Mühazirə1:İqtisadi informatikanın əsas anlayışları

Yüklə 458,85 Kb.

səhifə	6/6
tarix	12.04.2022
ölçüsü	458,85 Kb.
	#85357
növü	Mühazirə

1 2 3 4 5 6

referat 1744 (1)

Enter

Pause (Break) – proqramın müvəqqəti saxlanması üçün düymə.

Hərf yazılıan zaman  Shift düyməsi basılarsa həmin hərfin böyük forması yazılır. CapsLock düyməsi basılarsa bütün hərflər böyük şəkildə yazılır. Ctrl və Alt düyməsi köməkçi düymələrdir. Tab düyməsi 0.5 inch (düym) boş yer buraxmaq üçündür. Backspace düyməsi soldan, Delete düyməsi isə sağdan bir hərfi və ya işarəni silmək, Enter düyməsi təzə sətrə keçmək, ESC (escape) hansı isə bir əməliyyatdan imtina etmək, F1-F12 düymələri funksional düymələrdir, yəni proqramdan asılı olaraq hansısa bir əməliyyatı icra etmək üçündür.

Windows düymələri - əksər müasir klaviaturalar Windows əməliyyat sistemi ilə işləmək üçün təyin edilmiş 3 xüsusi düymələrlə təchiz olunurlar. Onlar klaviaturanın aşağı hissəsində, Ctrl və ALT düymələrinin yanında yerləşirlər. Windows loqotipinin təsviri olan düymələr- “işə salma” menyunun cəld çağırılması üçün xidmət edirlər, üçüncü düymə isə mausun sağ düyməsinin funksiyasını təkrar edərək, “kontekst menyunu” çağırmaq üçün istifadə edilir.

Əlavə düymələr. Əgər birinci 20 il ərzində düymələrin nomenklaturası o

qədər də dəyişməmişdisə, axrıncı 1-4 il ərzində bu sahədə müəyyən dəyişikliklər əmələ gəlmişdir. Hətta bəzi yeni klaviatura modellərində 20 – yə qədər yeni funksional düymələr yaradılmışdır. Bu yeni düymələri şərti olaraq 3 qrupa bölmək olar:

Qida mənbəyini idarə edən düymələr – FK – nın şəbəkəyə qoşulması və

ya şəbəkədən açılması (Power), kompüterin “yatmaq” rejiminə (Sleep) keçilməsi və bu rejimdən çıxış (Wake).

İnternet proqramlarının idarəsi üçün düymələr – brauzeri açmaq,

elektron poçt proqramını işə salmaq və s.

Multimedia düymələri – kompakt diski səsləndirmək üçün işə salmaq,

mahnılar arasında keçid təşkil edən, səsin uca – zəif olmasını idarə edən

Son zamanlar, infraqırmızı şüalar üzərində qurulmuş klaviaturalara da rast gəlmək mümkündür ki, burada klaviaturanı kompüter ilə birləşdirən naqil olmur. Klaviaturadan kompüterə siqnal infraqırmızı şüa vasitəsilə məsafədən ötürülür. Maus kimi, klaviatura da 2cür birləşdirici ilə - yumru şəkildə olan PS/2 və USB şininə qoşulan və müstəvi şəklində - istehsal olunurlar. Klaviaturdan daxil olunan verilənlərin ötürülmə sürətinə heç bir tələbat qoyulmadığı üçün, klaviaturanı PS/2 birləşdiricisinə qoşmaq məsləhətdir.

Skaner vasitəsilə kompüterə mətnləri, şəkilləri, cizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək olur. Ən geniş yayılmış 2 tip skaner mövcuddur: əl ilə işləyən (hand - held) və stolüstü (desktop). Əl ilə işləyən skaner yığcam qurğu olub, kifayət qədər çevikdir və bir yerdən başqa yerə aparmaq nöqteyi nəzərindən yararlıdır.Skanerin mətni əhatə etdiyi eni 4 düyn (10sm) olur, uzunluğu isə proqram təminatı ilə məhdudlaşır.

Stolüstü skanerlərlə çox vaxt səhifəli, planşet və ya avtoskaner də deyilir. Bu skaner vasitəsilə 8,5 x 11və ya 8,5 x 14 düym ölçüsündə təsvirləri kompüterə daxil etmək mümkündür. Bu skanerlərin 3 növü mövcuddur: flatbed, sheet – fed, overhead.

Flatbed – skanerləri çox bahalı qurğu olub, eyni zamanda çox “ağıllı” dır. Təsviri daxil etmək üçün onu skanerin şüşəli stolunun üzərinə qoyub, qapağı qapamaq lazımdır. Yerdə qalan bütün hərəkətləri skaner tətbiqi proqramın köməkliyi ilə özü yerinə yetirir.

Sheef – fed skanerləri faks – aparatı ilə işləməyə bənzəyir. İlkin təsvir vərəqi dartıcı mexanizm vasitəsilə qurğunun içərisində dartılır. Bu cür skanerlərdə kağızı avtomatik daxil edən xüsusi qurğu olur. Lakin bunun bir mənfi cəhəti vardır ki, cilidlənmiş materialları buradan buraxmaq mümkün olmur.

Overhead skaneri – “overhead” proyektorlarını xatırladır. Daxil ediləcək sənəd skanerin səthində baş – ayaq qoyulur, skanerin də uyğun bloku belə yerləşdirilir.

Ağ – qara skanerlərin ilk modelləri yalnız 2 səviyyəli rejimdə (bilevel) işləyə bilərdilər. Bu yolla ya ştrixlənmiş şəkillər (məsələn, cizgilər), ya da ikifonlu təsvirlər daxil edilə bilərdilər. Yalançı yarımfon rejim (dithering) yalnız bozumtul rənglərin imitasiyasını verir və bunun vasitəsilə daxil edilən təsvirin bir neçə nöqtələri qruplaşdırılaraq, “gray – scale – piksellər” təşkil edirlər. Onların ölçüləri – 2x2 (4 nöqtə), 3x3 (9 nöqtə), 4x4 (16 nöqtə) və s. olur.

Qara nöqtələrin miqdarının ağ nöqtələr miqdarına olan nisbəti bozumtul rəngin səviyyəsini təyin edir. Məsələn, “4x4” ölçüsündə “gray – scale – piksel” 17 səviyyəli bozumtul (tam ağ rəng də daxil olmaqla) rəng əks etdirir. Lakin bu halda onun seyrəklik xüsusiyyəti 4 dəfə azalmış olur.

Skanerin seyrəklik xüsusiyyəti 1düym təsvirdə olan nöqtələrin sayı ilə təyin edilir (dpi – dot per inch). Əgər ilk modellərdə bu xüsusiyyət 200-300 dpi olmuşdursa, müasir modellərdə bu rəqəm 500-1200dpi – dir. Adətən skanerlə işləyən zaman bu rəqəmi proqram yolu ilə aşağıdakı qiymətlərdə qoymaq olar: 75, 100, 150, 200, 300, 400, 600, 800 və 1200dpi.

Yarımfonlu skanerlər maksimum seyrəklik xüsusiyyətini yalnız 2 səviyyəli rejimdə istifadə edirlər. Adətən belə skanerlər 4,6 və 8 mərtəbəli kodlar üçün 16, 64 və ya 256 bozumtul rəng səviyyələrini təmin edirlər.

Proqram vasitəsilə həyata keçirilən interpolyasiya əməliyyatı nəticəsində müasir skanerlərin seyrəklik xüsusiyyəti 800 və hətta 1600dpi olur.

Indi isə ağ – qara skanerin iş prinsipi ilə tanış olaq. Təsvir ya flüressent lampadan, ya da közərmə lampasından alınan ağ ışıqla işıqlandırılır. Əks olunmuş işıq kiçildici linza vasitəsilə fotohəssas yarımkeçirici element üzərinə göndərilir. Bu elementə yüklü əlaqəli cihaz – YƏC (Charge – Coupled Dervice, CCD) deyilir. Təsvir olunan hər bir sətir bu cihazda müəyyən gərginliyə uyğun gəlir. Bu gərginliklər Analoq – Rəqəm Çeviricisi (ARÇ), ya da komparator (iki səviyyəli skanerlər üçün) vasitəsilə rəqəm formasına salınır. Komparator YƏC və dayaq gərginliklərini müqayisə edib, çıxışda ya “0” siqnalı (qara rəng), ya “1” (ağ rəng) hasil edir. ARC – nin mərtəbələr sayı bozumtul rəngin səviyyələrindən asılı olur. Məsələn, 64 səviyyəli bozumtul rəngi təmin edən skaner üçün ARC – nin mərtəbələr sayı 6 olmalıdır.

Hal-hazırda skaner vasitəsilə rəngli təsvirlərin kompüter daxil edilməsi üçün bir sıra texnologiyalar mövcuddur. Məsələn, kompüterə daxil ediləcək təsvir daimi ağ ışıqla yox, fırlanan RGB (Red Green Black – qırmızı, göy qara) işıq filtri vasitəsilə işıqlandırılır. Hər bir əsas rəng üçün əməliyyatların ardıcıllığı yalnız təsvirin qabaqcadan emal mərhələsi və rənglərin qamma – korreksiyası istisna olmaq şərtilə ağ – qara təsvir üçün olan əməliyyatlar ardıcıllığı ilə eynidir.

Təsvirin 3 gedişli emalından sonra 3 əsas rəndə olan RGB – faylı əmələ gəlir. Əgər 8 mərtəbəli ARC – dən istifadə edilirsə (bunun vasitəsilə 2⁸=256 rəng fonları təsvir edilir), o zaman hər bir təsvir edilən nöqtə üçün mümkün olan 16,7 milyondan bir rəng ayrılacaq. Bu prinsiplə işləyən skanerləri “Microtek” firması istehsal edir.

Bu üsulun əsas mənfi cəhəti təsvirin kompüterə daxil olma vaxtının 3 dəfə artıq olmasıdır.

“Epson” və “Sharp” firmalarının istehsal etdiyi skanerlərdə bir işıq mənbəyinin əvəzində 3 işıq mənbəyindən istifadə edilir. Bu da vaxtın azalmasına səbəb olur.

Digər bir Yapon firması “Seika İnstruments” rəngli “flatbed” – skaner istehsal etmişdir ki, burada YƏC fotorezistorla əvəz edilmişdir. 8,5 dyüm ölçüsündə 10200 fotorezistorlar yerləşdirilmişdir. Bunlar hər sırada 3400 olmaqla 3 sırada yerləşdirilmişdir. Rəngli üç filtr (RGB) elə yerləşdirilmişdir ki, hər bir sırada yerləşən fotorezistorlar yalnız bir rəng qəbul edir. Burada seyrəklik xüsusiyyəti 400dpi –dir. Bu texnologiya ilə hazırlanan “Spectral point” skaneri ən sürətlə işləyən skanerdir.

Bir qayda olaraq, təsvir obrazları kompüterlərdə qrafiki fayl şəklində - TIFF (Tagged İmage File Format) və ya RSX formatlarında saxlanılır. Belə faylın tutumu çox böyük olur. Məsələ, yarım fon ağ – qara təsviri 8x10 dyüm ölçüsündə 256 bozumtul rəng səviyyələri ilə və 400 dpi seyrəklik xüsusiyyəti ilə daxil edilən təsvir üçün 12 Mbayt tutumlu fayl təşkil edilməlidir. Bu faylın tutumunu kiçiltmək üçün xüsusi proqram – arxivatorlardan istifadə edilir.

Skanerdə olduğu kimi, qrafiki planşet də 2 əsas parametrlə xarakterizə olunur: işçi sahənin ölçüsü və seyrəklik qabiliyyəti. Planşetin ölçüsü standart makina səhifəsi olan A4 – dən böyük qəzet formatına qədər ola bilər. Bu halda, skanerlərdən fərqli olaraq, planşetlərdə ölçülərin daha zərif bölgüsü mövcuddur. Buna görə də, sadəcə olaraq, təkcə ölçülərə yox, planşetin işçi sahəsinin dəqiq ölçüsünə də fikir vermək lazımdır. Adətən bu ölçü dyümlərlə (1 dyüm = 2,56 sm olur – məsələn, (6x8) dyüm = (15x21) sm)olur. Qrafiki planşetləri seçən zaman məhz bu ölçüdən başlamaq lazımdır.

