Mühazirə1:İqtisadi informatikanın əsas anlayışları

Ədəbiyyat:Mübariz Sevdimalı oğlu Xəlilov “İnformatika” Dərslik Səhifə25- Səhifə43

Mühazirə4:İqtisadi informasiyanın təsnifatı

Yeni dərsin planı:

1.İnformasiya resursları

2.İqtisadi informasiyanın idarəetmə funksiyalarına görə təsnifləşdirilməsi

3.Sabitlik əlamətinə görə təsnifləşdirilən informasiya

1.İnformasiya resursları

İnformasiya resursları – elektron hesablama maşınlarında (EHM) xüsusi təşkil və emal edilmış, istehsalatda, texnikada, cəmiyyətin idarəçiliyində istifadə olunan informasiyadır. Başqa sözlə, informasiya texnologiyaları vasitəsilə yaradılan və emal edilən informasiyadır.

İnformasiya resursları ictimai istehsalda və onun idarə edilməsində obyektiv amil kimi iştirak edir. Belə ki, informasiya resursları istehsalın həcmi və səmərəliliyinə bilavasitə təsir göstərir.

İnformasiya resursları istehsalın xüsusi amili kimi son dövrlərdə lazımi səviyyədə qiymətləndirilmişdir. Aydın olmuşdur ki, iqtisadi artımın tempi və iqtisadiyyatın səmərəliliyi təkcə maddi resursların mövcudluğu və keyfiyyətindən deyil, əhəmiyyətli dərəcədə həmçinin elmi-texniki potensialıdan, kadrların təhsil və ixtisas səviyyəsindən asılıdır.

İnformasiya resursları məzmununa görə təbiət və ictimai proseslərin inikası olub, elmi tədqiqatların qeyd olunmuş nəticələri, layihə - konstruktur sənədləşmələri və s. şəklində təzahür edir. İnformasiya resursların keyfiyyəti gerçəkliyin əks olunmasının adekvatlığı ilə (Bir sıra hallarda adekvatlığı informasiyanın obyektivliyi və etibarlılığı ilə qarışdırırlar,yəni səhv salırlar. Adekvatlıq informasiyanın xüsusi xassəsi olub, informasiya mübadiləsinin (informasiyanın alınması və verilməsinin) məqsədinə və vəzifələrinə uyğunluğudur.) təcrübi fəaliyyətdə istifadə olunması imkanları ilə müəyyən olunur. Onlar elmi ədəbiyyatda, təsərrüfat və idarəetmə sənədlərində, insanların yaddaşında və avtomatlaşdırılmış informasiya sistemlərində cəmlənir.

İnformasiya resursları təkrar istehsal olunan resurslara aiddir. Onların təkrar istehsalı prosesi digər resuslarla müqayisədə bir sıra mühüm xüsusiyyətlərə malikdir. İnformasiya resurslarının təkrar istehsalı yaranma, yayılma və istifadə fazalarından ibarətdir.

Yaranama fazası təbiət və cəmiyyətin inkişafının dərk olunmasının ictimai prosesidir. Müşahidə və informasiyanın yığılması informasiya resurslarının yaranması prosesinin ilk mərhələsidir. Növbəti mərhələ məlumatların işlənməsidir. Daha sonra isə tətbiqi tədqiqatlar mərhələsi gəlir.

Yaylma fazası bilavasitə informasiya resursları məxsus olan fazadır. Onun zəruriliyi informasiyanın xarakterindən irəli gəlir. Qeyd olunan xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, informasiya istifadə zamanı sərf olunmur. Biliyin bir mənbədən digərinə verilməsi o demək deyildir ki, ilkin mənbə həmin bilikdən məhrum olur. Eyni məlumat bir neçə dəfə müxtəlif məsələlərin həlli üçün istifadə oluna bilər. Yeganə məhdudiyyət amili – vaxtdır. Belə ki, vaxt informasiya resurslarının aktuallığı dərəcəsini müəyyən edir.

