N. Z. Haciyeva

indikatoru  baş  cümlənin  fe'l  forması  olur.  Əgər  şərt  realdırsa, 
onda  baş  cümlədə  fe'lin  xəbər  şəklinin  zaman  formalarından 
biri  onun  göstəricisi  kimi  çıxış  edir.  İrreal  vəziyyətdə  isə 
güman  olunan  hərəkət  yenə 
-sa
  şəkilçili  qədim  optativ  (arzu) 
formasında  işlənir.  Baş  cümlədə  irreal  hərəkətin  göstəricisi 
olaraq  lazım  forması  və  ya  keçmiş  zamanlı  gələcək  forması 
çıxış edə bilər.
Run daş  yazılarında,  sonralar uyğur  abidələrində,  nadir 
hallarda  isə  ərəb  yazılarında 
-sa r
 formasına  rast  gəlinir, 
-sar 
şəkilçili  optativ  formasının  köməyi  ilə  düzələn  şərt  dövründə 
də zaman formalarının işlənmə nisbəti müşahidə olunur.
-san
 şəkilçili  optativ -formasının  bazasında çuvaş  dilində 
şərt dövrü yaranır:
a)  real  hal: 
F a rb z' ene sudatsan,  tbşm an sism e p u ld a ra t' 
(Aİ, 34) 
'  Ə g ə r çıraqlar yanarsa,  d ü şm ən  g ö rə  bilər
 ’.
b)  irreal hal: 
E b i Vbqbtra in stid u d a   virenm e  q in i bulzan, 
x a li  in d i  v ire n z'e   duxrib 
b u lb ttb m   'Ə g ə r   m ən   vaxtında 
instituta  d a x l o lsa yd ım ,  onu çoxdan  b itirə rd im
'  [Mat.qr.  1957, 
s. 207].
* *  *
Türk  dillərinin  sintaktik  quruluşunun  müqayisəli-  tarixi 
analizi  onun  aşağıdakı  inkişaf meyllərini  qeyd  etməyə  imkan 
v e rir.
Tə'yini  söz birləşmələrindən məhsuldar şəkildə bu tiplər 
inkişaf edir:  "say+isim",  "əvəzlik+isim"- bu modellərin konkret 
ifadələrində  formal  göstəriciləri olmur.  "Formal göstəricili  asılı 
üzv+isim"  modeli  ayrı-ayrı  dillərdə  qeyri-bərabər  inkişaf edir. 
"İsim+lı+isim"  söz  birləşmə  tipi  yüksək  işlənmə  tezliyinə 
malikdir.  Vaxt  getdikcə  tə'yini  söz  birləşmələrinin  bir  sıra 
konkret  modelləri  işlənmə  dairəsini  daraldır,  yaxud  qeyri- 
məhsuldar  olur.  Bu  cür  modellərə 
-lığ
 şəkilçili  sifətdən 
-ık,  - 
dik,  -ar,  -ır
  şəkilçili  qədim  fe'ldən  düzələn  sifətdən  ibarət
370
tə'yini  söz  birləşmələrini  aid  etmək  olar.  Bir  sıra  dillərdə 
"yiyəlik  əvəzliyi+isim"  tipli  tə'yini  söz  birləşmələrində 
mənsubiyyət  şəkilçisinin  yiyəlik  hal  forması  ilə  əvəzlənmə 
meyli müşahidə olunur.
Ulu  türk  ümumiliyinin  ilk  dövrlərində  mövcud  olan  II 
növ  izafət  inkişaf  prosesində  öz  semantik  işlənmə  dairəsini 
böyütmüşdür 
-arxaik 
mənsubiyyət 
mə'nasmdan 
cins 
kateqoriyası  mə'nasına  doğru  inkişaf  getmişdir.  Ad  hissəsi 
idarə  olunan  fe'li  söz  birləşmələrinin  modelləri  hal  tərtibatı 
baxımından  çox  sabitdir.  Təbiidir  ki,  bə'zi  qədim  məkani 
hallarla  işlənən  birləşmələr  itmişdir,  çünki  bu  hallar 
işlənməkdən dayanmış və dil  sistemindən çıxmışdır.