Qrafiki planşetlə işləyən zaman bu nöqtəli təsvirlərlə yox, ayrı – ayrı xətlərlə rastlaşdığımız üçün, seyrəklik qabiliyyəti də nöqtələrlə deyil, bir dyümə düşən xətlərlə ifadə olunacaq (lpi). Orta istifadəçi üçün lazım olan ölçü 10 lpi ətrafında olmalıdır, müasir planşetlər isə 2540 lpi – ni dəstəkləyirlər. Burada istifadə olunan qələmə gəldikdə, müasir planşetlərdə qrafiki planşetlər istehsalında ən böyük kompaniya olan Wacam firmasınıən batareyasız qələmlərini qeyd etmək lazımdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, lazımi səs palatası ilə təchiz olunmuş istənilən ev kompüteri peşəkar musiqi studiyasının imkanlarına malik ola bilər.Burada, fortepianodan tutmuş tam orkestrə qədər müxtəlif musiqi alətlərin səslənməsini sintez etmək mümkün olur. Bu vaxta qədər biz yalnız hazır melodiyaların səsləndirilməsindən, yəni daxildən verilən əmrlərdən söhbət aparmışdıq. Bəs əgər bu əmri kompüterdən kənarda vermək, daha doğrusu, kompüterə MİDİ – melodiyanı daxil etmək olarmı? Bu doğrudan da mümkündür. Bunun üçün də djoystik üçün ayrılmış birləşdiriciyə səs palatası vasitəsilə qoşulan MİDİ – klaviatura kimi sadə bir qurğu kifayət edir. Bizim adət etdiyimiz sintezatorlardan fərqli olaraq, MİDİ – klaviatura özü bir dənə də səs çıxara bilmir: orada səs yaratmaq üçün heç bir qurğu yoxdur. Klaviaturaya səs çıxarma qurğusu heç də lazım deyildir – bu işi kompüterdə yerləşdirilmiş səs palatası yerinə yetirir. Klaviaturanın rolu ancaq daxildə yerləşdirilmiş sintezatora əmrləri verməkdən ibarətdir. Bu əmrlərə aşağıdakılar daxil olur: hansı uzunluqda, hansı notu, hansı musiqi alətində kompüter səsləndirilməlidir. Bunları nəzərə alaraq, hər bir MİDİ – klaviatura bir neçə elementlərə malik olmalıdır:

Klaviaturanın özü: ağ və qara düymələrə malik olan fortepiano düymələrinin sadə variantıdır. Birinci ona fikir vermək lazımdır ki, musiqi aləti neçə tam oktava əhatə edə bilir? Çox da baha olmayan klaviatura 3-4 oktavadan çox olmayan diapazona (37 və ya 49 düyməli) malik olur. Daha bahalı klaviaturada 7,5 oktava (88 düymə) olur ki, bu da klassik fortepianoya uyğun gəlir. Ona görədə peşəkar musiqiçilər məhz bu variantı seçməlidir.

Alətlərin idarə vasitəsi səs platasının imkan verdiyi istənilən musiqi alətini imitasiya edən rejimə keçmə imkanını verir. Bundan başqa, bir çox klaviaturanın panelində “səsin keyfiyyətini” idarə etmək üçün bütün mümkün düymə və tənzimləyicilər də vardır.

Web – kamera vasitəsilə İnternetə videotəsvirlər çixarılır. Web – kamera vasitəsilə ötürülən təsvirin seyrəklik dərəcəsi 640x480 nöqtə olur. Web – kamera ilə ötürülən videotəsvir o biri kompüterin ekranında 320x200 nöqtələr şəklində kiçik pəncərədə görünəcəkdir. Bu təsvir əlbəttə ki, canlı olmayacaqdır. Web – kamera Microsoft NetMeeting adlı səs və video müraciət proqram təminatı ilə işləyir. Maksimal seyrəklik həddi 640x480 nöqtə olduğu halda, Web – kamera yalnız 352x288 nöqtə seyrəklik verə bilir. Son illərdə istehsal olunan Web – kameraların əksəriyyəti kompüterə USB portu vasitəsilə qoşulur və əlavə qida mənbəyi tləb etmir.

2.İnformasiyanı kompüterdən xaric edən qurğular

Monitor.Kompüterin ən vacib hissələrindən biri monitordur. Kompüterlə işlədikdə, biz daimi monitorla əlaqədə oluruq. Məhz bu səbəbdən erqonomika, təhlükəsizlik və insan üçün rahat olmaq cəhətdən monitorlara qarşı ən ciddi tələblər irəli sürülür. Monitor, bütün mümkün şüalanmalar səviyyəsinin və digər göstəricilərin sağlamlıq üçün maksimal təhlükəsizliyini təmin etməlidir. Həmçinin monitor təkcə təhlükəsiz deyil, həmçinin istifadəçiyə keyfiyyətli təsvir verməklə, komfort iş şəraitini təmin etməldir.

Monitorun növləri. Yaxın vaxtlara qədər elektron – şüa bürosu (EŞB) əsasında qurulmuş monitorlar ən geniş yayılmışdılar. Belə monitorun iş prinsipi adi televizorun iş prinsipindən heç də fərqlənmir: elektron “topundan” buraxılan şüa dəstələri səthi lyuminofor maddəsi ilə ötürülmüş kineskopun üzərinə düşür. Bu şüaların təsiri altında ekranın hər bir nöqtəsi qırmızı, yaşıl və göy kimi 3 rəngdən biri ilə işıqlanır. Lakin bu o demək deyildir ki, monitorda yalnız 3 rəng işıqlanacaq – onların kombinasiyaları nəticəsində milyona qədər rənglər və onların kölgələrini əldə etmək mümkün olur. Bu günkü gündə EŞB – monitorlar tam təkmilləşdirilmiş və qiyməti çox da baha olmayan qurğulardır. Onun əsas mənfi cəhəti – çəkisi və qabarit ölçüləridir. Bundan əlavə, güclü enerji sərfinə malikdirlər və istifadəçiyə zərərli şüalarla təsir edirlər. Bunun alternativi olaraq, mayekristal (MK) matris əsasında müstəvi və ensiz nazik monitorlar istehsal olunmağa başlanmışdır. Çox təəcüblüdür ki, belə monitorların yaranmasına səbəbkar botanika elmi olmuşdur. Məhz avstriyalı botanik – alim Fridrix Reynister XIX əsrin axırlarında üzvü maddələrin çox təəcüblü bir xüsusiyyətini aşkar etmişdi: temperaturdan asılı olaraq, həmin maddələrdə maye və ya kristalın xassəsi yaranır. Ondan sonra dostu olan fizika alimi Otto Lexmanın təyin etmişdi ki, maye kristallar öz əks etdirmə qabiliyyətini dəyişə bilirlər, yəni müxtəlif temperaturlarda onlar rənglərini dəyişirlər. Lakin, yalnız 70 ildən sonra bu möcüzəli xassələr praktiki tətbiq tapırlar. Belə monitorun ekranındakı nöqtələri lyuminofor yox, çoxlu sayda miniatür maye – kristallı elementlər formalaşdırır ki, oda verilən cərəyanın təsiri nəticəsində öz rəng xaraketriskalarını dəyişdirir. Müasir aktiv və ya TFT – matrislərdə ekranın hər bir xırdaca MK – elementləri (piksellər) “kontrollerə” (bu rolda xüsusi tranzistordan istifadə edilir və o, ancaq ona əmr verir) malik olur. Bunun nəticəsində TFT monitorlorda “təsvir” ani bir anda dəyişilə bilər və maye – kristallı ekranlar üçün tipik olan “iz” buraxmır.

MK – displeylər ənənəvi EŞB displeylərə nisbətən bir sıra üstün cəhətlərə malik olurlar. Onlar kompakt olur və yüngüldürlər, onların qalınlığı bir neçə santimetr olur, tibbi və ekoloji cəhətdən təhlükəsizdir, bir neçə dəfə az enerji sərf edirlər. Ən başlıcası isə, müstəvi ekrana, yüksək keyfiyyətə malik olur. Ən nəhayət, burada informasiya ötürülməsində rəqəm üsulundan istifadə olunur. Halbuki, EŞB əsasında qurulmiş ənənəvi monitorlarda kompüterdən informasiyanın ötürülməsi üçün analoq kanalından istifadə edilir ki, bu da təhriflərə və əngəllərə səbəb olur. Ötürmənin rəqəm üsulunda bu nöqsanlar olmur, lakin bu halda istifadəçi MK – monitor aldıqda, rəqəm çıxışına malik olan (DV) videoplata da almalıdır. Əfsuslar olsun ki, maye – kristallı monitorların mənfi cəhətləri də vardır. Birincisi – onun qiyməti adi monitora nisbətən 2 dəfə baha olur, ancaq onların ucuzlaşmaları daha tez sürətlə baş verir. Lakin rəngin ötürülməsi sahəsində EŞB – monitorlar hələlik qabaqdadır. Belə ki, ənənəvi EŞB – monitorda 4295 milyonrəng (32 – bitlik palitra) dəstəkləndiyi halda, MK – monitorlarda yalnız 65 min rəng (16 bitlik palitra) dəstəklənir. Tipindən asılı olmayaraq, monitorlar aşağıdakı vacib parametrlərlə xarakterizə olunurlar.

Ekran diaqonalının ölçüsü dyümlə ölçülür. Əvvəllər ev kompüterlərində 14 düyümlü monitorlardan istifadə olunurdu. Sonra onları 15 dyümlü və 17 dyümlü monitorlar əvəz etdi. Lakin 19 dyümlü monitordan istifadə edənlər də az deyildir. Lakin həqiqətdə, monitorun diaqonalının ölçüsü göstərilən ölçüdən bir dyüm az olur. Belə ki, 17 dyümlü monitorun ölçüsü 15,8 – 16,1 arasında olur. Bunun isə səbəbi odur ki, istehsalçılar ekranın ölçüsü üzərinə monitoru əhatə edən və təsvirdə heç bir rolu olmayan plastik kütlədən hazırlanmış haşiyənin də ölçüsünü əlavə edirlər. Bahalı MK və plazmalı displeylərdə belə yanaşma olmur. Onlarda real ölçü göstərilir. Ona görə də, belə bir fikr söyləmək olar ki, 15 dyümlü MK – monitor təxminən 17 dyümlü EŞB monitora həm ölçü cəhətdən, həm də qiymət cəhətdən uyğun gəlir.

Ekranın mütənasibliyi (ancaq MK – monitorlar üçün). EŞB əsasında adi monitorlarda tərəflərin nisbəti həmişə 4:3 olduğu halda, MK – monitorlarda bu nisbət müxtəlif cür olur. MK – monitorlarda əksər hallarda bu nisbət 16:9 kimi olur. Bu da, belə bir enli ekranı formatda DVD filmlərinə rahat baxmağa imkan verir. Standart proqramlarda işlədikdə isə, belə bir ekran heç bir təsir göstərmir.

Ekran pikselinin qiyməti. Bu göstərici ekrandakı nöqtənin millimetrin onda bir hissəsi ilə ölçülən minimal qiymətini göstərir. Bu parametr alınan təsvirin keyfiyyətinə bilavasitə təsir edir: bu nöqtə nə qədər böyük olarsa, o qədər də təsvir kobud alınır. Bir qayda olaraq, ekranın ölçüsü 15 dyüm olan monitorlar üçün bu nöqtənin qalınlığı 0,28 mm, bahalı modellərdə isə -0,25 mm olur. 17 dyümlü EŞB – monitorlarda müxtəlif markalar üçün bu kəmiyyət 0,24-0,27 mm arasında olur. MK – monitorlarda bu kəmiyyət 0,28-0,29 mm olur.

Seyrəklik qabiliyyəti (videorejim). Bu kəmiyyət vasitəsilə monitorda yerləşəcək “nöqtələrin” sayı təyin edilir. Aydındır ki, bu nöqtələrin sayı nə qədər çox olarsa, o zaman təsvir daha yaxşı keyfiyyətə malik olacaq. Seyrəklik qabiliyyəti 2 kəmiyyəti təsvir edir – üfüqi və şaquli istiqamətdə nöqtələrin sayı. Bu kəmiyyət kompüterdə səlis yox pillə - pillə, rejimdən rejimə keçdikcə dəyişir:

640x480 (14 - dyümlü monitorlar üçün standart rejim);
800x600 (15 - dyümlü monitorlar üçün standart rejim);
1024x768 (17 - dyümlü monitorlar üçün standart rejim);
1152x854 (19 - dyümlü monitorlar üçün standart rejim);
1280x1024 (20 - dyümlü monitorlar üçün standart rejim);
1600x1200 (21 - dyümlü monitorlar üçün standart rejim);

Praktikada, istənilən monitor daha böyük seyrəklik dəstəkləyə bilər və 17

dyümlü monitor 1280x1024 seyrəklik işləyə bilər. Çox böyük seyrəklik olduqda, qrafiki interfeysin elementləri çox – çox kiçik alınır. Əgər EŞB – monitorlar böyük diapazonlu seyrəklikdə işləyə bilirsə, MK – monitorlar onların matrislərinin hazırlandığı seyrəklik qiymətinə bağlı olurlar. Məsələn, 15- dyümlü MK – monitorların əksəriyyəti üçün seyrəklik qabiliyyəti 1024x768 piksel, 18-dyümlü monitorlar üçün isə - 1280x1024 nöqtə və s.

