Mundarij a kirish I bob IV sinfda o'lchovlarni o'rganishning nazariy asoslari

§ 2.3. Massa va hajm o`lchovlarini o`rgatish metodikasi
4-sinfda massa olchovlari tushunchasi kiritiladi va o^quvchilar o^zlari uchiui yangi birlik — sentner va tonna bilan tanishadilar.
«Massa olchovlari» terminini quyidagicha tushuntirish yordamida kiritilishi tavsiya qilinadi: Ikki kesniaiii taqqoslab, nlardan qaysinisi uzun, qaysinisi qisqa ekanini bilish zarur bolgaiida, ularning uzunliklarini bir xil birlik, masalan, santimetr bilan olchab taqqoslaymiz. Qaysi bolak nonning massasi ortiq, qaysiniki kam bolganini bilish zarur bolgaiida esa, buni tarozi va toshlar yordamida hal qilamiz.
Siz qanday massa birliklarini bilasiz? 1 kg da qancha gramm bor? Kabi savollar bilan o^quvchilarning quyi sinflarda egallagan bilimlari esa tiishuntiriladi.
Sodda va murakkab niasalalarni echish bolalarni massaning xossalari bilan tanishtiradi:
agar jism bir necha jismlardan iborat bolsa, u holda lining jami massasi bu massalarning yiglndisiga teng;
asbobda olchashda bir-birini muvozanatlaydigan jismlarning massalari teng;
Masalan, 3- sinf darsligidan 459-misolni koYaylik.
Taqqoslang:
3 s va 5 s ni taqqoslash.
3<5 bolgani uchun 3ts < 5ts boladi.
500 kg va 900 kg birliklari bir xil bo lgani uchun 500 va 900 kabi taqqoslanadi.
900 > 500 => 500 kg< 900 kg.
11 va 1000 kg. Jadval boyicha 1 t= 1000kg.
700 kg va 1 t, 1 t= 1000 kg, 700 < 1000 boMgani uchun 700 < 1 t bo'ladi.
Massa birliklari cTnlik sanoq sistemasining xona birliklari bilan mos qo yiladi. 1 kg birlik bilan 1 tonna minglar sinfi bilan mos qo yiladi. Katta olchovlarni kichik о lchovlarga aylantirish katta xona birliklarini ifodalashga mos qoyiladi.
Massasi 1 sentner va 1 tonna bolgan predmetlarni qolda ushlab turish mumkin emas. Shu sababli o'quvchilarda yangi olchov birliklari haqida aniq tasawurlar hosil qilish uchun o'quvchilarga bunday nia'lumotlarni aytish tavsiya qilinadi: ikki qop kartoshkaning massasi taxminan 1 sentner, «Moskvich» avtomobilining massasi (yolovchilarsiz) taxminan 1 tonnaga teng; sinfdagi hamma o'quvchilarning massasi taxminan 1 tonnaga teng (30-35 ta o\juvchi).
Yangi massa birlik gramm haqida aniq tasawur hosil qilish uchun o'quvchilar massasi 1 g bo'lgan toshni ushlari va uning og'irligini boshqa narsalarning og irliklari bilan taqqoslashlari kerak. Bunda 1 tiyinlik tanganing massasi 1 g_? 2,3,5 tiyinliklar mos ravishda o'rnida foydalanish mumkinligini aytish foydali.
Sinfga dorixona tarozini olib kirish va dorilarni shu tarozida tortilishi oquvchilarga aytiladi. Dorilarni o'lchash uchun 1 g, 2 g, 5 g, 10 g, 20 g, 50 g, 100 g, 500 g li mayda toshlar ishlatiladi. Bundan tashqarii oziq -ovqat mahsulotlarini tortishda ishlatiladigan seferblatli tarozi bilan tanishtirish kerak. Bunda amaliy ishlar orqali 1 kg dan ortiq yoki kam
bo'lgan yuklarni qanday o'lchash tushuntiriladi. Tortishni o'quvchilarning o'zlari bajarishi muhimdir.
Hozirgi paytda zamonaviy elektron tarozilari bilan ham tanishtirish mumkin. Bunday tarozilar tovar massasi bilan birga narxini ham ko'rsatadi.
Sochiluvchan jismlar va suyuqliklarning o'lchanishi qoidasi:

• 
  ikkinchi pallaga bo'sh idish qo'yiladi.
  
• 
  birinchi pallada u tosh bilan muvozanatlanadi.
  
• 
  idishning massasi aniqlanib, jami massadan idish massasi chiqarib hisoblanadi.
  