Beləliklə,  istər  ismi,  istər  fe'li  söz  birləşmələrinin 
inkişafı  üçün  məzmun  cəhətinin  qorunması  səciyyəvidir- 
"sifət+isim", "isim+fe'l"  və s.
İndiki  zaman  formalı  köməkçi  fe'llə  ifadə  olunan  ismi 
sadə  cümlənin  modeli,  yəqin  ki,  ulu  türk  epoxasında  mövcud 
olmuşdur.  Zaman  keçdikcə  indiki  zaman  köməkçi  fe'li  onun 
inkişaf  etməkdə  olan  qrammatik  köməkçi  fe'l  analoqları  ilə 
sıxışdırılıb sıradan çıxarılmışdır.
Fe'li  cümlənin  keçmişinə  doğru  müqayisəli-tarixi  təhlil 
müəyyənləşdirir  ki,  bütün  mümkün  tarixi  dəyişikliklər,  hər 
şeydən  əvvəl,  əsas-aparıcı  üzvlə  -fe’li  xəbərlə  bağlı  olmuşdur. 
Türk  ümumiliyinin  xronoloji  daha  ilkin  dövrləri  ümumi 
formaların  kəmiyyətcə  nisbətən  məhdudluğu  ilə  səciyyələnir 
(-a//-ə
  şəkilçili  indiki-gələcək  zaman, 
-агЦ-ır
  şəkilçili  indiki- 
gələcək, 
-dı
  şəkilçili  keçmiş  zaman  və  qeyri-müəyyən 
imperfakt-bitməmiş  keçmiş  zaman).  Tüık  dilləri  tarixinin 
sonrakı  inkişaf  dövrü  fe’li  cümlələrin  artması  ilə  xarakterizə 
olunur.
Türk  dillərində  mürəkkəb  cümlənin  tarixi  inkişafını  üç 
mərhələyə bölmək olar:  1) sadə cümlənin mütləq  üstünlüyü;  2) 
qeyri-mükəmməl  transforma  örnəkləri  kimi  tabeli  transfor- 
maların  izlərinin  meydana  çıxması;  tarixən  müəyyənləşməmiş
371

---

keçid 
konstruksiyalarının 
rəngarəngliyi; 
3) 
tabeli 
transformalann 
tə şk ili-d ü zə lm ə si
  —bu,  iki  cümlənin  yanaşma 
yolu  ilə  birləşməsi  ilə  üzə 
ç ıx ır
  və  onun  başlanğıc  impulsu 
tarixi  inkişafın  ilk  dövrlərinə  gedir.  Xronoloji  baxımdan 
mürəkkəb  cümlənin  inkişaf  prosesi  ilə  başlanan  transforma 
prosesi yazılı nitqin inkişafı ilə bağlıdır.
Tabeli  transformalann  inkişafı  ilə  paralel  şəkildə 
bağlayıcılı  tabeli  mürəkkəb  cümlə  tipi  meydana  gəlir.  Bu, 
təsadüfi  baş  verəmişdir-  artıq  türk  dilləri  tarixinin  lap 
dərinliklərində  bağlayıcılı  mürəkkəb  cümlənin  inkişafı  üçün 
şərait yaradılmışdı.
Türk 
dillərinin 
sintaktik  quruluşunun 
inkişafında 
tabelilik  münasibətlərinin  hər  iki  yolunun-  transformasiyanın 
və  bağlayıcı  üsulunun  birləşməsi  halları  müşahidə  olunur. 
