N. Z. Haciyeva

Yanaşma  çərçivəsində  iki  sadə  cümlə  ziddiyyət 
münasibətini  verə  bilər:  azərb. 
G özlədim ,  g əlm əd i,  a xta rd ım , 
tapılm adı
  (ÇE,31);  "Kutadğu  biliq": 
Örun  bərditı,  eş/ıu   m ə n  
oldunnadım   'S ə n   m ə n ə   y e r   verdin,  m ə n   oturm adım
  '  (MP, 
265).
Ziddiyyət  mə'nası,  iki  hərəkətin  qarşı-qarşıya  qoyulma 
mə'nası  çox  vaxt  leksik-qrammatik  paralelizmə  görə  yaranır. 
Bu  tip  bağlayıcısız  mürəkkəb  cümlələr  folklor  janrı  üçün 
xarakterikdir:  azərb. 
A lim   olm ax  asandır,  adam  o lm a x  ç ə tin  
(AS, 29).
Yanaşan iki tabesiz cümlənin əlaqəsinə cümlənin birinci 
və  ikinci  hissəsində  təkrar  olunan  isim  tə'sir  edə  bilər,  müq. 
XII-XIII 
əsr 
Ortasiya 
təfsiri: 
E şek 
m inüb 
o l 
e şe k
Q a şın d ı'E şşəyə m in d i,  o e şşə k  qaşındı
 ’ (BL, 206).
Yanaşan  sadə  cümlələr nəinki tabesiz, həmçinin  sonrakı 
tabeli münasibəti göstərə bilir.
(1)  Obyekt  münasibətləri.  Bə'zən  bu  quruluş  tipi 
ellipsisin  (ixtisarın)  nəticəsi  olur,  müq.tat. 
Üzin  b ilesin   a ° t  
k ib ik   işləd im   m in
  (QO, 
1 2 ) 'Ö zün  bilirsən,  m ə n   a t  k im i 
işləd im   \
  XIV  əsr  Xarəzm  abidəsi: 
K örərm ən  bir y e r li k ö k ü  
arasında b ir u lu ğ  ta x t u rulınış  '  G örürəm  (k i) yerlə g ö y  arasında 
b ö y ü k  bir q ə sr qurulub
  ’.
(2)  Tə'yinlik  münasibətləri:  azərb. 
A rva d   var  e v   tikər, 
arvad var e v  y ıx a r
 (AS, 32).
(3)  Hərəkətin  zaman  nisbəti:  tat. 
Ifbyaş  urman 
a artbna 
yəşərindi,  min  a°Wblğa  kiidim
 