Açılışın maksimal tezliyi (Refresh Rate)(EŞB – monitorlar üçün). Kinoda “kadrların yeniləşmə tezliyi” analoqu kimi bu kəmiyyəti təyin etmək olar. Aydındır ki, açılış tezliyi nə qədər böyük olarsa, monitorun ekranı insanın gözünü “yorur”. Bir qayda olaraq, komfort şəraitdə işləmək üçün şaquli açılışın tezliyi 85 Hs – dən aşağı olmamalıdır və bu zaman ekrandakı təsvir bir saniyədə 85 dəfə yeniləşəcəkdir. Daha aşağı tezlik gözün yorulmasına səbəb ola bilər və görmə qabiliyyətini zəiflədə bilər. Bütün bu deyilənlər, əlbəttə ki, EŞB – monitorlara aiddir. MK – monitorlarda iş başqa cürdür. Hər bir piksel digər piksellərdən asılı olmur və ayrıca idarə olunur. Ona görə də, MK – monitor üçün “refreş” 75 Hs olarsa, bu təhlükəsizdir və komfort işi təmin edir.

Təzadlıq dərəcəsi və müşahidə bucağı (ancaq MK – monitorlar üçün). Təzadlıq göstəricisi ağ və qara düzbucaqlıların orta parlaqlıqları nisbətəni xarakterizə edir (qara düzbucaqlının parlaqlığı vahidə bərabər qəbul edilir). Bu günkü gündə bu kəmiyyət 1:400 qəbul edilmişdir, lakin bəzi yeni modellərdə bu nisbət 1:700 olur. Yaxşı MK – monitorlar üçün digər bir parametr müşahidə bucağı 30 dərəcə olduğu halda, müasir MK – monitorlarda – 180 dərəcədir.

Piksellərin əks cavab vermə vaxtı (ancaq MK – monitorlar üçün). EŞB – monitorlarda şüalar cəld hərəkət etdiyi halda, MK – monitorların xanaları “ətalət” xassəsinə malik olurlar. Bunun da nəticəsində, ekranda kadrlar cəld dəyişdikdə, yeni kadrın bir hissəsi saniyənin müəyyən hissəsi qədər müddətdə köhnə kadr, üzərində qalır. Ona görə də monitoru seçdikdə əks cavab vermə müddəti minimum olan monitor seçmək tələb olunur. Bu günkü gündə standat qiymət – 12-16ms, maksimal qiymət isə -20ms –dir.

Matrisin tipi (yalnız MK – monitorlar üçün). Yuxarıda göstərdiyimiz bütün parametrlər matrisin tipi ilə təyin olunur. Müasir monitorlarda xarakteristika və qiymətə görə bir – birindən fərqlənən bir neçə tip matrisdən istifadə olunur:

TN – film matrisi. Bu matrislərin ən köhnə tipidir. Burada əks cavab

vermə müddəti 25ms olur və keyfiyyər xarakteriskası da idealdan çox uzaqdır.

MVA və PVA matrisləri. Uyğun olaraq, Fujitsu və Samsung firmaları

tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. Bu monitorlar TN – film monitoruna nisbətən bir addım irəli doğru getmişdir. Rəngötürm yaxşılaşmış, müşahidə bucağı böyümüş, əks cavab vermə vaxtı da 20ms- yə qədər azaldılmışdı. Belə matrislərlə 17 dyümlü monitorlar təchiz olunurlar.

İPS və S-İPS matrisləri. Bu texnologiya Hitachi kompaniyası tərəfindən

işlənmiş və burada real təsvir və keyfiyyətli rəng ötürmə əldə edilmişdir. Lakin bu texnologiya çox da ucuz deyildir; bu matrislə yalnız ən yüksək qiymət kateqoriyasına malik olan monitorlar təchiz olunurlar.

Printer informasiyanı kağıza çap edən qurğudur. Bütün çap qurğuları iş prinsipinə görə “zərbəli” (impact) və “zərbəsiz” (non - impact) olurlar.

Matris tipli zərbəli printerlər. Bu printerlərin iş prinsipi ona əsaslanmışdır ki, bütün mümkün olan işarələr bu və ya digər üsulla kağız üzərinə köçürülən ayrı-ayrı nöqtələr toplusu vasitəsilə təşkil olunurlar. Bu cür üsulla işləyən çap qurğuları çox geniş yayılmışdır. Həmin printerlər kifayət qədər çap keyfiyyətli, ucuz materiallarla (rəngləyici lent və kağız) işləməyi təmin edir, həm standart formatlı vərəqlərdən, həm də rulon tipli kağızlardan istifadə etməyə imkan verir. Mənfi cəhəti onun səsli olmasıdır. Printerin başlığı 9, 18 və ya 24 iynəli ola bilərlər. Printerin modelləri arasında həm geniş karetkalı (A3 - formatı), həm də ensiz karetkalı (format - A4) modellərə rast gəlinir. Yüksək çap keyfiyyəti NLQ (Near Letter Quality – tam makina keyfiyyətinə yaxın) rejimində işləyən 9 iynəli

Printerlərdə, həm də LQ (Letter Quality – makinə keyfiyyətli) 24 iynəli printerlərdə əldə edilir. Biq qayda olaraq, müasir printerlər “rezident” və ya yüklənən miqyaslı şriftlərlə təmin olunurlar. Bu sahədə Epson, Star, Micronics, Okidata firmalarının məhsulları daha çox yayılmışdır. Lakin zərbəsiz printerlərlə müqayisədə zərbəli printerlərin istehsalı son zamanlar getdikcə azalır.

Şırnaqlı printerlər. Bu cür zərbəsiz printerlər demək olar ki, tam səssiz işləyirlər. Mürəkkəblə işləyən şırnaqlı printerlər ardıcıl, matris tipli zərbəsiz işləyən çap qurğularına aid edilə bilərlər. Onlar fasiləsiz təsirli və diskret təsirli olaraq 2 yerə bölünürlər. Diskret təsirli printerlərin iş prinsipi ya hava ilə doldurulmuş köpük effektinə (Bubble - jet), ya da pyezoeffekt prinsipinə əsaslanırlar. Bunların əsas istehsalçısı “Canon” və “Epson” firmalarıdır.

Zərbəli matris printerlərində olduğu kimi, mürəkkəblə işləyən qurğularda, çap edən başlıq ancaq üfüqi müstəvi boyunca hərəkət edir, kağız isə şaquli istiqamətdə ötürülür. Çap başlığından mürəkkəbin payalanacağı kanal dəliklərin sayı 12-dən 64 - ə qədər olur. Bu dəliklərin ölçüləri zərbəli matris printerlərində olan iynələrin diametrindən kiçik olur. Buna görə də burada keyfiyyət nəzəri cəhətdən bir qədər yüksək olur. Lakin buna həmişə nail olmaq mümkün olmur, çünki burada kağızın keyfiyyəti əsas rol oynayır. Hal – hazırda yüksək keyfiyyətlə çap etmək üçün (1440dpi – bir dyümə düşən nöqtələrin sayı) səthi xüsusi örtüklə örtüklənmiş kağızdan istifadə edilir. Bu halda istifadə olunan materialların qiyməti çox baha başa gəlir.

“Bubble - jet” üsulundan istifadə etdikdə hər bir dəliyin yanında kiçik qızdırıcı element (adətən bu nazik lövhəli rezistor olur) yerləşdirilir. Bunun vasitəsilə rezistordan cərəyan axır, 500 dərəcəyə qədər temperatur alınır və bu istilik ətrafda olan mürəkkəb hissəciklərinə verilir. İstiik ani bir zamanda əldə olunduğu üçün onun ətrafında mürəkkəbli buxar köpüyü yaranır və bunun vasitəsilə dəlikdən lazımi miqdarda mürəkkəb kağıza doğru itələnir. Cərəyanı dövrədən açdıqdan sonra, rezistor tez soyuyur və buxar köpüyünün ölçüsü kiçilərək, dəlikdən yeni mürəkkəb hissəsini götürür o kağıza hopdurulmuş köhnə mürəkkəb hissəciyin yerini tutur.

Kanal dəliyinin idarə olunmasının II üsulu pyezoelektrik prinsipinə əsasən, elektrik sahəsinin təsiri altında pyezokristal deformasiyaya uğrayır. Çıxış dəliyinin yanında yerləşdirilmiş pyezoelementin ölçüsünün dəyişdirilməsi mürəkkəb damcısının püskürülməsinə və yeni mürəkkəbli damcının gəlməsinə səbəb olur. Yüksək keyfiyyətli bu cür çap etmədə bir dəqiqədə 2-3 səhifə, ya da bir saniyədə 200 işarə çap oluna bilər. Bəzi modellərdə mürəkkəbli damcı püskürüləcək belə dəlikərlərin sayı 64 olur. Bu halda bir dyümdə 360 nöqtə yerləşmiş olacaq.

Termoprinterlər. Bu üsulla təsviri kağıza çap etmək üçün kağızın ayrıca götürülmüş hər hansı bir hissəsi qızdırılır. Bu halda kağız müəyyən nazik termohəssas örtüklə ötürülür. Lokal qızdırma zamanı həmin örtüyün təsviryaradıcı birinci komponenti əvvəlcədən rəngsiz rənglə qarışaraq kağız üzərində görünən ləkə yaradır. Ümumiyyətlə, bu üsulla müxtəlif rənglərdə çap etmək mümkündür. Bir qayda olaraq, çap vaxtı qara rəngli təsviri təmin edən örtük daha yüksək temperatur və çap başlığının böyük təzyiqini tələb edir.

Termoprinterin çap edici başlığının əsas tərkib hissəsi qızdırıcı elementlər təşkil edir. Bunlar bir – birinin üzərində 2 sıra ilə düzülürlər. Bunlardan müəyyən cərəyan buraxdıqda elementdə istilik əmələ gəlir. Termoelemntlərin özləri ölçü cəhətcə çox kiçik olduğu üçün, printerin çap başlığı da kiçik qabarit ölçüsünə malik olur (qalınlığı bir neçə mm olur).

Burada da çap edici başlıq üfiqi istiqamətdə hərəkət edir, kağız isə şaquli istiqamətdə daxil olunur. Termoprinterlər matris qurğularına aid edilə bilərlər. Burada çap başlığı ilə kağız arasında mexaniki kontakt olmadığı üçün – termoprinterlər zərbəsiz qurğulara aid edilirlər. Bunun əsas mənfi cəhəti – xüsusi (qiyməti baha olan) kağızın tələb olunmasıdır.

1982 – ci ildə adi kağız çap edən termoprinterlər meydana gəlmişdir. Belə qurğulara rəngli maddəni irəli verən termoköçürməli və ya termoqrafik çap qurğuları deyilir. Adi termoprinterlərdə olduğu kimi, bura da qızdırıcı elementlərə malik olan çap başlığı vardır. Termoplastik rəngləyici maddə kağızın məhz qızdırılan hissəsinə düşür. Konstruktiv cəhətcə bu cür çap üsulu çox sadə olub, səssiz işləyir. Termoköçürməli belə printerlərdə çap başlığının eni istifadə edilən kağızın buraxıla bilən maksimum ölçüsü ilə təyin edilir. Buna görə də rəngləyici lent də eyni anda buna uyğun seçilməlidir. Bu halda çap başlığını kağız boyu hərəkət edtirən mexanizmə ehtiyac qalmır.

Temoköçürməli printerlər zərbəsiz matris printerlər sinfinə aid edilə bilərlər. Burada istənilən tip şriftlərdən istifadə etmək olar və qrafiki rejimdə işləmək burada heç bir problem yaratmır. Təsvirin aydın alınması nöqteyi – nəzərindən, belə printerlər lazer printerlərdən heç də geri qalmır. Onların aydınlaşdırmaq qabiliyyəti 1dyümdə 300 nöqtədir. Çap etmə sürətinə görə bunlar mürəkkəblə işləyən müasir damcılı printerlərdən geri qalır. Buna əsas səbəb termoelementin qızmasına sərf olunan vaxtdır. Bu cür çap qurğuları əsasən portativ printerlər kimi istifadə edilir.

Lazer və LED (Ligh Emitting Diode) printerləri. Lazer printerlərində surət çıxaran maşınlarda olduğu kimi, təsviri əldə etmək üçün elektroqrafik prinsipdən istifadə edilir. Bu proses zamanı elektrostatik potensial relyefi yarımkeçirici qatda təşkil edilir və sonra bu relyef vizual şəkildə göstərilir. Vizual şəkildə göstərmək üçün quru toz hissəciklərindən istifadə edilir. Quru toz kağız üzərində yerləşdirilən “toner”dən ibarətdir. Lazer printerenin əsas hissəsi yarımkeçirici lazer olan fotohəssas çap barabanı və optikmexaniki sistemdir.

