4
mümkün olmuş, klassiklərimizin, o cümlədən Füzuli irsinin dini məzmun-
lu bir sıra örnəkləri işıq üzü görərək müxtəlif aspektlərdən tədqiqata cəlb
edilmişdir.
Tədqiqatın obyekti. Şərqin böyük söz ustadlarından sayılan Cəla-
ləddin Rumi, Sədi və Hafiz Şirazi, eləcə də Qazi Bürhanəddin, İmadəddin
Nəsimi, Şah İsmayıl Xətayi, Seyid Əzim Şirvani və başqalarının divanla-
rında bir çox Qurani-Kərim ayələrinin, Peyğəmbər hədislərinin şərh,
iqtibas və tərcümələrinə müxtəlif formalarda müraciət olunmuşdur. Həmin
xüsusiyyət Şərq divan şeirində bir növ ənənə kimi mövcud olmuş və bu,
Füzuli yaradıcılığından da yan keçməmişdir. Füzuli yaradıcılığında istər
Qurani-Kərim və hədislərdən, istərsə də öz sələflərindən gələn təlmih,
iqtibas və təzminlər çeşidli üslubi məqamlara malikdir. Heç də təsadüfi
deyil ki, onun yaradıcılığı bu aspektdən Ə.Fəhmi, Mir Cəlal, N.Cümşüd-
oğlu, A.Qasımova, V.Almazov, R.Faseh və digər tədqiqatçılar tərəfindən
müxtəlif baxımlardan araşdırmaya cəlb edilmişdir.
1
Təqdim edilən tədqiqatda isə konkret olaraq Füzulinin tərcümə əsərləri
– «Tərcümeyi-Hədisi-ərbəin» və «Hədiqətüs-süəda» araşdırmaya cəlb
edilərək xüsusi tədqiqat obyekti kimi götürülmüşdür. Çünki məhz bu iki
əsərlə o, tərcüməyə hər hansı bir üslubi məqam və ya dolayısı ilə deyil,
xüsusi formada müraciət etmiş və Azərbaycan-türk bədii tərcümə ədəbiy-
yatının çeşidli örnəklərini yaratmışdır. Tədqiqatda bir çox əlyazma, əski
mənbə və nəşrlərə müraciət olunmuş, Füzulinin tərcümə əsərlərinin
müxtəlif əlyazma və çap nüsxələrindən istifadə edilmişdir.
Mövzunun öyrənilmə dərəcəsi. Füzulinin bədii tərcümə sahəsindəki
fəaliyyəti müxtəlif vaxtlarda ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən araşdırmaya
cəlb edilmiş, həmin tərcümə əsərləri haqqında müxtəlif fikir və
mülahizələr irəli sürülmüşdür. Bu baxımdan türk alimi prof. Ə.Qaraxanın
tədqiqatları ayrıca əhəmiyyət kəsb edir. O, Füzulinin «Tərcümeyi-Hədisi-
1
Ə.Fəhmi. Füzuli qəzəllərinin bəzi poetik xüsusiyyətləri haqqında / Məhəmməd
Füzuli (Elmi-tədqiqi məqalələr). Bakı, 1958, s. 250-271; Mir Cəlal. Füzuli sənət-
karlığı. Bakı, 2005; N.Cümşüdoğlu. Füzulinin sənət və mərifət dünyası. Bakı-
Tehran, 1997; A.Qasımova. Füzuli yaradıcılığında Quran rəvayətləri. Bakı, 1995;
yenə onun: XIV-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı və Quran qissələri. Bakı,
1998; V.Almazov. Füzuli yaradıcılığında dini-mənqəbəvi anlayışların yeri və
bədii ifadə yolları (Türkcə divan və «Leyli və Məcnun» məsnəvisi üzrə). Fil.
elm. nam. ... dis. Bakı, 1994; yenə onun: Peyğəmbər aşiqi Füzuli. Bakı, 2007;
R.Faseh. Füzuli şeirində təsəvvüfi qaynaqlar. Bakı, 2000.
5
ərbəin» əsərini Türkiyədə ilk dəfə çap etdirməklə yanaşı, onu Caminin
«Hədisi-ərbəin»i ilə də müqayisəli şəkildə araşdırmışdır. Alim islam-türk
ədəbiyyatında 40 hədis mövzusu ilə bağlı tədqiqatında da Füzulinin
«Tərcümeyi-Hədisi-ərbəin» əsərinə müraciət etmiş, əsər haqqında qiymət-
li fikirlər söyləmişdir.