( S,  107) 
'Günəş  meşə 
arxasında gizləndi, mən 
e v ə  
gəldim
 
\
(4)  Səbəb-nəticə  münasibətləri:  qazax. 
К ьпапЬ ау  b b l 
je rin e   daylaskan  jo k , 
te sin d i
  (EA, 
\ Ы ) 'K unanbay  bu 
m ə sə lə n in  m ü b a h isəsin ə qoşulm adı,  o,  başa düşdü \
(5)  Şərt-güzəşt  münasibətləri:  noq. 
A ytarm an-m ennem  
k ete r  '  D eyərəm  m ə n d ə n  g e d ə r '’
  [Baskakov,  1940, s. 179].
Danışıq  nitqini  əks  etdirən  bütün  türk  dillərində  folklor 
janrında  və  həmçinin  abidələrdə  lcksik-semantik  paralclizm
350  ________________________________________________________
vasitələri  ilə  müxtəlif  tabeli  mə'nalar  verən  çoxlu  hadisələr 
saxlanılmışdır  (hadisələrin  zaman  nisbəti,  onların  şərtlənmiş 
xarakteri  və  s.)  müq.  azərb. 
A d a m ın   üzünə  baxarlar,  halını 
x ə b ə r alarlar {A S,
 2).
Tabesiz  və  tabeli  münasibətləri  ciddi  fərqlənməyən 
cümlələrin  bağlayıcısız  əlaqəsi  müxtəlif  dillərdə  çox  arxaik 
hesab  olunur.
Sadə  cümlələrin  birləşərək  bir  mürəkkəb  cümlə  əmələ 
gətirməsi  ilk mərhələdə  sadə yanaşma yolu ilə  olmuşdur.  Türk 
dillərində  tabesiz  mürəkkəb  cümlələr  yalnız  bir  yolla  inkişaf 
etmişdir- qrammatik müstəqilliyini  saxlamaqla sadə cümlələrin 
birləşməsi  qaydası  ilə.  Təbii  ki,  bu  sturktur  tip  ulu  türk 
ümumiliyi dövrünə aiddir.
Bununla da  linkvistik  ədəbiyyatda ümumi  qəbul  edilmiş 
vəziyyət  təsdiq  edilir  ki,  tabeli  cümlənin  (hipotaksis)  inkişafı 
tabesizin  (parataksis)  əsasında  olmuşdur-  fıkrimizcə,  rus  dili 
materialına  istinadən  bu  məsələni  Y.A.Sprinçak  inandırıcı 
şəkildə  sübut  etmişdir:  "Mürəkkəb  cümlənin  tarixi  sintaksisi 
belə  bir  hipotezə  əsaslanır  ki,  dilin  inkişafının  ən  qədim 
dövrlərində  ilkin  hadisə  kimi  yalnız  asılı  olmayan  sadə 
cümlələr  mövcud  olmuşdur,  sonralar  mürəkkəb  fikrin  ifadəsi 
üçün  cümlə  birləşmələri  inkişaf etmişdir  və  ilkin  mərhələdə 
eyni  hüquqlu  predikativ  cümlə-vahidlər  birləşmişdir.  Bunun 
ardınca  tabesizlik  əsasında  tabeli  cümlə  inkişaf  etmişdir. 
[Sprinçak,  1964, s.7J.
Beləliklə,  tam  inamla  demək  olar  ki,  istər  hind-avropa, 
istərsə  də  türk  dillərinin  inkaişafının  ilk  əvvəllərində  ancaq 
sadə 
cümlə 
hakim 
olmuşdur. 
Lakin 
sadə 
cümlənin 
mürəkkəbləşməsi  prosesi  hind-avropa  və  türk  dillərində 
müxtəlif  yollarla  getmişdir.  Hind-avropa  dillərində  bir  sadə 
cümləni  başqasına-  bağlayan  vasitə-  bağlayıcı  meydana 
çıxmışdır,  məs.rusea: 
Znayu,  çto  m o y   brat  vçera  p o lu ç il
denqi"  'M ə n   b ilirəm   ki,  qardaşım   dünən  p u l  alıb  \
  Türk 
dillərində  sadə  cümlənin  mürəkkəbləşməsi-  iki  cümlədən
351