Mikrogüclü yarımkeçirici lazer nazik işıq şüası generasiya edir. Bu şüa fırlanan güzgülərdən əks olunaraq, işığa həssas olan foto qəbuledici barabanda elektron təsvirini yaradır. Barabana əvvəlcədən hər hansı bir statiki yük verilməlidir. Təsviri əldə etmək üçün lazer printeri xüsusi elektronika idarə edici qurğusu vasitəsilə dövrədən açılmalı və ya dövrəyə qoşulmalıdır. Fırlanan güzgülər lazer şüasını çap edici barabanın səthində formalaşdırılan yeni sətrə doğru yönəldir. Lazer şüası əvvəlcədən statiki yüklə yüklənmiş barabanın üzərinə düşən zaman, yük işıqlanmış səthdən axıb yerə düşür. Beləliklə, barabanın işıqlanmış və işıqlanmamış səthləri müxtəlif yüklərə malik olur. “Toner”in tozvari hissəciklərinin müsbət və ya mənfi yüklə yüklənməsindən asılı olaraq, onlar baraban səthində müxtəlif işarəli yüklər olan sahələri bir – birinə cəlb edirlər. Hər bir sətir formalaşdırıldıqdan sonra, xüsusi addım mühərriki barabanı elə çevirir ki, növbəti sətir alınsın. Bu sürüşmə printerin seyrəklik qabiliyyətini təyin edir və dyümdə 300, 600 və ya 1200 nöqtə yerləşir. İşin bu mərhələsi monitorun ekranında təsvirin yaranmasına bənzəyir.

Barabanda təsvir “toner”lə örtülü olduqda , verilən kağız elə yüklənir ki, barabandan toner kağıza cəlb olunsun. Bundan sonra tonerin hissəcikləri yüksək temperatur nəticəsində kağız üzərində bərkidilir. Təsviri axıra qədər kağızda bərkitmək üçün xüsusi rezin və termobarabandan istifadə edilir.

Lazer printerləri kiçik işləmə sürətinə malik (dəqiqədə 4-6 səhifə), orta işləmə sürətinə malik (dəqiqədə 7-11 səhifə) və kollektiv istifadəli (dəqiqədə 12 səhifə) olurlar. A4 formatlı kağızla işləyən lazer printerlərində seyrəklik qabiliyyəti 1dyümdə 600 nöqtə, A3 formatlı işləyən lazer printerlərində 1 dyümdə 1200 nöqtə olur və çap etmə sürəti dəqiqədə 3-4 səhifə olur. Bu cür printerləri istehsal edən “Hewlett Packard” firmasıdır.

Lazer printerlərindən başqa, LED printerləri də vardır. Burada yarımkeçirici lazeri – xırda işıq diodları əvəz edir. Bu halda mürəkkəb optik sistemdən istifadə etməyə ehtiyac qalmır. Işığa həssas baraban üzərində bir sətrin təsviri eyni zamanda alınır. Bu cür printerləri “Okidata” firması istehsal edir.

Çoxfunksiyalı qurğular. Bir gövdədə birləşən printer, skaner, sürət çıxaran, bəzi hallarda isə faks çoxfunksiyalı qurğu və ya “kombayn” adlanır. Ayrı – ayrı qurğular toplusuna görə bu qurğu bir qədər az yer tutur. “Kombayn”ın tərkibində olan qurğular üçün heç bir standart olmur: məsələn, printer çox vaxt şırnaqlı, bəzi halda isə lazer ola bilər, skaner də dartılan və ya planşet tipli ola bilər; sürət çıxaran qurğu isə kompüterin iştirakı olmadan, “skaner-printer” əlaqələndiricisi rolunu oynayır. Belə qurğu orta qiymətli xarakteriskaya malik olur. Həm skaner, həm də printer hissəsi bir çox göstəricilərə görə ayrı – ayrı qurğulardan geri qalırlar. Bir də nəzərə alsaq ki, belə “kombayn” işdən çıxıb, xarab olduqda, biz eyni zamanda 3-4 qurğudan məhrum olmuş oluruq.

Sənayenin müxtəlif sahələrində avtomatlaşdırılmış layihə sistemlərinin və ya AvtoCAD – sistemlərinin geniş tətbiqi və inkişafı nəticəsində qrafiki informasiyanın kompüterdən çıxarılması məqsədini güdən plotterlərin (cizgi qurğularının) meydana gəlməsi təbii bir hal kimi qəbul edilməlidir. Konstruktor və texnoloji sənədlər komplektinin yaradılmasında müxtəlif qrafiki materialların (cizgilər, sxemlər, qrafiklər, diaqramlar və s) hazırlanması əsas rol oynayır. Əl ilə bu cür işlərin yerinə yetirilməsi böyük çətinliklər yaradır. Ona görə də cizgi sənədlərinin tərtibinin avtomatlaşdırılmasına xidmət edən belə sistemlərin yaranması zəruri bir hal kimi meydana gəlmişdir. Digər tərəfdən, 50-ci illərdən başlayaraq meydana gəlmiş və sənayedə, elmdə, tibbdə və bir çox digər sahələrdə tətbiq edilən müxtəlif özüyazan cihazların olması, plotterlərin meydana gəlməsini asanlaşdırmışdır. Plotterlərin istehsalı artdıqca, onların elm və texnikanın müxtəlif sahələrində tətbiqi də genişlənmişdir.

Plotterlərdə cizgi üçün sahə A4 A0 formatında olub, İSO və ANSI standartlarına uyğun gəlir

Bütün müasir plotterləri 2 böyük sinfə ayırmaq olar:

A3 – A2 formatları üçün planşet tipli plotterlər;
Kağızın enliliyi A1 və ya A0 formatına uyğun gələn rulon tipli

plotterlər.

İkinci tip plotterlərdə uzunluğu bir neçə on metrlərə bərabər olan rulon tipli kağızlardan istifadə edilir və onun vasitəsilə inşaat və arxitektura layihələrində istifadə olunan uzun rəsmlər və cizgilər çəkmək mümkün olur. Bu cür plotterlər praktikada çox geniş yayılmışdır.

Planşet tipli plotterlər isə çox az tətbiq edilir, son zamanlar isə onlar uyğun printerlərə əvəz olunurlar.

Plotterlərin digər təsnifat parametri – onlarda tətbiq edilən yazı mexanizminin tipi ilə təyin olunur. Plotterlərin – əksəriyyətində qələm tipli yazı mexanizimdən istifadə edilir (Pen - plotter). Burada xüsusi flomasterlərdən istifadə edilir.

Plotterlərin əmrlər sisteminin idarə olunması üçün standart dil – HP-GL (Hewlett – Packard Graphics Language) – dir. Sonralar HP-GL/2 versiyası yaranmış və bunun vasitəsilə verilənlərin ötürülmə sürəti artırılmış, şriftlərin, xətlərin qalınlığının, rənglərinin idarə olunması və müxtəlif ştrixlərin əldə edilməsi mümkün olmuşdur. Digər firmalar da verilənlərin formatı, əmrlər sistemi və drayverlər üçün öz əmrlər sistemini yaratmışlar.

Plotterlərin tipik interfeysləri – RS232 (ötürmə sürəti 38,4 Kbayt) və Centronics – dir. Bəzi modellər üçün RS422, RS423, İEEE488 tipli interfeyslər tətbiq edilir və onlar lokal şəbəkələrdə də istifadə edilirlər.

Qələm mexanizimli plotterlərin xarakteriskalarının yaxşılaşdırılması bir sıra istiqamətlər üzrə aparılmışdır. Bunlardan ən əsası aşağıdakılardır:

Kağızın verilmə və qeyd edilməsi mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi;
Rəsmlərin və cizgilərin çəkilmə sürətlərinin artırılması;
Təsvirin keyfiyyətinin artırılması;
Məhsulun maya dəyərinin (sərf olunan materialların, istismar sərflərinin

və s.) aşağı salınması.

Son zamanlar qələm plotterlərin bazasında yeni qurğular meydana gəlmişdir. Bu qurğularda yazı yazan qovşaq “katter” (cutter) adlı kəsici alətlə əvəz edilmişdir. Bir qayda olaraq, kəsici plotterlərdə xüsusi polimer təbəqədən və ya özüyapışan xüsusi kağızdan istifadə edilir. Bu cür qurğuların imkanlarının tətbiqi dizayner və tərtibatçı – rəssamlara geniş imkanlar verir.

Plotterlər ailəsinin daha sonrakı inkişafı şırnaq tipli yazı qovşağının meydana gətirmişdir. Bu cür qurğuların yaranması nəticəsində plotterlər və printerlər arasında olan sərhəd tamamilə silinmiş, bir sıra xarakteriskalara görə işə plotterlər poliqrafiya avadanlıqlarının xarakteriskalarına daha yaxın olmuşdur.

Kolonkaların seçilməsi o qədər də çətinlik törətməsə də, istənilən qədər də sadə deyildir. Kolonkaların aşağıdakı növləri var:

2 kolonkalar – standart stereosistemdir;
3 kolonkalar – 2 adi kolonka + aşağı tezliklər gücləndiricisi (sabbufer) –

musiqi sevən melomanlar üçün keyfiyyətli həll olub, çox da bahalı olmur;

4 kolonkalar – 3 ölçülü, həcmli səsləndirməni dəstəkləyən sistem olub, 2

cüt kolonkalarla (məsələn, SoundBlaster Live) işi dəstəkləyən səs platalarına qoşulmaq üçün təyin olunublar;

5 kolonkalar – 4 kolonkalar və subbufer.

Bütün bu kolonkaları tematik mövzular üzrə paylamaq mümkün olur 2

kolonka - ən sadə və universal variant olub, kompüter səsləndirməsinin hər hansı bir növünü sevən şəxslər üçün yaradılır. 2 kolonkalar plyus sabbufer – Audio CD və ya MP3 – dən musiqiyə qulaq asmaq üçün ideal variantıdır. Həmçinin oyun oynayanda da imitasiyanın müasir üsullarından istifadə etməklə, “3D effektini” əldə etmək mümkün olur. 4və 5 kolonkalar – kompüter videosunu sevənlər və oyun oynayanlar üçün yaxşı seçimdir. Burada səs həcmli olur ki, bu da bir tərəfdən heyran edicidir, digər tərəfdən isə insanı tez yorur. Nəhayət, tam dəyərli “5+1” Dolby Digital komplekti kompüterdə DVD – filmlərinə baxanlar üçün təyin edilmişdir.

Maus və Trekbol vasitələri ilə informasiya kompüterə daxil edilir. Əlbəttə ki, bunlar klaviaturanı tam əvəz edə bilməzlər. İlk dəfə mausu 1963-cü ildə Stenford tədqiqat mərkəzində (ABŞ) Duqlas Encelbart təklif etmişdir. İlk trekbol (trackball) isə bir qədər müddətdən sonra “Logitech” firması tərəfindən ixtira edilmişdir. Son illər ərzində mausun xarici və daxili quruluçu bir sıra dəyişikliklərə məruz qalmasına baxmayaraq, onun siçana bənzərliyi dəyişməmişdir.

Mausun belə məşhur olmasına səbəb isə tətbiqi qrafiki proqramlar sisteminin, həmçinin istifadəçinin qrafiki interfeysinin geniş yayılması olmuşdur. Bu da əsasən Windows əməliyyat sisteminin yaranmasından sonra baş vermişdir. Maus qurğusuna pəncərə, menyu, düymələr, piktoqrammalar vəs. kimi qrafiki obyektlərdə işlədikdə daha çox ehtiyac duyulur. Belə obyektlərdə klaviaturaya nisbətən mausla işləmək daha əlverişli və səmərəli olur.

İndi mausun iş prinsipi ilə tanış olaq. İlk vaxtlarda maus qurğusu 2 çarx üzərində hərəkət edirdi: bu çarxlar dəyişən rezistorların oxları ilə əlaqədə olurdu. Mausun yerini dəyişdirdikdə dəyişən rezistorların müqavimətləri uyğun surətdə dəyişilir. Sonralar mausun konstruksiyasında bir sıra dəyişikliklər edilmişdir. Çarxlar (roliklər) mausun daxilinə keçirilmiş, səthlə isə rezin polimer yastıq (kürəcik) əlaqədə olmuşdur. Çarxların fırlanma oxları bir – birinə perpendkulyar yerləşdirilmişlər. Kürəciyin səthinə sıxılmış çarxlar vericinin oxu üzərində yerləşdirilir və bu verici vasitəsilə mausun yerdəyişməsinin istiqaməti və sürəti təyin olunur. Verici kimi bir sıra hallarda cərəyan keçirməyən disklərdən istifadə edilir. Bu diskin üzərində montaj üsulu ilə kontaktlar yerləşdirilir. Bu cür maus qurğusu tam “mexaniki” olur.

Lakin bildiyimiz kimi, mexanika – tam davamlı olmadığı üçün, son zamanlar maus qurğusunda yerdəyişməni kodlaşdırmaq üçün optik – mexaniki üsuldan istifadə edilməyə başlanılmışdır.

