N. Z. Haciyeva

mütləq  fe'li  bağlama  tərkibi  baş  cümlənin  xəbəri  ilə  formal 
əlaqəli olmur,  o  ancaq baş  cümləyə yaxınlaşır;  ikincisi,  mütləq 
fe'li  bağlama tərkibinin,  bir  qayda  olaraq,  öz  xüsusi  mübtədası 
olur.
Türk dillərində potensial mümkün budaq cümlələrin 
transformasiya prosesini şərtləndirən quruluş 
xüsusiyyətləri
Transformasiya  prosesi  türk  dillərinin  quruluşunda 
fəaliyyətdə  olan  meyllərə  əsaslanır.  Onlardan  ən  başlacası 
aqqlüminativ  quruluşun  bu  qanunudur-  "tə'yin+tə'yinolunan"; 
bu  o  deməkdir  ki,  yanaşan  iki  cümlədən  vahid  bir  cümləni 
yaratmağa  cəhd  olunmur.  Bu  prosesin  nəticəsində  əlavə 
transformlaşmış  konstruksiyalar  sıx  şəkildə  sadə  cümlə 
qəlibinə 
qoşulur, 
lakin 
transformasiya  olunmuş 
tə'yin 
konstruksiyaları  yanaşma  prinsipinə  əsaslanaraq  əvvəlki  ilkin 
vəziyyətini  saxlayır.  Beləliklə,  transformasiya  prosesinin  3 
tipini aşkar etmək olur.
Transformasiyanın  birinci  tipi  transformasiya  olunmuş 
atributiv  konstruksiyadır.  Birini digərinə  tabe etmək məqsədilə 
iki  cümlənin  birləşməsi  zamanı  birləşən  cümlənin  xəbəri 
adyektivləşir  (sifətləşir).  Atributiv  transformalar  adyektiv 
rolunda  çıxış  edən  törəmələri  asanlıqla  doğurur, 
-ğan
  və 
-d ik 
şəkilçili  tə'yini  transformaların  geniş  inkişafını  bununla  izah 
etmək  olur.  Fe'li  sifət  formalarının  tə'yin  kimi  çıxış  etdiyi  bu 
konstruksiyalarda  transformaların  bu  tipinin  inkişafına  tə'yini 
söz  birləşmələri  həlledici  impuls  kimi  tə'sir  edir.  Bu  prosesin 
sür'ətlənməsində  genişlənmiş  tə'yini  qruplar  katalizator  olur. 
Genişlənmiş  sadə  cümlələrin  yayılması  onların  genişlənmiş 
tə'yini  qruplara  yaxınlaşma  nöqtəsidir,  müq.məs.tat. 
kam bş 
ba ° skan k u l '  qam ış b itən  g ö l
 ’ tipli modellər.
İkinci  tip  transformasiya  -transformlaşmış  obyekt 
konstruksiyasıdır.  Onlarm  meydana  gəlməsi  3-cü  növ  izafetin
354
inkişafı  ilə  əlaqədardır.  Burada  tamamlıq  budaq  cümlələrini 
izafet  konstruksiyalarına  uyğunlaşdırma  cəhdləri  müşahidə 
olunur.
Üçüncü  tip  transformlaşmış  konstruksiyalar  zərfləşmiş 
konstruksiyalardır,  bunlar  mütləq  fe'li  bağlama  tərkibləri  ilə 
eyniləşib və daha çox müstəqilliyini saxlayır.
İki  fe'lli  cümlə  birləşdikdə,  asılı  cümlənin  fe'li 
qrammatik 
baxımdan 
transformasiyaya 
uğrayır, 
fe'ldən 
düzəlmiş  bir  formaya  və  ya fe'li  bağlamaya çevrilir.  Bu  proses 
türk  cümlə  quruluşunun  fəaliyyətində  olan  başqa  qanuna 
əsaslanır-  bu  qanuna  görə  türk  cümləsi  iki  müstəqil  verbum 
fmitum-dan  qaçır.  Sonuncu  fakt  artıq  həmcins  xəbərli  sadə 
cümlələrdə müşahidə olunur.  Fc'l  formalı  tə'yin  olunan üzvdən 
əvvəlki  bütün  üzvlər  onun  sifətdən  ibarət  tə'yinedicilərinin 
formalarım  qəbul  etməyə  çalışır,  onun  tə'yinedicisinə-  fe'li 
bağlamaya çevrilir.