Sentner va tonna bilan tanishish о"quvchilaming massa o'lchov birliklari haqidagi bilimlarini kengaytiriladi. Bu o'lchov birliklari haqida aniq tasawur hosil qilish uchun aniq misollar keltirish lozim: 2 qop kartoshkaning, 2 qop unning massasi taxminan 1 s ga teng. Engil mashinaning massasi 1 t ga teng. Shundan so'ng o'rganilgan massa birliklari orasidagi munosabatlarni ko'rsatadigan massa o'lchov birliklari jadvali tuziladi va uni eslab qolish tavsiya qilinadi.
Sodda va murakkab masalalarni yechishda o'quvchilar massaning xossalari bilan tanishtiriladi.
- agar jism bir necha qismlardan iborat bo'lsa, u holda uning jami
massasi bu qismlar massalarining yigindisiga teng.
- bir- birini muvozanatlaydigan jismlarning massalariga teng.
Massa birliklari o'nlik sannoq sistemasining xona birliklari bilan mos
qo'yiladi. 1 kg birlar bilan. 1 t minlar sinfi bilan mos qo'yiladi. Bir nomda ifodalangan massani boshqa nomdagi birlikka aylantirish katta xona birliklarini kichik xona birliklari bilan va kichik xona birliklarini katta xona birliklari bilan ifodalashga mos qo'yiladi.
M: 2000 kg=21. 30 s=3000 kg.
Ikkita turli nomda ifodalangan miqdorlar bir xil miqdorlarga aylantirilib, so'ngra cTnlik sannoq sistemasida natural sonlar ustidagi tegishli amallar bilan mos kelgan holda qo'shiladi va ayiriladi.
Shundan keyin massa olchovlari jadvali tuziladi va bolalarga uni eslab qolish tavsiya etiladi.
Darslikdagi ushbu masalani echishni ko'rib chiqamiz. Har birida 50 kg dan bo'lgan 2 qop sabzining massasi qancha? Bu necha sentner bo'ladi?
Oldin 2 qopning massasi (sabzi) 100 kg bo lishi aytiladi. Keyin jadvalda 100 kg= 1 sentner ekanligi eslatiladi. Demak, 2 qop sabzi 1 sentner massaga ega bo'lar ekan.
l)Bolalar bog'chasiga 1 s barra bodring jonatildi. Bu necha kilogramm bo'ladi? Bu masalani ham 1 s=100 kg ekanligidan foydalanib yechamiz.
10 sentner pomidor tuzlandi. Bu necha tonna bo'ladi? Jadval bo'yicha 10 sx, 1 t bo'lgani uchun pomidor 1 tonna bo'ladi. Bundan tashqari «Idishlarning sig'imi» va Oldin narsalarning hajmiy xossalari haqidagi tasavvurlarni shaklanishiga yordam beradigan quyidagi mashqlarni bajarish kerak: 1. Qaysi shar (kub) katta.
2. Bolalar qumli maydonchada oynashmoqda.
Qoliplar bilan figuralar yasashmoqda. Qaysi qolipga ko'p qum sig'adi?
3. Choy va osh qoshiqlarda bir stakan qum cTlchab sol. Necha bir xil
miqdordagi qum turli sonlar bilan ifodalanadi? CTlchovlar soni
o'lchovning o'ziga qanday bog'liq?
Shunday keyin darsda so'hbat asosida litr tushunchasi o'zlashtiriladi.
O'qituvchi: biz sochiluvchan narslarni olchashni bilamiz. Shunga o'xshash o'lchovlarning o'zidan suyuklikiarni o'lchashda ham foydalanish mumkin.
Siz qanday suyuqliklarni bilasiz?
O'quvchilar: suv, sut, sho'rva, qatiq, koptok, yog", benzin.
O'qituvchi stolida ikkita menzurka bor. Biri kengroq, ikkinchisi tor. Ikkalasida ham suv sathi bir xil. Ikkita o'lchov stakanchalar ham bor.
O`qituvchi: qaysi idishda suv ko'pligini qanday bilish mumkin.
O`quvchii: birinchi idish kengroq, unda suv ko'p.
O`qituvchi: Shakl har xil idishlarda suyuqlik kopligini qanday aniqlaymiz?
O`quvchilar chamalashga harakat qiladi. O'qituvchi o'lchov stakan bilan o`lchash kerak degan xulosaga olib keladi. Bir idishda 5 ta o'lchov, ikkinchi idishda esa 3 ta shunday o'lchov bo'lsa 5>3, degan xulosa olinadi. Ikkinchi oMchov bilan esa o'lchab 10>6 aniqlanadi. Natijada o'quvchilar idishlardagi suyuklikiarni miqdorini o'lchash uchun bir xil o'lchovdan foydalanish kerak degan xulosaga kelishadi.