N. Z. Haciyeva

alınsa da, X ə lu lla  o n u  a z  ə k m iş d i',
 özb. 
B u  qəplər m e n e  m a k u l 
k e lm e se x a m ,  ипь  tbnlaşğa m ə c b u r b o la rd ım
 (ÇA A,  118). 
'B u  
sö h b ətlər  ü rəy im c ə   olm asa  da,  m ə n   on u   d in ləm əyə  m ə c b u r 
id im  \
Hibrid  tipli tabeli  konstruksiyalar həm  də  bağlayıcı  tipli 
hissəciklərdən  ibarət  transformant  birləşmələri  tə'siri  buraxır. 
Bu  konstruksiyanın  analizi  zamanı  hissəciklərin  sintaktik 
funksiyasını  dəqiq  tə'yin  etmək  çətindir,  məs.uyğ. 
g e r ilik  
h ö rm ətn i  b ilm iq en d iki,  n e m ə   ber-  m e sliq im iz  k e re k
  (114) 
'B i z   n ə   q ə d ə r  çalışsaq  da,  qocalıq  bu   hö rm əti g ö r m ü r '; 
azərb. 
S ə slə r  k ə s ilə n d ə  is ə  ha m ı fik r ə  g e tm işd i {
NS, 94).
Hibridləşmə 
bağlayıcı 
vasitələrin  sadə 
mexaniki 
birləşməsi  deyil.  Əlbəttə,  türk  dillərində  mürəkkəb  tabeli 
cümlələrin mexaniki  əmələ gəlməsində təsadüflər ola bilər.  İki 
müxtəlif  üsulun  birləşməsi  emfaza  əsasında  ola  da  bilər:  bir 
vasitə  digərini  gücləndirir,  müq.tat. 
D bşm an aboronası  ö zilq ə ş 
tə  K a tu ko v tankistlaib  a °lğ a   brğt>ldblar{
KS,  193) 
'D ü şm ə n in  
m ü d a fiə si  ya rıld ıq d a  
K a tu ko vu n  
tankçıları  irə liy ə  
can 
a tırd ıla r'.
  Verilən  nümunədə  hərəkətin  sona  yetməsi  nəzərə 
çatdırılır.  Lakin burada əsas  səbəb ondan  ibarətdir ki, müvafiq 
halda bağlayıcı  üsul bir  transformasiya  üsulunun çatışmazlığını 
aradan  qaldırmağa  çalışmağın  nəticəsidir.  Əsas  hallarda 
hibridləşmə  sintaktik  əlaqələrin  təkmilləşməsi  üsulu  kimi 
özünü  göstərir.  Bə'zən  müxtəlif  üsulların  birləşməsində  yeni 
mə'nalar  meydana  çıxır,  tərkib  hissələrinin  yeni  imkanları 
açılır.  Tabeli  konstruksiyaların  hibrid  üsulu  ilə  ifadə 
olunmasında apancı mə'na rolu bağlayıcı  sözlərə aid ola bilər.
Hibrid  tabeli  konstruksiyaların  yaranma  imkanlarının 
əsası  artıq  sadə  cümlə  dairəsində  qoyulmuş  olur-  bu  zaman 
hissəcikləri  bağlayıcılara yaxınlaşdıran  funksiyalar inkişaf edir 
və bunlar inkişaf edən bağlayıcılı əlaqənin toxumları kimi gözə 
çarpır.
Yuxanda  göstərilən  bütün  arqumentlər  bu  yekun- 
nəticəyə  gətirir  ki,  türk  dillərində  hibridləşmə  sintaktik
366
əlaqələrin  təkmilləşməsinin  özünəməxsus  üsuludur.  Bu  isə 
mürəkkəb  cümlənin  sintaktik  quruluşunun  əmələ  gəlməsində 
və inkişafında ona üçüncü yol kimi baxılmasına əsas verir.
Şərt dövrü
Şərt  dövrünün  cümlələrinin  tərkib  hissələri  iki  sadə 
cümlənin  yanaşması  yolu  ilə  yaranmış  mürəkkəb  cümlənin 
maraqlı  qalıqlarını  yaşadır.  Beləliklə,  şərt  dövrü  sadə 
cümlələrin  qovuşması  ilə  türk mürəkkəb  cümləsinin  inkişafına 
zidd getmir.