Ulu  türk  dilində  hərəkətin  nəticəsini  bildirən  fe'ldən 
yaradılmış  sifətlərin  mövcudluğu  transformlaşmış  konstruk­
siyanın  inkişafına  səmərəli  tə'sir  göstərmişdir.  Bu  cür  fe'ldən 
düzəlmiş  sifətlər  çox  asan  şəkildə  substansivləşməyə  mə'ruz 
qalır  ki,  bu  da  transformasiya  zamanı  müxtəlif  fe'li  sifətdən 
düzələn isimlərin istifadə olunmasına geniş imkanlar açmışdır.
İndi  isə  bu  mübahisəli  suala  müəyyən  cavab  verək: 
doğrudanmı  fe'li  sifət  və  fe’li  bağlama  konstruksiyalarından 
ibarət transformalar mahiyyət e'tibarilə budaq cümlələrdir?
Qətiyyətlə  demək  olar  ki,  bu,  budaq  cümlə  deyil, 
transformalardır.  Lakin  "transforma"  termini  çoxmə'nalıdır  və 
buna görə də onları budaq cümlələrin fe'li  sifət və fe'li bağlama 
əvəzediciləri adlandırmaq daha münasibdir.  Bir sıra türkoloqlar 
burada,  nəyin  bahasına  olursa-olsun,  ancaq  türk  dillərinə 
məxsus  xüsusiyyətlər  aşkar  etməyə  çalışırlar.  Bu  bazada  belə 
bir  nəzəriyyə  yarandı  ki,  türk  dillərində  budaq  cümlələrin 
sintetik  adlanan  xüsusi  növü  mövcuddur.  Əslində  burada  heç 
bir  xüsusi  cəhət  yoxdur.  Belə  ki,  fe'li  sifət  və  fe'li  bağlama 
konstruksiyaları  dünyanın  m üxtəlif  dillərində  işlənir.  Mütləq 
___ _________________ __________________________  355

---

tərkib məsələsinə gəlincə, o, yunan dilində qədim slavyancada 
olm uş  v ə
 bə'zi 
m üasir d illərdə, y en ə
 qalır.
TÜRK DİLLƏRİNDƏ TABELİ TRANSFORMALAR
-ğ a n
 şəkilçili fe’Ii sifət konstruksiyası
1. 
Potensial 
budaq 
cümlə 
genişlənmiş 
tə'yinə 
çevrilmişdir,  müq.özb. 
A lişe r   y eşe q en   üyda  tantanalb 
rux 
xü kü m   sü rə d i
 (ON,  2 9 ) ' 
Ə lişir yaşayan  evd ə  tə n tə n ə li əhval- 
ru h iyy ə  h ö k m  sürürdü
2.
  Potensial  budaq  cümlə  genişlənmiş  tamamlığa 
çevrilir,  fe'Ii  sifətdən  əmələ  gəlmiş 
-ğan
  şəkilçili  ad  tə'sirlik 
halda  işlənir,  müq.tat. 
İ l   kü rq en n i  k ü rə rb iz' 
V ətənin 
görd ü yü n ü   (ç ə k d iy in i)  b iz   d ə  görürük  (çəkirik
) '/ alt. 
B udakta 
kö rü k  oturğanın  k ö rd ü m   'K ö rü y ü n   (xırda  g əm irici  h eyva n - 
т.H )  budaqdan n e c ə  a sıldığını g ördüm
 \   Bu konstruksiyalarda 
fe'Ii  sifətdən  əm ələ  gəlmiş  ad  yiyəlik  halda  ifadə  oluna  bilər, 
müq.qazax. 
JbJbbaydbn  ğalağa  Ъь  j o /ь  n e  jb m b sp en   barğanm 
A b a y  d ə ld ə k  b ilm ə y d i
 (EA,6) 
'B u   d ə fə   Cılabaym   şəh ərə n ə   iş 
üçün g e td iy in i A  b a y d əq iq   b ilm ə d i';
 xak. 
O l m inin pabanm ın 
A bakanzar k ilq e n in  p i  İd i  ' O  m ə n im   atam ın Abakana g e td iy in i 
b ild i
 ’  (XRS, 476). 
-ğan
 şəkilçili  fe'Ii  sifətdən əmələ gəlmiş  ad 
yönlük halda  ola  bilər,  qım. 
S e n i qelqeninqe süyündüm   'S ə n in  
g ə lişin ə   sev in d im
  ’  [Dmitriyev,  1940,  s. 152],  tat. 
X ə z ir   u l ik i 
y a ° zu n b h   da  b ir  k u l  bilen  y a  ° zblğanbna  da  şö b h ele n m i' O 
artıq h ə r  i k i  y a zın ın  e y n i b ir ə llə  yazılacağına şü b h ələn m ir
 ’.