1
Ə.Qaraxan «Hədiqətüs-süəda» əsəri haqqında da
ilk fikir söyləyən müəlliflərdəndir. O həm «Anadolu türk ədəbiyyatında
«Məqtəli-Hüseyn»lər» adlı tədqiqatında, həm də məqalələrində əsərin
mövzusu, janrı, quruluşu və yazılma tarixi haqqında maraqlı fikir və müla-
hizələr irəli sürmüşdür.
2
Türk alimi prof. Ş.Güngör də Ə.Qaraxanın
tədqiqatlarını davam etdirərək «Hədiqətüs-süəda»nın elmi-tənqidi mətnini
tərtib etmiş və həmin elmi-tənqidi mətnə yazdığı ön sözdə «Hədiqətüs-
süəda» haqqında mövcud elmi fikirləri toplu şəkildə təqdim etmiş, əsər
haqqında sonrakı tədqiqatlara təsir edə biləcək səviyyədə fikir və
mülahizələr irəli sürmüşdür.
3
Azərbaycan alimlərindən H.Araslı, Mir Cəlal, M.Sultanov, H.Əfən-
diyev, Ə.Seyidov, A. Qasımova və başqaları müxtəlif vaxtlarda Füzulinin
tərcümə əsərləri haqqında ayrı-ayrılıqda bəhs etmişlər.
4
Xüsusilə, füzuli-
şünas alimlərdən Ə.Səfərlinin hər iki əsər
5
(«Tərcümeyi-Hədisi-ərbəin» və
«Hədiqətüs-süəda»), S.Əliyevin isə «Hədiqətüs-süəda» əsəri haqqındakı
1
A.Karahan. Cami’nin arbain’i ve türkce tercümeleri // Türk Dili ve Edebiyatı
Dergisi, İstanbul Universitesi Edebiyat Fakültesi, 1952, sayı: 4, s. 345-371; yenə
onun: İslam-Türk edebiyatında kırk hadis. Ankara, 1991
2
A.Karahan. Anadolu türk edebiyatında «Maktel-i Hüseyn»ler, Edebiyat Fakülte-
si Türkoloji Disiplini, Mezuniyet travayı, İstanbul, 1938-1939; yenə onun: Fuzu-
li’nin Hadikat-üs-Suada’sı // Türklük mec., c.II, 1939, sayı:7, s. 20-28
3
Ş.Güngor. Giriş // Fuzuli. Hadikatü’s-sü’eda (hazırlayan: dr. Şeyma Güngör),
Ankara, 1987, s. XV-LXXIII
4
H.Araslı. Böyük Azərbaycan şairi Füzuli. Bakı, 1958, s. 262-270; Mir Cəlal.
Füzuli sənətkarlığı. Bakı, 2005, s. 192-197; M.Sultanov. Füzulinin «Hədiqətüs-
süəda» əsəri //«Azərbaycan» jurnalı, 1958, № 7, s. 182-190; H.Əfəndiyev. Azər-
baycan bədii nəsrinin tarixindən. Bakı, 1963, s. 23-47; Ə.Seyidov. Azərbaycanda
pedaqoji fikrin inkişaf tarixindən. Bakı, 1987, s. 50-53; A.Qasımova. Füzuli yara-
dıcılığında Quran rəvayətləri. Bakı, 1995; yenə onun: XIV-XVI əsrlər Azərbay-
can ədəbiyyatı və Quran qissələri. Bakı, 1998
5
Ə.Səfərli. «Hədiqətüs-süəda» tərcümədirmi? // AMEA-nın Xəbərləri. Ədəbiy-
yat, dil və incəsənət seriyası, Məhəmməd Füzulinin anadan olmasının 500 illiyinə
həsr olunmuş xüsusi buraxılış, 1996, s. 50-60; yenə onun: Azərbaycan dini-bədii
və satirik nəsrinin banisi / Məhəmməd Füzuli – 500 (Məqalələr toplusu), Bakı:
Bakı Universiteti, 2000, s. 3-64; Ə.Səfərli, X.Yusifov. Qədim və orta əsrlər Azər-
baycan ədəbiyyatı /Ali məktəb tələbələri üçün dərslik. Bakı, 2008, s. 518-541