Lakin  şərt  dövrünün  xüsusi  cəhəti  ondan  ibarətdir  ki, 
şərt  şəklinin 
-sa
  göstəricisi 
iki 
cümlənin  bağayıcısız 
birləşməsində  məntiqi  olaraq  əlaqələndirici  tabelilik  vasitəsiə 
çevrilmişdir.  Müəyyən  qanunauyğunluq  əsasında cümlənin  hər 
iki  hissəsində 
-sa
  formasının  şərt  mə'nası  yaranır  və  zaman 
formalarının 
işlənməsi 
ilə 
təsdiqlənir. 
Düzdür, 
bu 
qanunauyğunluğa,  məsələn,  latın  dilindəki  kimi  ciddi  riayət 
olunmur,  lakin  bununla  yanaşı,  şərt  dövründə  türk  dillərində 
zamanların  ardıcıllığından  danışmaq  olar.  Yəqin  ki,  klassik 
dillərin  (yunan  və  latın)  sintaksisinin  tə'siri  altında1  türk  dili 
qrammatikalarının  bir  çox  müəllifləri  şərt  dövrünün  üç  tipini 
göstərirlər:  təxmini  hal, real  hal  və irreal hal. Lakin  sadə olmaq 
üçün  bütün  şərt  budaq  cümlələrini  real  və  irreal  hallara 
ayırmaqla kifayətlənmək olar.  Doğrudan da, məntiqi  baxımdan 
hər  bir  güman,  fərziyyə,  imkan  indi  olmayan  və  keçmişdə 
olmamış  hərəkəti  ifadə  edir  və  beləliklə,  öz  mahiyyətinə  görə 
irreal sayılır.
' Əlbəttə, dillər yox,  dilçilik, qrammatika nəzərdə tutulmuşdur:  yunan, 
latm dillərinin tə'siri  yox, yunan,  latın dillərinə aid qrammatikaların tə'siri 
deyilməli  idi-T.H.
367

---

Real hal
Real  şəraitdə  zaman  formalarının  paylanması  belə  ola
bilər:
budaq  cümlədə-indiki  zamanın  şərt  forması;  baş  cümlədə- 
indiki, indiki-gələcək zaman  forması;  azərb. 
hərə bir sap  versə, 
çılpağa  k ö y n ə k   olar
  (atalar  sözü);  tat. 
S b n y   bilsən,  ta ° b ılır  
'Ə g ə r  xahiş  edərsən,  tapılar ',
  xak. 
Tanda p u lıttığ  k ü n  p o lza , 
p is   som arğa  parbaspıs  'Ə g ə r   sabah  hava  bulutlu  olsa,  b iz  
ç im m əy ə  g e tm ə y ə c ə y ik  ';
 türk. 
E g er sen  gitm ezsen,  ben y a ln ız  
başım a g id erim
  [Kononov,  1956,  s.  530];  qırğ. 
D irekto r k e lse , 
za v o d  g o  ekskursiyağa  barı b iz   '  Ə g ər direktor g əlsə,  b iz  za vo d a  
ekskursiyaya g e d ə c ə y ik
'/  azərb. 
B ir a z  da  qeyrət etsək,  buruq 
q ü llə si h a zır olacaq
 [Qr.  azerb. yaz.  1971, s. 400].
Baş  cümlənin  xəbəri  fe’lin  əmr  və  arzu  formasında  da 
ifadə  oluna  bilər,  müq.türk. 
E (g )er ka lm a k hoşuna g itm iyo rsa , 
git-
Irreal hal
Türk  dillərində  irrcal  şəraitdə  ən  çox  yayılmış  zaman 
formaları  bunlardır:  budaq  cümlədə-indiki  zamanın  şətr 
forması;  baş  cümlədə-lazım  deyilən  forma:  tat. 
İşitk ə n   bulsa, 
m in a  eytir id i in d i u l '  Ə g ə r eşitsəyd i,  o m ə n ə  deyərdi ';ö z b .  U  
tirik   bolsa,  ıa n ç a la r  ıu v o n a r   e d i
  (ON,  83)' 
Ə g ər  o  sağ 
olsaydı,  n ə   q ə d ər adam   sev in ə rd i
 ’/ alt. 
B alam   Şunu  bar bolzo, 
o l bu  d'anı g ö d iirer e d i'  Ə g ər Ş u n u   oğlum   sağ  olsaydı,  o  bu 
o xu   q a ld ıra rd ı
'  [Dırcnkova,  1940,  s.  289];  türkm. 