Mexaniki şifratorları işıq diodu, fotodiod cütlüyü və ya fotorezistorlar, bəzi hallarda isə fotoranzistorlar əvəz edirlər. Bu cür cütlük diskin müxtəlif hissələrində yerləşdirilir. Fotohəssas elementlərin işıqlanma dərəcəsi mausun yerdəyişmə istiqamətini, bu elementlərdən çıxan impulsların tezliyi isə - sürəti təyin edir.

Tam optik mauslara da rast gəlinir. Mexaniki və optikmexaniki konstruksiyalardan fərqli olaraq, optik mauslar yalnız xüsusi planşet üzərində hərəkət edə bilərlər. Belə planşetin səthi perpendkulyar xətlər şəklində xırda torlardan təşkil edilir. Bir istiqamətdə xətlər – qara, digər istiqamətdəki xətlər isə göy rəngdə olurlar. Maus planşetin səthi ilə hərəkət etdikdə, onun altında yerləşən 2 xüsusi işıq diodları vasitəsilə planşetin səthi işıqlandırılır. Bu işıq diodlarından biri qırmızı işıq hasil edir və bu işıq planşetin göy rəngli xətləri ilə udulur, ikinci işıq hasil edir və ikinci işıq diodu isə infraqırmızı diapazonda işlədiyi üçün qara xətlər onu udur. Planşetdən əks olunan işıq fotodetektora düşür. Maus hərəkət edən zaman fotodetektora ardıcıl işıq impulsları düşür. Ümumi halda, belə tam optik maus qurğuları çox baha başa gəlməsinə baxmayaraq, bir sıra üstün cəhətlərə də malikdir. Birincisi – burada hərəkət edən hissə olmadığı üçün, belə konstruksiya uzun müddət işləyə bilir, ikincisi – belə maus vasitəsilə kursoru ekranda idarə etmək daha asan olur. Mənfi cəhəti boş yer tələb edən xüsusi planşetin tələb olunmasıdır.

Maus interfeysinin proqram təminatının ən geniş yayılmış standartları bunlardır:

Microsoft firmasının mausu (Microsoft Mouse) – 2 idarə düyməsinə

malikdir.

“Maus” sistemli (mouse System Mouse) – 3 idarə düyməsinə malik

olur (3-cü düymə adətən 1-ci düymənin funksiyasını təkrar edir.)

Digər istehsalçıların mausları bu və ya digər standartlara uyğun gəlir. Mausların seyrəklik xüsusiyyəti 20, 400, 600, 900 dpi olur.

Hal – hazırda mausu kompüterə qoşmaq üçün 3 müxtəlif üsul mövcuddur. Stolüstü İBM uyuşan bütün kompüterlər üçün ən geniş yayılmış üsul kompüterin ardıcıl portu (RS232 interfysi) vasitəsilə mausun kompüterə qoşulmasıdır. 2-ci üsul şin interfeysli mausların (bus - mouse) qoşulması üçün xüsusi platanı tələb edir. 3- cü üsul isə PS/2 üslubunda olan mauslardır. Ən çox yayılmış 1-ci üsuldur.

Hər bir maus özünün quyruğunda DB-9 tipli kontaktlar sisteminə malik olur. Bundan əlavə hər bir maus üçün quraşdırma və test aparmaq proqram təminatını təşkil edən xüsusi “drayverlər” olur (adətən COM və SYS tipli fayllar şəklində). Bəzi daha “ağıllı” mauslar “Paint Brush” tipli sadə şəkil çəkmək üçün proqramlara da malik olurlar.

Ardıcıl interfeysə malik olan “Microsoft” firmasının istehsal etdiyi mausların prosesora öz hərəkətləri haqqında məlumat vermək üçün 3 bayt formatından istifadə edirlər. “Moyse System” tipli mauslar bir – birini əvəz edə bilmirlər.

Trekbol. Maus ideyası özünün bir sıra müsbət xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, müəyyən çətinliklər də törədir. Onun kompüterlə birləşən kabeli çox vaxt nəyə isə ilişir, bəzi hallarda isə stol üzərində boş yer tapmaq da mümkün olmur. Ona görə də mausu “kəllə - mayallaq” çevirmək fikri meydana gəlir. Bu halda maus özü hərəkət etmir, biz yalnız baş barmağımız vasitəsilə kürəni hərəkət etdiririk. Bütün konstruksiya stasionar şəkildə qoyulur, buna görə də az yer tələb olunur. Trekbolda da düymələr vardır və bunun proqram təminatı eyni ilə mausda olduğu kimidir.

Trekbollar əsasən “laptop” kompüterlərində daha çox istifadə olunur və mauslara nisbətən daha baha olur. Bunlar əsasən tətbiqi bədii qrafiki işlərdə, avtomatlaşdırılmış layihə sistemlərində geniş tətbiq tapmışlar.

Modemlər.Rabitə qurğularından telefon kanalı vasitəsilə İnternetə qoşulmaq üçün istifadə edilir. Onların tipik nümayəndəsi modemdir.

“Modem” adı “modulyator” və “demodulyator” sözlərindən əmələ

gəlmişdir. Yəni modem “modulyator” və “demodulyator” adlanan iki qurğunun (mikrosxemin) birləşməsindən yaranmışdır. Modulyator ötürülən siqnalı aparıcı tezliyə bağlayır, demodulyator isə modullaşdırılmış aparıcı siqnaldan faydalı siqnalı ayırır. Bu deyilənlər analoq (fasiləsiz dəyişən) siqnalların ötürülməsinə aiddir. Kompüterdə isə, bildiyimiz kimi, informasiya ikilik rəqəmlərlə (kodla) ifadə olunur. Odur ki, əgər kanal analoq tiplidirsə, modulyasiyadan əvvəl kod formasında olan informasiya kod analoq çeviricisi (KAÇ) vasitəsilə analoq formasına çevrilir. Demodulyasiyadan sonra isə, analoq formasında alınan faydalı siqnal analoq – kod çeviricisi (AKÇ) vasitəsilə kod formasına çevirilir. Bu çevirmələri də modem yerinə yetirir.

Müasir dövrdə elektron kommunikasiya sistemlərini modemsiz təsvir etmək

mümkün deyildir. Modemdən istifadə etməklə informasiya axınlarına, elektron verilənlər bazasına, elektron poçtuna, elektron məlumat kitabçalarına, elektron elanlar lövhəsinə və s. daxil olmaq mümkündür.

Əgər proqram, şəkil və ya mətndən ibarət olan faylı tez bir zamanda öz

dostunuza və ya iş yoldaşınıza göndərmək istəyirsinizsə, o zaman modemin vasitəsilə bunu həyata keçirmək çox asan olur. Xüsusi proqramadan istifadə etməklə, siz telefonla öz dostunuza zəng edirsiniz, sizin kompüterlərinizdə olan modemlər öz aralarında birləşmə haqqında “razılığa” gəlirlər, bundan sonra verilənlərin ötürülmə protokolundan istifadə edərək həmin faylı uzaq məsafədə yerləşən kompüterə göndərə bilərsiniz.

Modemlərdən istifadənin ikinci əsas xüsusiyyəti BBS (Bulleten Board System), daha doğrusu elektron elanlar lövgəsi ilə informasiya mübadiləsinin mümkünlüyüdür. Hal-hazırda bir neçə min BBS mövcuddur. BBS xüsusi proqram təminatına malik olan kifayət qədər güclü fərdi kompüterdən ibarət olub, modem vasitəsilə adi telefon xəttinə qoşulur. Belə proqram təminatı zəng edən hər bir şəxsə BBS – də qeydiyyatdan keçməyə orada işləməyə imkan yaradır. Belə kompüterlər BBS şəbəkəsinin qovşaqları adlanır. BBS – in regional şəbəkələri bir – biri ilə öz aralarında əlaqədə olurlar. Bu halda digər şəbəkənin qovşağında qeydiyyatdan keçmiş istifadəçi üçün elektron xəbərlərini göndərmək mümkündür.

Adətən şəbəkənin qovşağı mövzulara, tiplərə, vəs. görə təsnifata bölünmüş böyük informasiya tutumuna malik olur. Hər bir abunəçi qovşağın tərkibinə baxa bilər və lazım olarsa onu maraqlandıran faylları öz kompüterinə köçürə bilər.

Dünya informasiya şəbəkəsi olan İnternet müəyyən təşkilati quruluşa malik olmayan sərbəst kompüter şəbəkəsidir. İnternet şəbəkəsi müxtəlif dövlətlərin, elmi, kommersiya və qeyri – kommersiya təşkilatlarının birgə səyi nəticəsində yaradılmışdır.

Hal hazırda şəbəkə kommunikasiyalarının əsas formasını elektron poçtu (E-mail) təşkil edir. Elektron poçtuna qoşulmuş hər bir istifadəçinin özünün elektron ünvanı vardır. Xüsusi proqramların köməyi ilə elektron poçtu vasitəsilə göndərilən hər hansı bir məktub dünyanın istənilən nöqtəsində yerləşmiş elektron ünvana çatdırılır.

Dərsin möhkəmləndirilməsi üçün suallar:

1.APPLE firması ilk fərdi kompüterini neçənci ildə yaratdı?

2.İBM firması ilk fərdi kompüterini neçənci ildə yaratdı?

3.APPLE firması ilə İBM firmasının istehsal etdiyi fərdi kompüterlər arasındakı fərq nədir?

4.Şin hansı funksiyanı yerinə yetirir?

5.Fərdi kompüterlərdə sistem şini kimi hansı standartlardan istifadə olunur?

6.Prosessor neçə hissədən ibarətdir?

7.Cari vaxtda yerinə yetirilən proqramları və aralıq nəticələri yadda saxlamaq üçün hansı yaddaş qurğusundan istifadə edirlər?

8.Sistem bloku hansı hissələrdən ibarətdir?

9.Fərdi kompüterlərdə neçə tip sistem blokundan istifadə olunur?

10.IBM PC/AT - 286, 386, 486, Pentium I və II tipli kompüterlərdə hansı Sistem blokundan istifadə olunur?

11.ATX tipli sistem blokundan hansı tip kompüterlərdə istifadə olunur?

12.Fərdi kompüterin qovşaq və hissələrini bir-biri ilə fiziki əlaqələndirən plata necə adlanır?

13.Pentium tipli mikroprosessorlar işləmə(takt) tezliyinə görə hansı siniflərə bölünür?

14.Keş-yaddaşın özü neçə səviyyəli olur?

15.Fərdi kompüterin konfiqurasiyasını, zamanı və tarixi yadda saxlamaq funksiyasını həyata keçirən mikrosxem necə adlanır?

16. BIOS (Basic Input/Ouput System – giriş /çıxış baza sistemi) proqramı hansı funksiyanı yerinə yetirir?

17.İnterfeys hansı funksiyanı yerinə yetirir?

18.Xarici qurğuları qoşmaq üçün hansı interfeyslərdən istifadə olunur?

19. Kompüterdə hansı xarici yaddaş qurğularından istifadə olunur?

20.Periferiya qurğuları neçə yerə bölünürlər?

21.İnformasiyanı kompüterə daxil edən qurğular hansılardır?

22.Klaviaturada mövcud ola bütün düymələr neçə qrupa bölünürlər?

23.Kompüterə mətnləri, şəkilləri, cizgiləri və digər qrafiki informasiyanı daxil etmək üçün hansı qurğudan istifadə edilir?

24.Skanerlərin neçə növü mövcuddur?

25.Qrafiki planşeti xarakterizə edən parametrlər hansılardır?

26. İnternetə videotəsvirlər çixaran kamera necə adlanır?

27.İnformasiyanı kompüterdən xaric edən qurğular hansılardır?

28.Monitorların əsas funksiyası nədir?

29.Monitorların hansı növləri vardır?

30.Monitorlarda seyrəklik qabiliyyəti (videorejim) necə xarakterizə olunur?

31. informasiyanı kağıza çap edən qurğu necə adlanır?

32.Printerlərin hansı növləri vardır?

33.Müasir plotterləri neçə böyük sinfə ayırmaq olar?

34.İnformasiyanın saxlanması üçün istifadə edilən xarici qurğular hansılardır?

35.İlk dəfə maus neçənci ildə yaradılmışdır?

36.Hal – hazırda mausu kompüterə qoşmaq üçün neçə üsul mövcuddur?

37.Rabitə qurğularından telefon kanalı vasitəsilə İnternetə qoşulmaq üçün istifadə edilən qurğu hansıdır?

Ədəbiyyat: Dərslik

Kərimov S.Q, Həbibullayev S.B, İbrahimzadə T.İ “İnformatika”

Səhifə 45- Səhifə 71

Mühazirə11: Kompüterin proqram təminatı

Yeni dərsin planı:

1.Sistem proqram təminatı

2.Tətbiqi proqram təminatı
1.Sistem proqram təminatı

1.Əməliyyat sistemləri

Yeni informasiya texnologiyasının sürətli imkişafı və onun tətbiq sahəsinin genişlənməsi kompüterin proqram təminatının intensiv inkişafı nəticəsində baş verir.