Fe'Ii  sifətdən  əm ələ  gələn  ad  yerlik  halda  işlənə  bilər. 
Bu  cür  konstruksiya  adətən  o  hərəkəti  bildirir  ki,  onunla  eyni 
vaxtda  və  ya  ona  paralel  başqa  hərəkətlər  də  baş  verir  və  ya 
ondan  əvvəl  olmuş  hərəkətləri  ifadə  edir,  müq.tat. 
Z ə y tü n e  
ö y in e   ka ° ytka n d a ,  ğ a ° rtlar k işk e   a °şa p   и(ь ralar id i  '  Z ə y tü n ə  
e və   qayıdanda artıq qocalar şam  y e m ə y in ə  oturm uşdular
  tuv.
356
Dün  düjüp  keleqende,  xo.rayğa  çedip  k e ld iv is  'B i z   şəh ərə 
g ələn d ə g e c ə  i d i
'  (TRS, NA).
Fe’Ii  sifətdən  əmələ  gələn  ad  çıxışlıq  halla  ifadə  oluna 
bilər.  Konstruksiya  mürəkəb  cümlənin  əsas  hissəsindəki 
hərəkətindok  əvvəlki  hərəkəti  ifadə  edir,  eləcə  də  hərəkətin 
vaxtının  çıxış  nöqtəsini  və  hərəkətin  səbəbini  bildirir, 
müq.xak. 
O lparğannaıı,  tura çabı: çabıs
 (BP,  17) 
'  O  g etd ik d ən  
sonra  e v  bağlandı
 V qazax. 
B iz  ö yd en  şbkkannan  o l ən q im isin  
töktatkan j o k   '  B iz   evd ən  g e td ik d ə n   sonra  da  o   ö z  h e ka y ə sin i 
qurtarm am ışdı
'/ 
qum. 
Ş u   y e rd e q i 
havanı 
ərivlüqü
təm izliyin d ən   adam   tanış  alıp  to ya b ilm ey
  [Dtanmavov,  1967, 
s.222
] ' B u   y e rlə rd ə   havanın  tə m izliyin d ən   adam   h e ç   doya 
b ilm ir'.
Türk  dillərində 
-ğan
  şəkilçili  fe’Ii  sifətdən  əmələ  gələn 
adm  qoşma ilə birləşməsi geniş yayılmışdır.
-ğan
 şəkilçili  fe'Ii  sifətdən  əmələ gələn  ad qədim yönlük 
halın 
-ça
  forması  ilə  mürəkkəbləşə  bilər,  bu  halda  o  başqa 
hərəkətin  son  həddini  göstərən  hərəkəti 
bildirir,
  müq.tat. 
B a ib ym  ə lə  m in  ş u l su km o k  b itk ə ıışə   '  bu cığ ır qurtarınca m ən 
g ed əcəyəm
 \  
-ğan
  şəkilçili  fe'Ii  sifətdən  əmələ  gələn  ad 
-h  
şəkilçili  qədim  birgəlik  hal  formasında  adətən  hər  hansı  bir 
hərəkətin  həyata  keçmə  anını  ifadə  edir, 
-ğan
 şəkilçili  fe'ldən 
əmələ  gəlmiş  addan yaranan 
-qaç
 şəkilçili  fe'Ii  bağlama  başqa 
hərəkətdən  əvvəlki  hərəkəti  ifadə  edir,  müq.tat. 
Ə n is  ülqoş 
botintoy у  ə tim   ka ° !ğan  S b /ta n   k ü z  kü rm əq o n  y a °  ğlarğa  k i tip 
b ə x it  izlo p   y ö rd i
  (KS,109) 
'A n a s ı  ölən d ən   sonra  tam   y e tim  
qalm ış  Sultan  x o şb ə x tlik   axtarm aq  üçün  n a m ə lu m   Ö lkələrə 
yola  düşdü
 \   özb. 
K eyin q i  vaxtlarda  ötasb  blon  orasb  b o zb ib b  
kölğaç,  fakbrlbğka  tü ş d i
(ÖN,  6) 
'S o n   vaxtlarda  atası  Но  arası 
dəydiyindən,  o k a sıb la m ışd ı
' 
(ka zıb lığ a  düşdü).
-An  şəkilçili fe’Ii sifət konstruksiyası
Bu tip  konstruksiyalara oğuz dillərində  rast gəlinir. 
-an(- 
yan
)şəkilçili  fe'Ii  sifət genişlənmiş  tə'yinlər əmələ gətirə  bilər, 
______________ _ 
357

---