36
tərcümə olunmayıb? Bu «yarımçıqlıq» tərcümə prinsipləri ilə bir araya
sığmır».
1
Məsələ ondadır ki, Füzulinin «Hədiqətüs-süəda» əsərində istifa-
də etdiyi ərəbcə mənzum parçalar olduqca geniş yayılmış məlum və
məşhur şeirlərdir və sitat kimi istifadə olunan həmin şeirlər təkcə «Hədi-
qətüs-süəda» və «Rövzətüş-şühəda»da deyil, digər qaynaqlarda da eynilə
işlənmişdir. Həmin şeirlər Füzulinin yaşadığı dövrdə islam aləmində o
qədər məlum və məşhur olmuşdur ki, şair onların tərcüməsinə ehtiyac belə
görməmişdir.
7. «Hədiqətüs-süəda»nın orijinal əsər olmasını əsaslandırmaq istəyən
S.Əliyev daha sonra yazır: «Füzuli öz əsərini «Sultani-şəhənşahu qütbi-
daireyi-əmnü əman Əbülmüzəffər Sultan Suleyman ibni Sultan Səlim
xana» ithaf edib; əsərdə həmçinin vali Məhəmməd paşaya mədh vardır.
Əgər «Hədiqətüs-süəda» tərcümə olsaydı, Füzuli özgənin əsərini özünün
istədiyi adama nə haqla ithaf (hədiyyə) edə bilərdi? ...»
2
Orta əsrlərin tərcümə abidələri çox vaxt xüsusi sifarişlərlə, bəzən də
hökmdarların göstərişi ilə şair və saray katibləri tərəfindən yazılaraq on-
lara ithaf olunurdu. Belə bir vəziyyət təkcə «Hədiqətüs-süəda»da deyil,
orta yüzilliklərin əksər tərcümə abidələrində müşahidə olunur. Bu baxım-
dan təkcə Nişatinin «Şühədanamə» adlı tərcüməsini xatırlatmaq kifayətdir.
8. «Hədiqətüs-süəda»nın orijinal əsər olduğunu sübut etməyə çalışan
S.Əliyevi belə bir sual da düşündürür: «…niyə «Hədiqətüs-süəda»
«Rövzətüş-şühəda»dan, yəni tərcümə orijinaldan tutuşdurulmaz dərəcədə
geniş yayılıb?… Orijinal dura-dura tərcüməyə bu qədər maraq hardan idi?
...Bizə belə gəlir ki, bu dəlil də «Hədiqə»nin məhz orijinal olmasının
nəticəsidir»
3
.
Məlumdur ki, Kaşifi öz əsərini fars, Füzuli isə türk oxucuları üçün yaz-
mışdır. Eləcə də Füzulinin özü əsərə yazdığı müqəddimədə türklərin «dünya
əhalisinin ən böyük qismini və Adəm oğullarının əksəriyyətini təşkil
etdiyini»
4
göstərmişdir. Aydındır ki, say etibarilə çox olan xalqın ehtiyacını
ödəmək üçün Füzuli kimi bir sənətkar tərəfindən yazılan əsərin əlyazma
nüsxəsi də çox olmalı idi və bunun «Hədiqətüs-süəda»nın orijinal, yaxud
tərcümə olub-olmamasına heç bir aidiyyəti yoxdur və ola da bilməzdi.
9. Tədqiqatçı alimlərdən Ə.Səfərli «Hədiqətüs-süəda»nın orijinal əsər
1
S.Əliyev. Azərbaycan nəsrinin orijinal abidəsi // S.Əliyev. Füzuli (Nəzəri-bədii
düşüncələri). Bakı, 1996, s. 79
2
Yenə orada, s. 78-79
3
Yenə orada, s. 81.
4
Füzuli. Əsərləri: 6 cilddə, VI c, Bakı, 1996, s. 15
37
olmasını əsaslandırmaq niyyətilə yazır ki, Füzulinin «Hədiqətüs-süəda»
əsəri XIX yüzillikdə 1877-ci ildə Məhəmməd Mehdi Nəini tərəfindən fars
dilinə tərcümə olunmuşdur.