Kompüterin proqram təminatı dedikdə informasiya emalının təşkili və idarə edilməsi üçün istifadə olunan proqramlar kompleksi başa düşülür.

Proqram Təminatı (PT) sistemini yerinə yetirdikləri funksiyalara görə iki hissəyə bölmək olar:

sistem proqram təminatı

tətbiqi proqram təminatı

Sistem proqram təminatı (SPT) kompüterdə informasiyanın emalı prosesinin təşkili ilə yanaşı tətbiqi proqramlar üçün normal mühiti təmin edir. SPT kompüterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan, bəzən onu kompüterin bir hissəsi də hesab edirlər. SPT- yə aşağıdakılar daxildir.

əməliyyat sistemləri

servis proqramları

proqramlaşdırma sistemləri

texniki xidmət proqramları

Əməliyyat sistemləri (ƏS) – informasiya emalının idarə olunması və

aparat vasitələri ilə istifadəçinin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir. ƏS- nin əsas funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə - xaricetmə prosesinin avtomatlaşdırılması, istifadəçi tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə edilməsidir. ƏS lazım olan proqramı kompüterin yaddaşına yükləyir və onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir.

ƏS – ləri yerinə yetirdiyi funksiyalara görə üç qrupa bölünür:

birməsələli (biristifadəçili)

çoxməsələli (çox istifadəçilili)

şəbəkə

Birməsələli ƏS – müəyyən anda konkret bir məsələ ilə bir istifadəçinin işi

üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu tip ƏS-nin nümayəndəsi Microsoft firması tərəfindən yaradılan MS DOS – dur.

Çoxməsələli ƏS – kompüterdən, multiproqram rejimdə vaxt bölgüsü ilə kollektiv istifadəni təmin edir. Bu tip ƏS – yə UNIX, OS/2, Windows 95/98/2000 və s. misal göstərmək olar.

Şəbəkə ƏS – lokal və qlobal şəbəkələrin meydana gəlməsi ilə əlaqədardır və şəbəkənin bütün resuslarına istifadəçinin müraciətini təmin edir. Bu ƏS-yə Novell Net Ware, Windows NT, Banyan Vines, İBM LAN, UNİX, Solaris və s. misal göstərmək olar.

2.Servis proqramları

Servis proqramları istifadəçiyə kompüterlə işləyərkən əlavə xidmətlər göstərir və əməlyyat sisteminin imkanlarını genişləndirirlər.

Servis proqramlarının yerinə yetirdikləri əsas funksiyalar aşağıdakılardır:

istifadəçi interfeysinin təkmilləşdirilməsi
verilənlərin mühafizəsi
verilənlərin bərpası
xarici yaddaşla əməli yaddaş arasındakı informasiya mübadiləsinin

sürətləndirilməsi

arxivləşdirmək- arxivi açmaq
kompüter virusları ilə mübarizə

Servis proqramlarını təşkilinə, reallaşdırma üsullarına və yerinə yetirdikləri

funksiyalara görə aşağıdakı qruplara bölmək olar:

örtük proqramlar
utilitlər
antivirus proqramlar

Örtük proqramlar əməliyyat sistemləri üzərində quraşdırılaraq, istifadəçiyə

keyfiyytəcə yeni interfeys təqdim edir və onu ƏS – nin əmr və əməlyyatlarını dərindən bilməsindən azad edir.

MS DOS mühtində olan əksər örtüklərin funksiyası fayl və kataloqlarla işə əsaslanıb. Bu örtük proqramlar faylların sürətli axtarışını, mətn fayllarının yaradılmasını, baxışını və redaktəsini, diskdə yerləşən fayllar haqqında məlumatların verilməsini, disk sahəsi və əməli yaddaş qurğuları (ƏYQ) haqqında məlumatların verilməsini təmin edir.

Bütün örtük proqramlar müəyyən dərəcədə istifadəçi səhvlərindən mühafizəni təmin etməklə, faylların təsadüfü korlanma ehtimalını azaldır.

MS DOS mühitindəki örtük proqramlardan ən çox yayılanı NORTON COMMANDER – dir.

Utilitlər disk və fayl sisteminə xidmətə əsaslanaraq, istifadəçilərə əlavə imkanlar verirlər.

Utilitlər aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirirlər:

Disklərə xidmət etmək (formatlaşdırma və s.)
İnformasiya mühafizəsinin təmini, nasazlıq hallarında bərpanın

mümkünlüyü və s.

fayl və kataloqlara xidmət etmək
arxivlərin yaradılması və yeniləşdirilməsi
kompüter resusları, disk sahəsi, proqramların ƏYQ – də paylanması

haqqında informasiyanın verilməsi

müxtəlif rejim və formatlarda mətn və digər faylların çapı
kompüteri viruslardan mühafizə

Antivirus proqram vasivəsitələri virusların neytrallaşdırılmasını və

kompüterin dianostikasını təmin edir. Viruslar çoxalaraq proqramlara özbaşına qoşulur, lazımsız və ziyanlə müxtəlif əməliyyatları həyata keçirir.

Kompüter viruslarının geniş yayılması viruslarla mübarizədə istifadəçilərə bir çox çətinliklər yaradır. Buna görə də virusların yayılma xüsusiyyətlərinin və əmələ gəlmə xarakterinin öyrənilməsi viruslarla mübarizədə antivirus proqramlardan effektiv istifadəyə imkan verir.

Virus digər proqramlarla özbaşına qoşula bilən, öz surətini fayllarla, sistem sahəsinə, şəbəkələrə və s. yayan və kompüterin normal işnini pozan xüsusi proqramdır. Virus proqramlarının surəti də sonradan yayılır.

Viruslar aşağıdakı əlamətlərə görə təsnif olunur:

yerləşdiyi mühitə görə
yerləşdiyi mühitə yoluxma üsuluna görə
aktivləşmə üsuluna görə
desktruktiv imkanlarına görə
alqoritimin xüsusiyyətlərinə görə

Viruslar yerləşdiyi mühitə görə fayllı, yükləyici və şəbəkəli olur. Fayllı

viruslar əsasən icra olunan fayllar, mətn və cədvəl prosessorunun fayllarına yayılır. Yükləyici viruslar diskin yükləyici sektoruna və ya sərt diskin sistem yükləyici sektoruna yayılır. Şəbəkəli viruslar kompüter şəbəkələri üzrə yayılır. Həmçinin fayl və yükləyici sektorlara yoluxan fayllı yükləyici viruslar mövcuddur.

Yerləşdiyi mühitdə yoluxma üsulu mühitin özündən asılıdır.

Verilənləri məhv olmaqdan qorumaq, kompüter viruslarını tapmaq və silmək üçün nəzərdə tutulan proqramlar antivirus proqram adlanır. Antivirus proqramlarıpn aşağıdakı tipləri mövcuddur:

filtr və ya keşikçi
detektorlar
həkimlər və ya faqi
müfəttişlər
immunizatorlar və ya vaksinlər

Filtr rezident proqram olmaqla , təhlükəli əməliyyatlara nəzarət edir. Bu

əməliyyatlara əşağıdakılar aiddir:

icra olunana proqram fayllarının dəyişməsi
rezident proqramların yerləşdirilməsi
mütləq ünvana görə diskə birbaşa yazmaq
diskin yükliyici sektoruna yazmaq
diskin formatlaşdırılması

Filtr proqramların əsas üstünlüyü ondan ibarətdir ki, onlar təhlükəli

əməlyyatları daim izləyir və virusların ayılmamışdan əvvəl tapılması ehtimalını yüksəldir.

Direktorlar əməli yaddaşda və xarici qurğularda virusların axtarışını təmin edir.

Həkim antivurus proqramlar virusların aşkar edilməsinə və zərərsizləşdirilməsinə imkan verir.

Bu antivuruslara çox geniş yayılmış Aidstest, Doctor Web və Norton Antivirus proqramları aiddir.

Müfəttiş adlanan proqram kataloqların, proqramların, faylların və sistem sahələrinin məzmununu yadda saxlamaqla, dövri olaraq, cari vəziyyətlə ilkin vəziyyəti müqayisə edir. Müqayisə bir çox parametrlərə görə yerinə yetirlə bilər. Müfəttişin üstünlüyü ondadır ki, o, proqramda dəyişiklik edən virusları tapmaq xüsusiyyətinə malikdir. Müfəttişə misal olaraq məlum Adinf proqramını göstərmək olar.

İmmunizator özü rezident proqram olmaqla, bir çox virusları vaksinləşdirmə yolu ilə yoluxmanın qarşısını alır. Vaksinləşdirmənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, proqram və ya diskin modifikasiyasında proqramın normal yerinə yetirliməsində əks olunmur. Eyni zamanda viruslar onu yoluxmuş kimi qəbul edir və ona görə də yayılmaya təkid etmir. Bu proqramların çatışmayan cəhəti çoxlu sayda müxtəlif viruslara yoluxmanın qarşısını alınmağın imkanlarının məhdudluğudur.

Geniş yayılan antivurus proqramlar aşağıdakılardır:

Aidstest, Doctor Web, Doctor Web for Windows, Dr.Solomon Antivirus 7.0, F-Port Professional 2.15, İBM Antivirus3.0.1, İnoculation Antivirus 5.0 for Windows95, McAfeeVirus Scan 3.0, Norton Antivirus 4.0, PC-ciilin Antivirus 3.0, ThunderByte Antivirus, Utilities 8.0.3

Bu antivirus proqramlardan Semantec firması tərəfindən yaradılan Norton Antivirus daha çox istifadə olunur. Norton Antivirus proqramı Windows mühitində işləyərkən virusların tapılmasını və zərərsizləşdirilməsini yerinə yetirməklə aşağıdakıları avtomatik icra edir.

sistem fayllardakı və yükləyici yazıdakı virusları yoxlayır
icra olunana fayllardakı virusları yoxlayır
şübhəli əməliyyatlara nəzarət edir
İnternet-dən yüklənən faylları yoxlayır
sərt diskə müraciətdə yükləyici virusları yoxlayır

3.Proqramlaşdırma sistemləri

Proqramlaşdırma sistemləri proqramlaşdırma dillərində işləməyi təmin edirlər. Buraya proqramlaşdırma dilləri, həmin dillərdə proqramları kompüter dilinə çevirən translyatorlar (çevirici proqramlar), sazlayıcı proqramlar və s. daxildir.

Kompüter dili bilavasitə kompüterin “başa düşdüyü” kodlarda istifadə olunmuş əmrlərdən təşkil olunur. Bu halda proqram müəyyən əmrlər ardıcıllığından ibarət olur. Bu əmrlər kifayət qədər sadə olub, verilənlər üzərində müəyyən əməliyyatları (toplama, çıxma, vurma, bölmə, müqayisə, köçürmə və s.) yerinə yetirirlər. Hər bir əmr yerinə yetirilən əməliyyat (əməliyyatın kodu), əməliyyatda iştirak edən operandlar (verilənlərin yaddaşdakı ünvanları və ya özləri) və nəticənin buraya (hansı ünvana) yazılması haqqında məlumatdan ibarət olur. Hər bir tip kompüter üçün müxtəlif əmrlərin sayı 100-dən artıq olur.

Kompüter dilləri kompüterin tipindən asılı olaraq müxtəlif olduqlarına görə istifadəçilər üçün öyrənilməsi çətin və işlədilməsi çox zəhmət tələb etdiyindən, əlverişli deyillər. Ona görə də təbii dilə yaxın formalaşdırılmış dillərdən istifadə olunur. Bu cür dillərə proqramlaşdırma dilləri deyilir. Proqramlaşdırma dillərində yazılmış proqram (ona ilkin proqram deyilir) sonradan kompüter dilnə çevrilir, sazlanır və icra olunur.Kompüter dilindəki proqrama işçi və mütləq proqram deyilir. İlkin proqramı işçi proqrama çevirmək üçün translyator adlanan xüsusi proqramlardan istifadə olunur.

İstifadə olunan dilin strukturuna, formalaşdırma səviyyəsinə və vəzifəsinə uyğun olaraq proqramlaşdırma sistemlərini aşağıdakı sinflərə bölmək olar.

maşınyönlü sistemlər
proseduryönlü sistemlər
problemyönlü sistemlər
köməkçi sistemlər

Maşınyönlü sistemlərdə proqramlaşdırma dili müəyyən kompüterlə və ya

kompüter ailəsi ilə əlaqəli olur. Bu sistemlərin tipik nümayəndələri simvolik proqramlaşdırma sistemləri, avtokodlar, makrogenaratorlar və assemblerlərdir. Hazırda assemblerlər geniş tətbiq olunur. Bu sistemlərdə istifadə olunan assemblər dili makroəmrlərdən təşkil olunur. Makroəmr müəyyən əməliyyatı və funksiyanı yerinə yetirmək üçün bir və ya bir neçə maşın əmrindən ibarət olur. Hər bir kimpüter ailəsinin özünə məxsus assemblər dili mövcuddur. Assemblər dilində işləmək nisbətən çətin olur, çox vaxt aparır. Lakin bu dildə yazılan proqram digər dillərə nisbətən az olduğundan, istehsal sahələrində böyük tezliklə həll olunan məsələlərin assemblərdə proqramlaşdırılması məqsədəuyğundur. Praktikada assemblər dilindən həm bu məqsədlə, həm də sistem proqramlaşdırılmasında geniş istifadə olunur. Assemblər dilindəki proqramı kompüter dilinə çevirən proqram “Assembler” adlanır.

