlıqlıqtag`ı Tarab awılında jasawshı 
o`nermentshi Maxmud Tarabiidi ataqlı ruwxanii Shamsutdin Mahbubii qollap quwatladı.
Ko`terilisshiler Buxaranı iieleidi. Sadrlar baslıg`ı Burxoniiddin Maxmudqa xalifalıq ha`kimiyatın 
berdi ha`m Shamsiddin Mahbubiidi sadr dep ja`riya etti.
Qashqan a`mirler ha`m baskaklar Karmanada qozg`alan`dı bastırıw oraiın duzdi. Sol jaqın 
a`tirapta mongollardı toplap ulken la`shker menen Buxarag`a qarai ju`ris etti.
Bolıp o`tken urısta Maxmud Tarabii ta`repdarları jeniske eristi. Mongollar Karmanag`a 
qashtı. Ko`terilisshiler Karamanada 10 mın` adamdı qırıp taslag`an. Bul jen`is Maxmud Tarabii
ha`m Shamsiddin Mahbubiidin` o`miri esabınan qolg`a kirgizildi. 
Usı waqıyadan keiin qozg`alaqshı kushler ha`lsiredi. Qozg`alan`g`a basshılıq etiw
Maxmudtın` inileri Muxammad penen Alige tapsırıldı. Olar sho`lkemlestiriwshilik qa`biletke ha`m 
abıroig`a iie bolmadı.
Bir ha`pte o`tkennen keiin bolg`an urısta Maxmud Tarabii ta`repdarları qıiratıldı, 20 mın 
adam o`ledi. Mongollar bul ko`terilisten son` salıq siyasatın ta`rtiplestiriwge ma`jbu`r boldı.
1238 Maxmud Yalavash ha`kimiyattan shetletilip Pekinge naiıp etip taiınlandı. Onın` ornına 
naiıp etip Maxmud Yalavashtın` balası Ma`sudbek (1238-128
9
) taiınlandı. 

1251 jılı Qaraqurım qalasında bolıp o`tken ulıwma mongol qurıltaiında Tulixannın`

tun`g`ısh balası Munkexan Mwg`ulistannın` ullı xaqanı etip sailandı. Munkexan hu`kimdarlıq etken 
da`wirde Batıixan menen Munkexan o`z ara kelisip Chagatai ulısın bo`lip aldı. Aradan ko`p waqıt
o`tpei yag`nıi, XIII a`cirdin` 60 jıllarında Chagataidın` aqlıg`ı Alguxan Altın Ordag`a qarsı gu`res 
alıp barıp Chagatai ulusın qaita tiklewge eristi.
XIII

a`cirdin`

ekinshi

yarımında

orailıq

ha`kimiyattı

bekkemlewge 
umtılg`an
hu`kimdarlardan Mwg`ulistannın` ullı xaqanı Munkexan ha`m Chagatai ulusı naiıbı Ma`sudbek 
boldı. Munkexannın` nızamlastırılg`an shara-ilajları sheklenbegen salıq ha`m jıinawlardı ta`rtipke
salıp, xalıqtan o`z basımshalıq penen jıinap alınatug`ın salıqlardan azat etti, qala, ishki ha`m sırtqı 
sawdanın` rawajllanıwına imkaniyat jarattı.
1271 jılı Ma`sudbek aqsha reformasın o`tkerdi. Bul reforma Maverannaxr qalalarının` ishki 
turmısın, a`sirese aqsha qatnasıqlarının` tikleniwinde u`lken a`hmiietke iie boldı.
XIII a`cirdin` ortalarınan baslap Chagatai ulusı hu`kimdarları Maverannaxr qala ha`m 
awılların ta`rtipke keltiriw ha`m rawajlandırıw ushın aiırım ha`reketler islewine qaramastan, bul
protsess jedellik penen a`melge aspadı. Mongollar basqınshılıg`ı na`tiijesinde wairan etilgen 
o`nermentshilik ha`m sawda satıq XIII a`cir baslarındag`ı da`rejege ko`terile almag`an edi.