---

birinin  əmələ  gəlməsi  baş  vermişdir.  Məntiqi  olaraq  tabeli 
cümlə  bu  zaman  transformasiyaya  mə'ruz  qalır  və  ya  başqa 
şəklə  düşür.  Bu  transformasiyanın  nəticəsi,  necə  deyərlər, 
tabeli transforma artıq xüsusi cümlə kimi çıxış etmir.
Hər  hansı  transformasiyaya  mümkün  olan  potensial 
budaq  cümlənin  kənarlanması  baş  verir.  Türk  dillərində 
potensial  mümkün  olan  budaq  cümlənin  kənarlaşmasının 
müəyyən üsulları vardır.
1. 
Fe'li 
sifət 
tərkibinin 
semantik 
ekvivalentini 
(qarşılığını)  yaratmaq  üçün  mümkün  potensial  tə'yin  budaq 
cümləsinin  şəxsli  fe l  formasının  feli  sifətə  çevrilməsi,  müq. 
başq. 
M in ö ylen q en  у ь 1  k ü n illi i n i
(XB,  150) 
' M ən e v lə n d iy im  
i l  ç o x  şən   id i ',
  azərb. 
M ə n  ya za n   ka ğ ızın   belə  də  cavabı  o la r 
(MS,  52),  (Cümlənin ruscası belədir: 
"Na pism o,  kotoroe  p iş u , 
ta k o y   o tv e t  b u d e t" 'M ə n   y a z a n '
  feli  sifət  tərkibi  rusca 
cümləyə çevrilir: 
"ko to ro e y a  p iş i/’.
  Ruscadakı cümlə türkcədə 
hərfən belədir: 
"hansını k i,  m ə n  yazıram ".
 Göründüyü kimi, bu, 
eybəcər sintaksisdir-T.H.).
2.  Mümkün potensial  tamamlıq  budaq cümləsinin  şəxsli 
fel  formasının  tamamlıq  rolunda  çıxış  edən  feli  sifətdən 
yaranmış  ada çevrilməsi,  müq.  tat. 
S u ğ ışn b ü   bitkənin  u l x ə z ir  
q in e  anladı
  (KU) 
'O ,  m üharibənin  b itm əsin i in d icə  a n la d ı'. 
Gözlənən  budaq  cümlənin  şəxsli  fe'1  forması 
b itkən
  feli  sifə- 
adaçevrilir- 
su ğ ışn ıri b itk ə n i  'm ü h a rib ən in  b itm ə si'.
Türk. 
N e   ya p a ca ım ı  da  h eç  düşünm edim
  (ASI, 
63)(Gözlənən  budaq  cüm lənin
'  n ə  yapacağım   '
  xəbəri  ad-feli 
sifətə çevrilir: 
yapacak).
3.  Mümkün  potensial  budaq  cümlənin  feli  bağlama 
konstruksiyasına  çevrilməsi,  müq.tat 
S u ğ b ş  bitkeç  y a l  itə rb iz 
(ET, 1 1 1 )'
M üharibə  qurtaranda  istira h ət  e d ə r ik ',  Karlar  irip 
ağaşlar b ö rilen d i
 (RB,ı)  '  
Qarlar əriy ib   ağaclar tu m urcuqladı', 
uyğ. 
U lar  ö yliriq e  k e tiş ip   üç  iştin   ziy a n   tarttb 
'O n la r  e v ə  
g e td ik lə ri üçün üç d ə fə  ziya n  ç ə k ir d ilə r '
  [Nadtip,  1960,  s. 121].
352
4.  Hərəkətin  zaman  nisbətini  ifadə  etmək  üçün  feli 
sifətdən  düzələn  adın  hal  formalarından  və  onların  qoşmalarla 
birləşmələrindən  istifadə  olunması,  müq.özb. 
K ışlöğbm ğa 
börğanbm ğa  rosa  b ir yan>m уь1  b u ld b ' Q ışlağım a g etm əd iyim  
vaxtdan  b əri y a rım   il k e ç d i';
 tat. 
(Jkhtuşb  sö y lə q ə n d ə   iğtibar 
bilen  tbrilarğa k ire k
  ' 
M ü əllim  danışanda  d iq q ə tlə  qulaq asmaq 
la zım d ır',  J'ediqe  u k u уы 1 ь  bulğanlbktan,  ana  boşlanğış  bilim  
alğan  üsm irlər  k il e   id i
  (KU) 
'M ə d r ə s ə   orta  d ə rə c ə li  m ə ktə b  
olm adığından  ora  ib tid a i  tə h silli  g ə n c lə r  d a x il  o lu rd u la r', 
qazax. 
K ereyxan  от ьпап  tbrğan  so n   baskalar  da  tbrdb
  (DK, 
255) 
'  K ərayxan duran kim i,  o b iriləri d ə  d u rd u la r'.
5.  Feldən  düzələn  adların  tatarcadakı 
wakbt,  çak, 
zaman,  игьп
  və  s.  tipli  yer  və  zaman  mə'nalı  i simlərlə 
birləşmələrindən  istifadə  olunması,  müq.  tat. 
S in   kilqen 
wakbtta  u l öyde  bıılm ağan  (d a n ış.)' S ə n  g ə lə n   v a xt o  e v d ə  y o x  
id i'.
Potensial 
mümkün 
olan 
budaq 
cümlənin 
transformasiyası  üsullarından  danışanda,  hökmən  iki  müxtəlif 
tipik  hadisəni  fərqləndirmək  lazımdır.  Baş  və  potensial 
mümkün  olan  budaq  cümlə  bir  mübtədaya  aid  ola  bilər.  Bu 
şəraitdə  potensial  budaq  cümlənin  kənar  edilməsi  vasitəsi  fe'li 
sifət  və  fe'li  bağlama  olur,  müq.tat. 
U kbqaş  kitapnb  sina 
birirm in' K itabı n ə   vaxt k i oxudum ,  s ə n ə   verərəm   '.
Ola  bilər  ki,  potensial  budaq  cümlə  tamam  kənar 
edilməsin,  bu  halda  o,  ınübtədasmı  saxlayır,  yalnız  fe'l  forması 
deyilən  tərkib  yaranır,  məs.  tat. 
S u ğ ış  b itk ə ş y a l  itə rb iz
  (EQ, 
111
) ' M üharibə  qurtaranda,  b iz   istira h ət  e d ə r ik '
  (burada  iki 
mübtəda  var:  "müharibə"  və  "biz", 
b itkeıı
  fe'li  bağlaması 
suğış 
"müharibə"  mübtədasına  aiddir);  qazax. 
K a b in et  e siq i  aşblbp, 
Viktordbn  tblğasb  kö rin d i
  (DK,  69
) "K abinet  qapısı  açılanda 
Viktor göründü"
 (bu  halda  həmçinin 
aşblbp
  fe'li  bağlaması  öz 
mübtədasına aiddir, baş cümlənin mübtədasına aid deyil).
Belə  olduqda  mütləq  fe'li  bağlama  tərkibini  digər  fe'li 
bağlama  tərkiblərindən  necə  fərqləndirmək  olar?  Birincisi,
353

---