Proseduryönlü sistemlərdə istifadə olunan proqramlaşdırma dilləri maşınyönlü dillərdən fərqli olaraq, konkret tip kompüterlə əlaqəli olmayıb, istənilən alqoritmlərin (prosedurların) proqramlaşdırılmasını və bu proqramların istənilən tip kompüterdə icrasını təmin edirlər. Bu dillərin üç adı mövcuddur: alqoritmik dillər, prosedur dillər, direktiv dillər. Ümumən onlara yüksək səviyyəli proqramlaşdırma dilləri də deyilir.

Yüksək səviyyəli proqramlaşdırma dilləri universal xarakter daşıyıb, istənilən sahəyə aid məsələlərin proqramlaşdırılmasını təmin edirlər. Lakin proqramlaşdırma təcrübəsində çox vaxt proseduryönlü dil tətbiq sahəsinin xarakterinə uyğun yaradılır. Bu baxımdam proseduryönlü dilləri şərti olaraq 4 qrupa ayırmaq olar:

elmi - texniki məsələlərin proqramlaşdırılması üçün dillər. Bu qrupa

Alqol, Fortran, Basic, Pascal, C dillərini aid etmək olar

iqtisadi məsələlərin proqramlaşdırılması üçün dillər: Kobal, PL-1
texnoloji proseslərin idarəetmə alqoritmlərinin və modelləşdirmə

məsələlərinin proqramlaşdırılması üçün dillər:Art, Simula, Simskript

informasiya məntiq məsələlərinin həlli üçün dillər: LİSP, Komit, EPL

KRL

Problemyönlü sistemlərdə həll olunan məsələnin alqoritmini qurmağa ehtiyac olmur. Bu sistemlər dar çərçivədə eyni tipli məsələlərin həllinə yönəldilir. Problemyönlü dillərə misal olaraq mühəndis məsələlərinin həlli üçün yaradılan xüsusi dilləri (ART, ADART,AYMAP,CAP APROKS), ekspert sistemlərin yaradılması üçün istifadə olunan PROLOG dilini göstərmək olar. PROLOG dilində məntiqi çıxarış mexanizminin qurulması və idarə olunması verilənlərə əsaslanır. Bu sistemlərə həmçinin hesabatlar genaratorları (məsələn, RPQ), çeşidləmələr generatorları, cədvəl generatorları (məs., EXCEL)aiddir.

Köməkçi sistemlər verilənlərin emalı zamanı bir sıra köməkçi funksiyaları yerinə yetirmək üçün əvvəlcədən hazırlanmış proqramlar toplusundan ibarət olur. Köməkçi sistemlərin komponentləri, sazlayıcı proqramlar, proqramlaşdırma sistemləri ilə birlikdə istifadə olunur. Sazlayıcı proqarm işçi proqramı yoxlayıb, səhvləri aşkar edir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, kompüter yalnız maşın dilində işlədiyi üçün proqramlaşdırma dilində yazılan proqramı maşın dilinə çevirmək lazımdır. Bu işi translyator adlanan proqramlar kompleksi yerinə yetirir. Funksional təyinatından asılı olaraq translyator 3 cür ola bilər: interpretator, kompilyator, assembler. Onlar arasında fərq çevrilən proqramın mətninin müxtəlif üsulla emal olunmasıdır.

İnterpretator ilkin proqramın cümlələrini (operatorlarını) bir-bir təhlil edib, kompüter dilinə çevirir və icra edir. Növbəti operatorun emalından sonra o birisinə keçirilir. Sonuncu operatorun emalından sonra interpretasiya prosesi və proqramın kompüter dilinə çevrilməsi və icrası ləng gedir. Bu onunla əlaqədardır ki, məsələn, dövri prosesin icrası dövrə daxil olan operatorların dövrlərin sayı qədər təhlilini və çevrilməsini tələb edir. Odur ki translyasiyanın bu üsulu səmərəli deyil. Lakin interpretator proqramın sazlanması üçün əlverişlidir. İnterpretator proqramı istənilən operatordan başlayaraq emal etməyə və proqramın icrası zamanı dəyişənlərin aldıqları qiymətləri yoxlamağa imkan verir. Dialoq rejimində proqramda istənilən düzəlişlər aparmaq və proqramı təkraraən icra etmək mümükündür.

Kompilyator, interperatorlardan fərqli olaraq, ilkin proqramı bütövlükdə maşın dilinə çevirir. Proqramda morfoloji və sintaksis səhvlər olarsa, onları aşkar edib, istifadəçiyə xəbər verir. Səhvlər düzəldikdən sonra kompilyasiya yenidən təkrar oluna bilər, ya da saxlanmaq üçün xarici yaddaşa köçürülə bilər.

İlkin proqramın operatorlarının təhlili və çevrilməsi bir dəfə aparıldığı üçün kompilyatorun sürəti yüksək olur. İşçi proqramın icrası kompliyasiyası prosesindən asılı olmadığı üçün, proqramın icrası zamanı kompilyatorun ƏYQ də olmasına ehtiyac olmur.

Beləliklə, aşağıdakı nəticə çıxarıla bilər: proqramın sazlanması zamanı interpretatoradan istifadə etmək, sazlanmış proqramı isə kompilyator vasitəsilə emal etmək, məqsədə uyğundur.

Assembler – assembler dilindəki proqramı kompüter dilinə çevirən proqramdır. Assembler işçi proqramı bir gedişlə və ya çox gedişlə maşın dilinə çevirə bilər. Daha səmərəli işçi proqram çoxgedişli assemblerdən istifadə etməklə alınır.

4.Texniki xidmət proqramları

Texniki xidmət proqramları kompüterin düzgün işlənməsinə nəzarət etmək və nasazlıqları aşkar etmək üçündür. Kompüterin işinə nəzarət etmək üçün müxtəlif üsullar mövcuddur. Bu üsullardan bəziləri kompüterin aparat vasitələri ilə, bəziləri aparat proqram vasitələri ilə, bəziləri isə proqram vəsitələri həyata keçirilir. Proqramla nəzarət test proqramları və xüsusi nəzarət proqramları vasitəsilə həyata keçirilir.Testlə yoxlama kompüterin və onun ayrı-ayrı blokıarının işini yoxlayan test- proqramlar vasitəsilə yerinə yetirilir.

Test proqramları adətən kompüterin daimi yaddaş qurğusunda saxlanılır və kompüter elektrik şəbəkəsinə qoşulduqda avtomatik olaraq işə düşülür.

Xüsusi nəzarət proqramları kompüterdə məsələləsin həlli üçün tətbiq olunan proqramların icrası zamanı əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş vəziyyətlərin, asılılıqların və məhdudiyyətlərin ödənilib-ödənilməməsini yoxlayır. Bütün hallrda nasazlıqların xarakteri, mənbəyi və bəzən də səbəbi haqqında ekrana və ya çapa məlumat xaric edilir.

2.Tətbiqi proqram təminatı

Tətbiqi proqram təminatı istifadəçinin hər hansı məsələni həll etmək məqsədilə yaradılır. Tətbiqi proqram təminatı, sistem PT-nin, xüsusən ƏS-nin idarəsi altında işləyir.

Tətbiqi proqram paketləri (TPP) istifadəçi tərəfindən həll edilən məsələnin avtomatlaşdırılması üçün çox güclü alətdir və praktiki olaraq, onun informasiyanın emalında kompüterin bu və ya digər funksiya və prosedurlarının necə yerinə yetirlməsini bilməkdən azad edir. Hal- hazırda, öz funksional imkanlarına və reallaşdırma üsullarına görə fərqlənən çox geniş spektrli TPP mövcuddur.

TPP – müəyyən olunmuş sinif məsələləri həll üçün təyin olunmuş kompleks proqramdır.

TPP- lərinin aşağıdakı növləri var:

ümumi təyinatlı (universal)
üsulyönlü
problemyönlü
qlobal kompüter şəbəkələri
hesablama prosesinin təşkili

1. Ümumi təyinatlı Tətbiqi proqram paketləri

Ümumi təyinatlı TTP – istifadəçinin funksional məsələlərinin və informasiya sistemlərini hazırlanması və istismarının avtomatlaşdırılması üçün təyin olunan universal proqram məhsuludur.

Bu tip TPP-yə aşağıdakılar aiddir:

mətn və qrafiki redaktorlar
elektron cədvəllər
verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri (VBİS)
inteqrallaşdırılmış paketlər
Case – texnalogiyası
ekspert və süni intellekt sistemləri

Tətbiqi proqram təminatının təsnifat sxemi aşağıdakı kimidir:

Redaktorlar. Mətn, sənəd, qrafiki verilənlər və rəsmlərin yaradılması və

dəyişdirilməsi üçün təyin olunan TPP redaktorlar adlanır. Radktorlar öz funksional imkanlarına görə mətn, qrafiki və nəşriyyat sistemlərinə bölünür.

Mətn redaktorları mətnli informasiyanın emalı üçün təyin olunur və əsasən aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

mətnin fayla yazılması
simvol, sətir və mətn hissəsinin yerləşdirilməsi, silinməsi, əvəz olunması
orfoqrafiyanın yoxlanması
mətnlərin müxtəlif şriftlərlə tərtibi
mətnlərin lazımı formaya salınması
başlıqların hazırlanması, mətnlərin səhifələrə bölünməsi
söz və ifadələrin axtarışı və əvəz olunması
sadə şəkillərin mətnlərə daxil edilməsi
mətnlərin çapı

Mətn redaktorlarından geniş yayılanları aşağıdakılardır:

Microsoft Word, Word Perfect, Chi Writer, Multi Edit və s.

Qrafiki redaktorlar qrafiki sənədlərin, yəni diaqram, şəkil, cizgi və cədvəllərin emalı üçün tərtib olunub. Bu redaktorlar fiqur və şriftlərin ölçülərini idarə etməyə, fiqur və hərflərin yerdəyişməsinə və ixtiyari təsvirin yaradılmasına imkan verir. Fərdi kompüterlərdə çox istifadə olunan qrafiki redaktorlar: Paint, Boing Graf, Fanvision, CorelDraw, Adope PhotoShop, Adope İllustrator və s.

Nəşriyyat sistemləri mətn və qrafiki redaktorların imkanlarını özündə birləşdirir. Bu sistemlər sənədlərin nəşrə hazırlığını, yəni, çoxaldılmasını avtomatlaşdırır. Nəşriyyatda bu əməliyyat səhifələmə (verstka) adlandırılır. Nəşriyyat sistemlərinə Adope firmasının Page Maker, Corel korperasiyasının Ventura Publisher və QuarkXPress misal göstərmək olar.

Cədvəlin emalı üçün təyin olunan TPP – lər elektron cədvəllər adlanır. Cədvəldə verilənlər sətir və sütunun kəsişməsindəki xanalarda saxlanılır. Xanalarda ədəd, simvol verilənləri və düsturlar saxlanıla bilər. Düsturlar digər xanaların məzmunundan asılı qiymətlərlə bir xanada verilir.Xanaların məzmununun dəyişməsi ilə ,bundan asılı olan xanadakı qiymət dəyişir.

Geniş istifadə olunan elektron cədvəllər: Microsoft Excel, Lotusl -2 -3, Quattro və s.

İnformasiya təminatının maşındaxili təşkili və idarə edilməsi üçün xüsusi TPP – dən verilənlər bazasının idarəetmə sistemlərindən istifadə olunur.

Verilənlər bazası – diskdə saxlanılan, bir-birilə əlaqələndirilmiş və mərkəzləşdirilmiş idarə olunan fayllar məcmusudur.

Verilənlər bazasının idarə olunması dedikdə verilənlərin bazaya daxil edilməsi, onların təshihi (bazaya yazıların əlavə olunması, silinməsi, yeniləşdirilməsi) və sorğulara görə verilənlərin axtarışı əməliyyatları başa düşülür. Verilənlərin təşkili üsullarından asılı olaraq, aşağıdakı VBİS – lər mövcuddur:

iyerarxik modelli VBİS
şəbəkə modelli VBİS
relyasiya modelli VBİS

Relyasiya modeli daha əlverişli və səmərəli olduğundan son illərdə

yaradılmış VBİS – lərdə məhz bu modeldən istifadə olunur. Bunlara aşağıdakıları misal göstərmək olar: dBase – in müxtəlif variantları, FoxBase+, Clipper, Dpase for Windows, FoxPro, R:base, Database, İnformix, İngers, Sybase, Progress, Paradox, Acces, Oracle və s.