İnformasiya resurslarının istifadə olunması istehsal və idaretmə sferasında baş verir. Onun nəticəsi qəbul edilən qərarlar və ya istehsal olunan məhsul və xidmətlərdir. İnformasiyanın müxtəlif ünsürləri üçün müxtəlif aktuallıq müddəti və istifadə dövrü ola bilər. Ən böyük istifadə dövrü fundamental elmi məlumatlar, ən kiçik dövr isə operativ informasiya üçün səciyəvidir.

Böyük istifadə müddətinə malik olan informasiya resursları bir çox cəhətdən əsas fondlara oxşayır. Belə ki, bu informasiya resursları istehsal və idarəetmədə dəfələrlə istifadə olunur. Başqa sözlə, bir ildən artıq istifadə müddətinə malik olan informasiya – informasiyanın əsas fondları adlana bilər.

Analoji olaraq qısa istifadə müddətinə malik olan (məsələn, bir ildən az) informasiya resursları dövriyyə fondu adlana bilər. Müxtəlif idarəetmə sistemlərinin layihələndirilməsi və fəaliyyəti zamanı onların əsas və dövriyyə informasiya fondları ilə təminatı məsələsinə material resursları ilə təminat məsələləri səviyyəsində baxılmalıdır.
2.İqtisadi informasiyanın idarəetmə funksiyalarına görə təsnifləşdirilməsi

İqtusadi informasiyanın mürəkkəbliyi və müxtəlifliyi,onun tədqiqi zamanı təsnifləşdirməni zəruri edir.Təsnifat əlaməti daimi idarəetmə funksiyalarına aidiyyatı,avtomatlaşdırılmış işlənmə tələbləri və s. götürülə bilər.İdarəetmə funksiyalarına aidiyyat əlaməti üzrə təsnifat aşağıdakı kimidir:

- İdarəetmə mərhələləri üzrə: faktiki,normativ,arayış-cədvəl,qiymət,müqavilə...

-İstehsal elementləri üzrə: Əmək cisimləri, əmək vasitələri,hazır məhsul;

-İstehsal səviyyələri üzrə: Müəssənin quruluş bölmələri,müəssisələr,sahələr,şirkətlər (nazirliklər),idarələr.

İqtisadi informasiyanın idarəetmə funksiyalarına görə təsnifləşdirilməsi xüsusi metodoloji əhəmiyyət kəsb edir. Bazar münasibətlərinin təşəkkülü şəraitində iqtisadiyyatın idarə edilməsində baş verən ciddi dəyişikliklər göstərilən əlamətlərin dəqiqləşdirilməsini tələb edir.Bununla belə, idarəetmə funksiyalarına görə iqtisadi informasiyanın faktiki və plan informasiyası kimi iki böyük qrupa bölmək olar.Faktiki (retrospektiv) informasiya idarəetmə obyektinin vəziyyətini əks etdirir və onun əsasında uçot informasiyası durur.Uçot informasiyası da öz növbəsində daxili əlamətlər üzrə təsnifləşdirilir, başqa sözlə uçot informasiyası növlərinə bölünür.(mühasibat, statistik və operativ uçot)

İdarəetmə obyektinin gələcək vəziyyətini əks etdirən informasiya öz növbəsində proqnozlaşdırma, uzunmüddətli texniki iqtisadi və operativ planlaşdırma informasiyası kimi təsnifləşdirilə bilər.

İqtisadi informasiya yaranma mərhələləri və mənbələri əlamətinə görə ilkin və törəmə informasiya növlərinə ayrılır. İlkin informasiya müəssisənin istehsal təsərrüfat və maliyyə fəaliyyətinin həyata keçirilməsi zamanı, törəmə informasiya isə ilkin informasiyanın müəyyən işlənmə prosesindən keçməsi nəticəsində yaranır.Törəmə informasiyası öz növbəsində arama və nəticə informasiyası kimi fərqləndirilir.

İqtisadi proseslərin əks etdirilməsi və idarəetmə funksiyalarının yerinə yetirilməsi baxımından informasiyası yararlığına və doğruluğuna görə təsnifləşdirilir.İnformasiyanın yararlığı anlayışı hələ də bir mənalı qəbul edilmir. Belə ki, eyni bir informasiya bir çox amillərdən asılı olaraq,konkret halda həm yararlı, həm də yararsız sayıla bilər. Bu nöqteyi nəzərdən yararlı olan informasiya, digər nöqteyi nəzərdən yararsız hesab oluna bilər. Yararlığın nisbətən ümumi meyar kimi informasiyanın idarəetmə tələblərinə uyğunluğu dərəcəsi qəbul edilir.