1
Qeyd etmək lazımdır ki, eyni mülahizə prof.
Ş.Güngörün 1987-ci ildə «Hədiqətüs-süəda»nın tərtib etdiyi elmi-tənqidi
mətninə yazdığı ön sözdə də verilmişdir; onun qeyd etdiyinə görə, sözü-
gedən əsər 1294/1877-ci ildə Məhəmməd Mehdi fərzəndi-Mirzə Əbdürrə-
him Nəini tərəfindən fars dilinə tərcümə olunmuşdur.
2
Lakin Ş.Güngörün
həmin qeyddən sonra səhifənin sonunda verdiyi çıxarışdan məlum olur ki,
alim bu faktı Əhməd Münzəvinin «Fehrist-e nosxeha-ye xətt-e farsi» adlı
kitabından götürmüş, əslində isə o, adı çəkilən əsəri görməmişdir. Əhməd
Münzəvinin kitabı ilə tanışlıq deyilən faktı təsdiqləsə də, onun qeyd etdiyi
həmin nüsxə bizə də məlum olmadığına görə, həmin əsərin tərcümə olub-
olmaması haqqında qəti fikir deyə bilmərik. Bizcə, həmin nüsxənin
Füzulinin «Hədiqətüs-süəda» və digər məqtəl örnəkləri əsasında Kərbəla
hadisəsinə həsr olunmuş ayrıca bir kitab kimi hazırlana bilməsi ehtimalı
daha inandırıcı görünə bilər. Hər iki əsər arasında qarşılaşdırma aparma-
dan həmin əsəri qeyd-şərtsiz olaraq, ümumilikdə, «Hədiqətüs-süəda»nın
tərcüməsi kimi qəbul etmək Füzuli sənətinə böyük şöhrət əlaməti kimi
dəyərləndirilsə də, elmi baxımdan özünü doğrulda bilmir.
Göründüyü kimi, Füzulinin «Hədiqətüs-süəda» əsərini orijinal hesab
edən müəlliflər konkret fakt və orta əsr tərcümə abidələri üzərində aparı-
lan sistemli tədqiqatlara əsaslanmayaraq daha çox ümumi müddəalardan
çıxış etdiklərindən, onların əsərin orijinallığını sübut etmək üçün irəli
sürdüyü müddəalar inandırıcı görünmür.
Üçüncü fəslin «“Rövzətüş-şühəda” və “Hədiqətüs-süəda”: səsləşmə
və fərqlər» adlanan
beşinci bölməsi özü də altı bənddən ibarətdir. Birinci
bənd «“Rövzətüş-şühəda” və “Hədiqətüs-süəda”nın bədii arxitektoni-
kası: eyniyyət və ayrılıqlar» adlanır. «Hədiqətüs-süəda» ilə «Rövzətüş-
şühəda»nın müqayisəli təhlili göstərir ki, hər iki əsər bədii quruluş və
tərtibatına görə eyniyyət təşkil edir. Onların dibaçəsindən tutmuş babları-
nın adına və məzmununa qədər müqayisəsi də belə bir eyniyyəti təsdiq
edir. Hər iki əsərin dibaçəsindəki yeganə fərq onların yazılma səbəbi ilə
bağlıdır. Belə ki, Hüseyn Vaiz Kaşifi əsərinin yazılma səbəbi kimi ona qə-
1
Ə.Səfərli. «Hədiqətüs-süəda» tərcümədirmi? // AMEA-nın Xəbərləri. Ədəbiy-
yat, dil və incəsənət seriyası, Məhəmməd Füzulinin anadan olmasının 500 illiyinə
həsr olunmuş xüsusi buraxılış, 1996, s. 55
2
Ş.Güngor. Giriş // Fuzuli. Hadikatü’s-sü’eda (hazırlayan: dr. Şeyma Güngör),
Ankara, 1987, s. L