İnteqrallaşdırılmış paketlər müxtəlif fuksiyaları yerinə yetirən proqram komponentlərini özündə birləşdirir. Müasir inteqrallaşdırılmış TPP –yə mətn redaktoru, elektron cədvəl, qrafiki redaktor, VBİS və kommunkasiyalı modullar daxildir. İnteqrallaşdırılmış paketlərə əlavə modullar kimi, faylların eksport – importu, kalkulyator, təqvim, proqlamlaşdırma sistemləri də daxil edilir. Komponentlərarası informasiya əlaqəsi müxtəlif verilənlərin təsviri formatlarının unifikasiyası ilə təmin olunur. Müxtəlif komponentlərin vahid sistemdə inteqrasiyası istifadəçiyə interfeysdə xeyli üstünlük verir. Bu cür paketlərə misal olaraq Framework, Startnave, Microsoft Office göstərmək olar.

CASE – texnologiyası mürəkkəb informasiya sistemlərinin (İS) yaradılmasında tətbiq olunur.

CASE – texnologiyası altında İS – nin hazırlanmasının avtomatlaşdırılması vasitələri başa düşülür. Bura tətbiq sahəsinin analizi, verilənlər bazasının layihələndirmə, proqramlaşdırma və İS – nin istismarı daxildir.

CASE – texnologiyasının instrumental vasitələri informasiya texnoligiyasının bütün sahələrində tətbiq olunur.

Bu texnologiya informasiya sistemlərinin layihələndirilməsini onların proqramlaşdırılması və sazlanmasından ayırmağa imkan verir. Sistemi hazırlayanlar yalnız yüksək səviyyəli layihə ilə məşğul olur. Bu isə layihələndirmə mərhələsində səhvlər buraxmağa imkan verir və mükəmməl proqram məhsulları alınır. Bu texnologiya İS-nin işlənməsinin bütün mərhələlərində dəyişir.

Hal-hazırda CASE – texnologiyası informatikanın ən çox dinamiki inkişaf edən sahəsidir. CASE – texnologiyasına aid Application Development Worckbench, B Pvin, CDEZ Tods, Clear Case, Composer, Discover Development İnformation System sistemlərini qeyd etmək olar.

Müasir CASE – texnologiyası banklar, maliyyə korporasiyaları və ən iri firmalar üçün İS- nin yaradılmasında müvəffəqiyyətlə istifadə olunur. Onlar adətən olduqca yüksək qiymətə malik olur və öyrənilməsi nisbətən uzun vaxt tələb edir. Amma CASE – texnologiyasının tətbiqi iqtisadi cəhətdən sərfəlidir. Bir çox müasir proqram layihələri bu texnalogiyanın köməri ilə həyata keçirilir.

İqtisadi və sosial sahədə məntiqə və mütəxəssis təcrübəsinə əsasən evristik tip məsələlərin həlli prosesində informasiya emalı vasitələrinə təlabat daima artır. Burada əsas ideya məsələnin necə həll olunmasına təyin edən ciddi formallaşdırılmış alqoritimlərdən, tədqiq sahəsinin mütəxəsisləri tərəfindən biliklər bazasında toplanan qaydaları göstərməklə məntiqi proqramlaşdırmaya keçidlə bağlıdır. Bu tip məsələlərin həlli üçün ekspert sistemlərindən (ES) istifadə olunur.

Ekspert sisteminin əsasını qoyulan məsələnin həlli üçün istifadə olunan formal qaydaları özündə cəmləşdirən biliklər bazası təşkil edir. Qaydalar adətən, səbəb və nəticəni əlaqələndirən, məntiqi şərtlər şəklində verilən faktlararası münasibətlər kimi təsvir olunur. Ekspert sistemləri aşağıdakı məqsədlər üçün istifadə olunur:
- obyektin vəziyyətinin interpretasiyası

- obyektin vəziyyətinin diaqnostikası

obyektin vəziyyətinin proqnozu
məqsədli planlaşdırma
obyektin işinin pozulmasını aşkar etmək
obyektin işini idarə etmək

Ekspert sistemlərini kompüterlərdə reallaşdırmaq üçün ekspert sisteminin

örtüyü adlanan vasitədən istifadə olunur. İqtisadiyyatda tətbiq olunan ekspert sistemlərinin örtüyünə Expert – Ease, tibbi diaqnostikada istifadə olunan ES- in örtüyünə EMYCIN – ni misal göstərmək olar.

2.Üsulyönlü Tətbiqi proqram paketləri

Üsulyönlü TPP riyazi – iqtisadi məsələlərin müəyyən üsullarla həllini reallaşdırır. Bura aşağıdakı TPP – lər aiddir:

riyazi proqramlaşdırma (xətti, dinamik, statik və s.)
şəbəkəli planlaşdırma və idarəetmə
kütləvi xidmət nəzəriyyəsi
riyazi statistika

Bu paketlərə misal olaraq fərdi kompüterlərdə reallaşdırılan Math Cad, Mat

Lab, Derive, TK Solver, Mathematica, Maple, Simplex, Stats Network proqramlarını göstərmək olar.

3.Problemyönlü Tətbiqi proqram paketlər

Tətbiqi proqram paketlərinin çox geniş sinfi problemyönlüdür. Praktiki

olaraq elə tədqiq sahəsi yoxdur ki, burada heç olmasa bir TPP olmasın. Problemyönlü TPP elə proqram məhsuluna deyilir ki, burada konkret bir sahənin hər hansı bir məsələsinin həlli nəzərdə tutulur.

Problemyönlü TPP sənaye, qeyri sənaye və xüsusi sahələrdə tətbiq üçün proqram paketlərindən ibarətdir.

Sənaye sahələri üçün problemyönlü TPP. Bu tip müasir sistemlər aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdirlər.

Birincisi, bu sistemlər yalnız istehsalı mükəmməl üsullarla planlaşdırmaq deyil, həmçinin iş planın (ehtiyatların idarə olunması,müştəri sifarişləri və s) yerinə yetirilməsinə nəzarət, texnaloji kartanın tərtibi, maliyyə və əmək ehtiyyatlarının idarə olunmasına, bir sıra “qeyri- istehsal” funksiyalarını – servis xidməti, hazır məhsulun və marktinqin paylanmasına nəzarət funksiyalarını da yerinə yetirirlər.

İkincisi, onlar kliyent – server arxitekturası, çoxməsələli, çoxistifadəçi əməliyyat sistemləri və relyasiya verilənlər bazası əsasında yaradılır, qrafiki istifadəçi interfeysinə malik olur və CASE- texnalogiyasından geniş istifadə olunur.

Üçüncüsü, müasir sistemlər müxtəlif tip istehsalı nəzərə almalıdırlar.

Qeyri – istehsal sahələri üçün problemyönlü TPP – ləri material istehsalı ilə bağlı olmayan firmaların (bank, birja, ticarət və s.) fəaliyyətinin avtomatlaşdırılması üçün nəzərdə tutulub. Bu sistemlərdə əsas tələbat, istehsal sahələri üçün TPP – də olduğu kimi çoxsəviyyəli inteqrallaşdırılmış sistemin yaradılmasıdır.

Qeyri – istehsal sahələri üçün TPP – yə bank, maliyyə və hüquq sahələrinin avtomatlaşdırılması paketlərini aid etmək olar.

Ayrı-ayrı tətbiq sahələri üçün TPP mühasibat uçotu, maliyyə menecmenti, hüquq sistemi və s. üçün nəzərdə tutulur.

Müasir mühasibat uçotunun TPP – nin əksəriyyəti Windows əməliyyat sistemi mühitində işləyir və lokal şəbəkələr üçün nəzərdə tutulmuşdur. 1C və Microsoft firmalarının məhsullarından təşkil olunmuş “Ofis” mühasibat uçotu TPP yalnız mühasibat funksiyalarının avtomatlaşdırılması üçün deyil, həmçinin firmanın bütün işinin “elektron ofis” şəklində təşkilinə də imkan verir.

Maliyyə menecmentinin TPP firmanın fəaliyyətinin analizinin və planlaşdırılmasının malyyəsi ilə əlaqədar olaraq yaranıb.

Hüquq sisteminin TPP böyük həcmli qanunlarla səmərəli işləmək üçün nəzərdə tutulub. Bütün iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə hüquq sisteminə dair proqram paketləri var.

4.Qlobal kompüter şəbəkələri

Qlobal şəbəkələrin TPP – nin əsas vəzifəsi istifadəçinin ərazilər üzrə paylanmış ümumi şəbəkə resuslarına, verilənlər bazasına müraciəti, məlumatların ötürülməsini və s. rahat və etibarlı təmin etməkdən ibarətdir. Elektron poçtu, telekonfrans, elektron elanlar lövhəsinin təşkili üçün, müxtəlif qlobal şəbəkələrə informasiyanın gizli ötürülməsini təmin etmək üçün standart tətbiqi proqram paketlərindən istifadə olunur.

Qlobal internet şəbəkəsinin standart TPP – nə aşağıdakıları misal göstərmək olar:

naviqasiya və müraciat vasitəsi – Netscape Navigator, Microsoft İnternet

Explorer;

Elektron poçtu (E-Mail), məsələn, Eudora, MS Outlook.

Bank fəaliyyətində verilənlərin beynəlxalq şəbəkələrə ötürülməsi üçün

standart TPP geniş yayılıb. Bunlara Swift, Sprint, Reuters – i misal göstərmək olar. Hesablama prosesinin təşkili üçün lokal və qlobal şəbəkələrdə əsasən BayNetwork (ABŞ) firmasının TPP-dən istifadə olunur.

Dərsin möhkəmləndirilməsi üçün suallar:
1.Kompüterin proqram təminatı nəyə deyilir?

2.Proqram təminatı yerinə yetirdikləri funksiyalara görə neçə hissəyə ayrılır?

3.Sistem proqram təminatı hansı funksiyanı yerinə yetirir?

4. Sistem proqram təminatının tərkibi hansı hissələrdən ibarətdir?

5.Əməliyyat sistemi nədir?

6. Əməliyyat sistemi yerinə yetirdikləri funksiyalara görə neçə qrupa bölünür?

7.Bir məsələli əməliyyat sistemlərindən nə üçün istifadə olunur?

8.Çox məsələli əməliyyat sistemləri hansı funksiyaları yerinə yetirir?

9.Şəbəkə əməliyyat sistemlərinin əsas funksiyası nədir?

10.Servis proqramların yerinə yetirdikləri əsas funksiyalar hansılardır?

11.Servis proqramlarını təşkilinə,reallaşdırma üsullarına və yerinə yetirdikləri funksiyalara görə neçə qrupa bölmək olar?

12.Utilitlər hansı funksiyaları yerinə yetirir?

13.Viruslar hansı əlamətlərə görə təsnif olunur?

14.Antivirus proqramların hansı tipləri mövcuddur?

15.Proqramlaşdırma sistemlərinin tərkib hissələri hansılardır?

16.İstifadə olunan dilin strukturuna ,formallaşdırma səviyyəsinə və vəzifəsinə uyğun olaraq proqramlaşdırma sistemlərini hansı siniflərə bölmək olar?

17.Texniki xidmət proqramları hansı funksiyanı yerinə yetirir?

18.Tətbiqi proqram təminatı hansı funksiyanı yerinə yetirir?

19.Tətbiqi proqram paketlərindən nə üçün istifadə olunur?

20. Tətbiqi proqram paketləri neçə hissədən ibarətdir?

21.Ümumi təyinatlı Tətbiqi proqram paketlərinin əsas tərkib hissələri hansılardır?

22.Redaktorlar öz funksional imkanlarına görə neçə yerə ayrılır?

23.Verilənlər bazası nədir?

24.Verilənlərin təşkili üsullarından asılı olaraq hansı VBİS-ləri mövcuddur?

25.Müasir inteqrallaşdırılmış Tətbiqi proqram paketləri özündə hansı komponentləri birləşdirir?

26.Case texnologiyası hansı sahədə tətbiq olunur?

27.Ekspert sistemlərdən hansı məqsədlər üçün istifadə olunur?

28.Üsulyönlü Tətbiqi proqram paketlərinin əsas tərkib hissələri hansılardır?

29.Problemyönlü Tətbiqi proqram paketləri neçə yerə ayrılır?

30.Qlobal kompüter şəbəkələrinin əsas vəzifələri hansılardır?

Ədəbiyyat: Dərslik

Kərimov S.Q, Həbibullayev S.B, İbrahimzadə T.İ “İnformatika”

Səhifə 205-214

Quliyeva Səlimə

Yüklə 458,85 Kb.

Dostları ilə paylaş:

1 2 3 4 5 6