Dolğunluğa görə iqtisadi informasiya tam, artıq və natamam informasiya kimi fərqləndirilir.İdarəetmə prosesi qarşısında duran vəzifələri tamamilə yerinə yetirməyə imkan verən minimum zəruri həcmdə informasiya tam informasiya hesab olunur.İdarəetmə prosesində informasiyanın yığılması və işlənməsində paralellik nadir hal deyildir.Belə hallarda informasiyanın təkrarlanması nəticəsində yaranan və idarəetmə funksiyalarının icrasında istifadə olunmayan informasiya artıq informasiya adlanır.

İqtisadi proseslərin tədqiqini və idarəetmə funksiyalarının icrasını təmin etməyən informasiya natamam informasiya hesab olunur.

İqtisadiyyatın idarə edilməsi informasiya qarşısında digər tələblər də qoyur.Belə ki, səmərəli idarəetmənin həyata keçirilməsi üçün iqtisadi informasiya yararlı və dolğun olmaqla yanaşı, həmçinin obyektiv və düzgün olmalıdır. Başqa sözlə, düzgünlük əlaməti üzrə informasiya düzgün və düzgün olmayan kimi növlərə ayrılır.

Hər hansı bir iqtisadi proses və ya hadisəni, iqtisadi sistemdə təsərrüfat əməlyyatlarını obyektiv şəkildə əks etdirən informasiya düzgün informasiya adlanır.Düzgün olmayan informasiyanın mövcudluğuna səbəb informasiyanın yaranması prosesində yol verilən səhvlərdir.Səhvlər bilərəkdən və ya bilmədən baş verə bilər.

Bilərəkdən yol verilən səhvlər demək olar ki, informatikadan daha çox digər sahələrin, bəzi hallarda hüququn predmetidir.İnformasiyanın yaranması və çevrilməsi prosesində bilmədən yol verilən səhvlərin qarşısını almaq üçün müvafiq işçilərin ixtisası artırılmalı, səmərəli həll üsulları işlənib hazırlanmalı, nəzarət üsulları və informasiyanın işlənməsində istifadə olunan texniki vasitələr təkmilləşdirilməlidir.

Ümumiyyətlə, informasiyanın düzgünlüyünə nəzarət həmişə diqqət mərkəzində olmalıdır, çünki səhv informasiya bütün hallarda idarəetməni müxtəlif səviyyələrində idarə olunan obyekt,baş verən iqtisadi proseslər haqqında səhv təsəvvürlərə, yanlış idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsinə, bir çox hallarda isə cinayət xarakterli hərəkətlərə səbəb olur.

3.Sabitlik əlamətinə görə təsnifləşdirilən informasiya

İlkin iqtisadi informasiya istifadə olunma müddətində dəyişikliklərə məruz qalır və bu dəyişmə müxtəlif informasiya elementlərində müxtəlif templərə malik olur.Odur ki, informasiyanın sabitlik əlaməti üzrə təsnifatı mühüm əhəmiyyət kəsb edir.Sabitlik əlaməti üzrə qruplaşdırmalar zamanı əlamətin əlavə olaraq dəqiqləşdirilməsi tələb olunur.Belə ki, informasiyanın sabitliyi anlayışı birmənalı qəbul edilmir. Sabitlik əlaməti kimi eyni informasiyanın iqtisadi məsələlərin həllində təkrar iştirakı dərəcəsi, müəyyən dövr ərzində informasiyanın öz qiymətini dəyişməz saxlaması, informasiyanın saxlanması müddəti və s. başa düşülür.

İqtisadi informasiyanı sabitlik baxımından dəyişən, şərti-sabit və sabit informasiya növləri kimi qruplaşdırmaq olar. Bu zaman sabitlik əmsalı anlayışından istifadə olunur.Sabitlik əmsalı müəyyən dövr ərzində mövcud sabit informasiya vahidlərinin miqdarının ümumi informasiya vahidlərinin miqdarına nisbəti kimi hesablanır.

