N. Z. Haciyeva
Yüklə 11,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
qədər fəaldır. Hissəcik hər hansı sözə birləşərək gücləndirici- ayırdedici mə'na ifadə edir və beləliklə, emfaza şəraitində istifadə olunur. Bu cür əsil türk hissəciklərinin canlı danışıqda istifadə olunma dairəsi çox genişdir: məs. a k hissəciyi qazax dilində çox geniş yayılmışdır: M en erterek a k bildim au (AK. 10)' M ən artıq ə v v ə ld ə n b ilird im V özbək dilində ğojlqüH ku hissəciyi: E rdam b eriş Ь игдьт ьг k u , xotbrcam bolbn, a y a ! (ÇÇE, a) 'K ö m ə k e tm ə k a x ı b izim borcum uzudur, narahat olm ayın \ Gücləndirici- ayırdedicilik funksiyası əsasında həmcins adlar və fe'llərlə işlənərkən hissəciklərdə birləşdirici bağlayıcı mə'nası inkişaf edir: qırğ. M m d a y ğo, tiq in d ey ğ o dep, o çoru:ğa tü ş (KRS, 177)' O nu da, bunu da güm an e tm ə k lə çaşıb qalm aq olar \ Emfaza hərəkətin qarşı-qarşıya qoyulması və ya onların zaman münasibətlərinin zəminində bağlayıcı mə'nasının inkişafına imkan yaradır: qırğ. M en ğ o baram, sen em in e k ıla sm ? ' M ə n k i g e d əc ə yə m , sə n n ə ed əc ə ksən ? '. Beləliklə, hissəciyin gücləndirici-ayırdedici funksiyası əsasında nəinki birləşdirici mə'nalı bağlayıcılar inkişaf edir, eyni zamanda iki hərəkətin qarşı-qarşıya qoyulma mə'nası inkişaf edir, yə'ni nəinki tabesizlik, həm də tabelilik münasibətləri meydana çıxır. Türk dillərində bir sıra tabesiz və tabeli bağlayıcılar mənşəyini gücləndirici hissəciklərdən götürür. Gücləndirici hissəciklərdən bağlayıcıların əmələ gəlmə prosesini şərti olaraq üç m ərhələyə bölmək olar: 1) sözdən sonra gələn hissəcik fe'l və ada birləşərək bağlayıcı mə'nası bildirmədən gücləndirici hissəcik mə'nasını saxlayır; 2) gücləndirici mə'nasını saxlamaqla yanaşı bağlayıcı mə'nası inkişaf edir; 3) m üxtəlif çalarlar üzrə təkmilləşərək bağlayıcı mə'nası aparıcı olur. Bu üç şərti mərhələni da, d ə gücləndirici hissəciyinin dəyişməsi ilə nümayiş etdirmək olar. 1. D a hissəciyi addan sonra gələrək ona gücləndiricilik mə’nası verir: qaq. B e n de s e n i bra.m am zorunda (BS, 127) 362 'M ə n d ə s ə n i m ü sib ətd ə buraxm aram ’/ tat. N işləq ə n im n i ü zim d ə b ilm im (F , 9 3 )' N ə e td iy im i özüm d ə b ilm irəm ’. 2. Da hissəciyinin gücləndirici-ayırdedici mə'nasında bağlayıcı mə'nası inkişaf edir. Həmcins üzvlərin işlənməsi zamanı emfaza şəraitində "və" bağlayıcısının mə'nası inkişaf edir: tat. yaktndağb p ro m to v a rk ib it də, a °şxa n e d e y a ° b b k id (FYa, 9 3 ).' Y axınlıqdakı yem ə kx a n a da, sən a ye m ağazası da bağlı i d i \ -da hissəciyi eyni mə'na ilə həmcins fe'llərdə də özünü göstərir. Hər iki fe'l forması Va"hissəcik-bağlayıcısı ilə həmcins xəbər olur və verbum fmitum formasını saxlaya bilirlər. Görünür, da hissəcik-bağlayıcısı hərəkətləri ayıraraq, nəzərə çarpdıraraq, eyni zamanda onların müstəqilliyini göstərir və onları transformasiyadan qoruyur. Buradan da bir daha belə nəticəyə gəlmək olur ki, məntiqi cəhətdən asılı üzvlər, tabeli cümlələr tramsformasiyaya mə'ruz qalır. -Da hissəciyinin bağlayıcıya keçməsi tədricən olur. Bir müddət da Öz hissəcik mövqeyini pozmur, sözün sonuna yanaşmasını saxlayır. Bununla belə yeni keyfiyyətlər qazanmaqla cümlənin sonuna yanaşmaqda davam edir. Ziddiyyət bildirən "ancaq", "lakin" bağlayıcılarmm mə'nası: qazax, i Koyaıı b ir je rd in in q ərin ə barıp kiredi, bala da kirip k e te d i( KE, 184) ' D ovşan yu va sın d a g izlən ir, oğlan da ardınca ora so xu lu r \ 3. Da hissəciyinin bağlayıcı mə'nası əsas olur, bu halda çoxlu mə'na incəlikləri, o cümlədən tabelilik mə'nası ardıcıl inkişaf edir,müq. türk. B ir ş e y y a p da, b ir a z başım dinlensin (NF, 9). Analoji vəziyyət k i bağlayıcısının inkişafında müşahidə olunur. Bə'zi türk dillərinin, yalnız oğuz yox, həm də qıpçaq dilləmin materiallarında bu gücləndirici-ayırdedici hissəciyin geniş yayıldığı görünür, azərb. Son k i dünya görm üş adamsan, "ki” hissəciyinin gücləndirici-ayırdedici funksiyası bazasında qarşılaşdırma mə'nası inkişaf edir və sonralar o, mə'na dairəsini daha da genişləndirir. 