E q er  bağın 
iç i  q o vı  beçerilen  b o ls 'adı,  т ипа  ik i  e s 's 'e  xas 'ıl  bererdi  ' 
Ə g ər  bağ  y a x ş ı  becərilsəyd i,  bundan  ik i  d ə fə   ço x  m ə h su l 
v erə rd i'
  [qr.turkm. z.,  1970,  s.  530];  azərb. 
İm kan  olsa  idi,  onu 
B akıya göndərərdim .
Türk  dillərinin  tarixinə  aid  tədqiqlərdə  lazım  formasının 
mənşəyinə o qədər də  fikir verilmir.  Əslində  isə  o çox  maraqlı
368  -----------------------------------------------------------------------------------------------
bir  qrammatik  törəmədir.  Öz  xarici  görünüşünə  görə  lazım 
forması  qeyri-müəyyən  bitməmiş  keçmiş  zaman  forması  ilə 
tamamilə  üst-üstə  düşür,  müq.özb. 
y ö z a r   edim   'm ə n   adətən 
yazırdım
 '  və 
y ö z a r   edim   'k a ş   y a za r  idim
  ’.  Lakin  buradan 
belə  nəticə  çıxarmaq  olmaz  ki,  lazım  forması  qeyri-müəyyən 
imperfekt  formasından  inkişaf etmişdir.  Lazım  forması  qədim 
indiki-keçmiş  zamanın  futural  (gələcək)  mə'nasmdan  inkişaf 
etmişdir.  Tatar  forması 
а°1ьг idim   'k a ş   ala  id im
 '  ilkin  olaraq 
keçmişdə  həyata  keçməmiş  niyyəti  ifadə  etmişdir,  yə'ni 
'm ə n  
bir  ş e y i  k eç m işd ə   alm aq  n iy y ə tin d ə   idim ,  la kin   m ü ə yy ən  
səb əb lərə g ö rə bu,  baş tutm adı
  \
Müxtəlif  türk  dillərinin  şərt  dövründə  bu  formadan 
istifadə olunması heç bir təəccüb doğurmur.
Lakin  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  şərt  dövründə  lazım 
formasının  irreal  halda  işlənməsi  mütləq  deyil.  Türkiyə  və 
türkmən  türkcələrində  həmin  mə'nada  keçmişli  gələcək 
deyilən  zaman  istifadə  olunur:  türk. 
Y etişm em iş  olsaydım , 
soyulacaktı; 
P ervin 
ko lu m a  
g irm eseyd i, 
düşecektim  
[Kononov, 1956,  s.530]; türkm. 
E q er m en  y e tişm e d ik  bolçam dı, 
onda  o ! m olla  Q alçıııı  çey n e çe k d i  '  Ə g ə r m ən  y etişm ə sə y d im , 
onda o (it) m olla  Q alçını g ə m ir ə c ə k d i'
  [Qr.türkm.yaz.  1970, s. 
286].
Xakas  dilində  lazım  formasına  fe'lin  lazım  şəklinin 
xüsusi  formaları  uyğun  gəlir.  Bu  formalar 
-агЦ-ır
  şəkilçili 
gələcək  zaman  fe'li  sifətlərinə 
-cıxjj-cix
  affiksini  artırmaqla 
düzəlir: 
odıraxcıxtm   ' o tu rsa y d ım ',  p a z a rc ıx tım 'y a z s a y d ım ' 
və s.  [Qr. xak. z.  1975, s.  195]
Bu  iki  tip  cümlənin  şərt  dövründə  yaranmasını  belə 
təsəvvür  etmək  olar.  Hər  cür  şərt  gələcəyin  planında  nəzərdə 
tutulmuş  hərəkəti  güman  edir.  İlk  baxışda  belə  çıxır  ki,  onun 
ifadəsi  üçün  ən  yaxşısı  gələcək  zaman  formasıdır.  Lakin 
hərəkət  burada  real  yox,  təxminidir.  Buna  görə  onun  ifadəsi 
üçün 
-sa
 şəkilçili  arzu  (optativ)  forması  daha  məntiqli  və  daha 
təbiidir.  Türk  dillərində  şərtin  reallıq  və  qeyri-rcallıq
369

---