Bununla  da  cümlə  quruluşunun  rəngarəng  qarışıq  tipləri 
törəyir.  Türk  dillərində  hibridləşmə  mürəkkəb  cümlənin 
sintaktik  qurluşunun  üçüncü  inkişaf  yoludur.  Əgər  bağlayıcı 
üsulu  transformasiya  üsulunun  hər  hansı  bir  çatışmazlığını 
aradan  götürməyə  cəhd  edirsə,  ümumilikdə  hibridləşmə  bir 
üsul kimi sintaktik əlaqələrin təkmilləşməsinə xidmət edir.
37 2
Ədəbiyyat
Алпаев,  1 9 6 0 -  Аппаев  A .M ,  Д и ал екты   б ал кар ско го   язы ка  в 
их  о тн о ш ен ии   к  б ал кар ско м у  л и тер ату р н о м у 
языку.  Нальчик,  1 9 6 0 .
А ш м ар и н ,  1 8 9 8 -  А ш м арин  Н .И .  М атериал ы   для
исслед ования  ч уваш ско го   язы ка.  К а за н ь . 
1 8 9 8 .
Б аскаков,  1 9 4 0 -  Б аскаков  Н .А .  Н о га й с ки й   язы к  и  его
диалекты .  Г р ам м а ти ка ,  тексты ,  словарь.  М .- 
Л .,  1940.
Б аскаков,  1 9 5 2 -  Б аскаков  Н .А .  К а р а ка л п а кс ки й   язык.  М ., 
1952.
Б аскаков,  1 9 7 5 -  Баскаков  Н .А .  И с то р и ко -  ти п о л о ги ч еская  
хар а кте р и с ти ка   структуры   тю р кски х  язы ков. 
С лов ао со четан ия  и  п р е д л о ж е н и е .  М .,  1 9 7 5 .
Бирю кович,  1 9 8 1 -  Бирю кович  Р .М .  М орф ол огия  чулы м ско- 
тю р кско го   язы ка.  С аратов ,  1981.
Б огородицкий,  1 9 5 3 -  Б о го р о д и ц ки й   В.А.  В в ед ен и е  в
та та р с к о е   я зы ко зн а н и е   в  связи  с д р у ги м и  
тю р ски м и   язы кам и.  К аза нь ,  1 9 5 3 .
Гадж иева,  1 9 7 3 -  Гад ж и ева  Н .З .  О сновны е  пути  р азви ти я
си нта кс и ч е кс о й   структуры   тю р кски х  язы ков. 
М .,  1973.
Гадж иева,  1 9 7 5 -  Г ад ж и ева  Н .З .  П роблем ы   тю р кско й  
ареал ьной  л и н гв и с ти ки .  М .,  1 9 7 5 .
Гадж иева, 
1979-  Г
ад ж и ева  Н .З .  Тю ркоязы чны е  ареалы  
К а в ка за .  М .,  1 9 7 9 .
Г р .а з е р б .я з .,1 9 7 1 -  Гр ам м атика  а з е р б а й д ж а н с к о го   язы ка. 
Баку,  1971.
Г р .к .-б а л к .я з .,  1 9 7 6 -  Гр а м м а ти ка   ка р а ч а е в о -  б а л к а р с к о го  
язы ка.  Нальчик,  1 9 7 6 .
Г р .р усск.я з.,  1 9 6 0 -  Гр ам м а ти ка  р у с с ко го   язы ка,  т.  II. 
С и ж а к с и с .  ч.1.  М .,  1 9 6 0 .
Гр.  туркм .  я з.,  1 9 7 0 -  Гр ам м а ти ка  ту р км е н с ко го   язы ка.  4 .I. 
А ш хабад,  1 9 7 0 .
Гр.  хак.  яз.,  -Г р а м м а ти ка   х а ка с с к о го   языка.  М .,  1 9 7 5 .
Грунина,  1 9 6 1 -  Грунина  З.А .  Н еко то р ы е  вопросы 
сл о ж н о по д чи н енн о го   п р ед л о ж ен ия   в 
со в р ем ен но м   у з б е к с к о м   л и тер атур но м  
я зы ке-  И сс л ед о в ан ия   по  сравнител ьной
373

---