363 İnkişaf etmiş gücləndirici-ayırdedici hissəcik sistemi ilə yanaşı, türk dillərində bağlayıcı əlaqəsi yaradan başqa mənbələr də olmuşdur. Kökləri çox qədimlərə gedən məhsuldar bağlayıcı vasitələri içərisində əvəzlik və zərflər də olmuşdur. Bunlardan nisbi sözlər kimi istifadə edilmişdir. Bu üsul türk dilləri quruluşunun əksinə getmir. Əgər əvvəllər iki sadə cümlə yanaşarkən onlardan biri əvəzliklə zərfdən ibarət sözlə başlayırdısa, bu iki sadə cümlə birləşərək bir mürəkkəbə çevrilərkən həmin tipli sözlər bağlayıcı funksiyasını alır, məs. müq. tat. ka ° у d a ' harada \ /fa ° y s b ' hansı \ azərb. hansı, özb. Ifa n ça ' n e cə ’ və s. Bağlayıcılı mürəkkəb cümlələrin inkişafına tə’sir edən səbəblərdən biri də transformasiya üsulunun məhdud imkanlara malik olmasıdır. Bir sıra münasibətləri ifadə etmək üçün transformasiya üsulu az yararlıdır, məs. bir-birini qəti rədd edən əksliklərin, şərt və nəticə münasibətlərinin ifadəsi üçün transformasiya konstruksiyaları yaramır. Zaman münasibətlərinin əksliklərini, onlann təzadım göstərmək üçün imkan daxilində bağlayıcılı cümlələrdən istifadə olunur. Təsadüfi deyil ki, əkslik, qarşılaşdırma mə'nasmı yaxşı ifadə edən hissəciklər çoxlu bağlayıcılı konstruksiyaların əsasında dayanmışdır. Bağlayıcılı mürəkkəb cümlə tiplərinin yaranmasında başqa dillərin tə'siredici impulsunu da nəzərə almamaq olmaz. Bir vaxtlar türk dilləri, xüsusilə də onun cənub-qərb qolları, ərəb və fars dillərinin böyük tə'sirinə mə'ruz qalmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatının Nəsimi, Füzuli, Xətai kimi klassikləri həm Azərbaycan, həm də fars dillərində yazmışlar. Türk dillərinin sintaktik quruluşunda ərəb-fars təbəqəsinə qarşılıqlı mədəni-tarixi inkişafın nəticəsi kimi baxmaq olar. Hazırda ərəb-fars elementlərinin azalması müşahidə olunur. 364 HİBRİDLŞMƏ TÜRK DİLLƏRİNDƏ TABELİ MÜNASİBƏTLƏRİN ÖZÜNƏMƏXSUS İNKİŞAF YOLU KİMİ Türk dilləri sintaktik quruluşunun inkişafında belə faktlar müşahidə olunur ki, tabelilik münasibətlərinin gəlişməsində hər iki yol kəsişir və müxtəlif qarışıq quruluş tipləri verir. Belə ki, məs. şərt bağlayıcısı şərt formasının -sa göstəricisi ilə bir birləşmədə işlənir, qapalı sintaktik vahid yaradır, müq.qırğ. E qevde adam dar cenündö oyloson, baktılu.bolosun (JJ, 16)' Ə g ə r insanlar haqqında fik irləşəcəksən sə, x o şb ə x t olacaqsan ’. Bağlayıcı sözlər -ğan transformantı+mənsubiyyət affıksi+yerlik hal birləşməsi ilə zaman, şərt və s. zərflik konstruksiyaları formalaşdırır: başq. Ə q ər k lu b itilq en iske m əsəttə isk e a°lm ağanda a ° w b ! b ö tö n lə y ü zq ərm əq ən k iw ik (QP, 19)' Ə g ə r k ö h n ə m ə sc id d ə a çılm ış klu b n ə z ə r alınm asa, k ə n d sa n ki h eç d ə y işilm ə y ib \ Bağlayıcılı sözlər çuvaş dilində -пъЦ-n i transformantı ilə birləşmədə obyekt nadir hallarda isə zərflik konstruksiyaları formalaşdırır: P irvayği к -v iz u y ıx x u şin ce V ikto r ilikrex m in vireım ini aza y u lc i (ТЕ, 9 1 ) 'B irin c i iki-b eş a y ərzində Vik torun у adma düşdü ki, o, ə v v ə llə r n ə ö y rə n m iş d ir\ Bağlayıcı sözlər -dılfça transformantı ilə zərflik konstruksiyaları (ölçü, dərəcə və s.) əmələ gətirir, müq.türk. Kaçan deliler hakkm da y e n i habcrlcr ahndıkça dinleyicilerim ize b ild irilccektir (NB, 3). Tabeli münasibətlər ifadə edən hibrid konstruksiyalara - sa şokilçili formanın hissəciklərlə işlənən göstəriciləri aiddir. Bu halda hibridloşmə dil quruluşunun sintaktik təkmilləşməsinə yönəlmiş xüsusi üsul kimi çıxış edir. Belə konstruksiyalar bütün türk dilləri üçün güzəşt və başqa tabeli münasibətlərin vahid ifadə modelidir, müq.tat. Tam ş a ° k tb y unsa da. ö a liu lla ta ° гьпь ə ° z çəçko n /<7/(00 Dan y a v ş 1 . . . . . ............................ ............... . . . . ____________________________________ __ . . . _ _ ............................. _ 365 Yüklə 11,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|