İnformasiyanın dəyişkənliyi sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi tamamilə şərtidir.Belə ki, indiyə qədər sabitlik əmsalı 0.85 yüksək olduqda informasiya şərti-sabit hesab olunur.Şaquli informasiya əlaqələrinin üfüqi əlaqələrlə əvaz olunması ilə müşaiyət olunan keçid dövründə sabitlik əmsalının azalması müşahidə olunur. Məsələ ondadır ki, iqtisadiyyatın qeyri mərkəzləşdirilmiş tənzimləsi şəraitində iqtisadi sistemin dinamikliyi artır.

İqtisadi məsələlərin həlli zamanı ilk növbədə informasiyanın şərti-sabit hissəsi EHM-nın yaddaşına yerləşdirilir.İnformasiyanın işlənməsi prosesində şərti-sabit informasiya daxil olan dəyişkən informasiya ilə birgə emal olunaraq nəticə informasiyanın əldə olunmasını tələb edir.İnformasiyanın sabitlik dərəcəsi iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində müxtəlifdir. Məsələn; sənaye müəssələrində şərti sabit informasiyanın xüsusi çəkisi daha yüksəkdir.

İnformasiyanın sabitlik əlaməti üzrə qruplaşdırılması zamanı, onun saxlanması müddəti əsas götürülürsə qısamüddətli ,uzunmüddətli və daimi saxlanan informasiya kimi növləri fərqləndirilməlidir.

İdarə olunan obyekt və idarəedici orqana münasibətdə informasiya-daxili və xarici, giriş və çıxış informasiyası kimi qruplaşdırıla bilər.İqtisadi informasiyanın giriş və çıxış informasiyasına ayrılması bir yerdən başqa yerə verilməsi ilə əlaqədardırsa, daxili və xarici informasiyanın fərqləndirilməsi onun yaranma mənbəyi, yarandığı yerlə əlaqədardır.

İqtisadi informasiya indikasiya əlamətinə (siqnal formalarına) görə rəqəm, hərf, hərf-rəqəm, qrafik və s. növləri üzrə fərqləndirilir.

Dərsin möhkəmləndirilməsi üçün suallar:

1.İnformasiya resursları nəyə deyilir?

2.İqtisadi artımın tempi və iqtisadiyyatın səmərəliliyi nədən asılıdır?

3.İnformasiya resursları necə resurslardır?

4.İnformasiya resurslarının təkrar istehsalı necə fazadan ibarətdir?

5.Yaranama fazası neçə mərhələdən ibarətdir?

6.Yayılma fazasının əsas xüsusiyyəti nədir?

7.İnformasiya resurslarından harada istifadə olunur?

8.Əsas fondla dövriyyə fondunu fərqləndirən cəhət hansıdır?

9.İdarəetmə funksiyalarına görə iqtisadi informasiya necə təsnifləşdirilir?

10.İdarəetmə funksiyalarına görə iqtisadi informasiya neçə yerə ayrılır?

11.Faktiki və plan informasiyası hansı xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir?

12.İdarəetmə obyektinin gələcək vəziyyətini əks etdirən informasiya necə təsnifləşdirilir?

13.İqtisadi informasiya yaranma mərhələləri və mənbələri əlamətinə görə neçə yerə ayrılır?

14.İlkin informasiyanın törəmə informasiyasından fərqli cəhətləri hansılardır?

15.Dolğunluğuna görə təsnifləşdirilən informasiya neçə yerə ayrılır?

16.Tam informasiya nəyə deyilir?

17.İqtisadi proseslərin tədqiqini və idarəetmə funksiyalarının icrasını təmin etməyən informasiya necə adlanır?

18.Düzgünlük əlaməti üzrə informasiya hansı növlərə ayrılır?

19.Sabitlik əlamətinə görə təsnifləşdirilən informasiya neçə yerə ayrılır?

20.Sabitlik əmsalı nəyə deyilir?

21.İnformasiya nə zaman şərti-sabit hesab olunur?

22.İnformasiyanın sabitlik əlaməti üzrə qruplaşdırılması zamanı, onun saxlanması müddəti əsas götürülürsə ,informasiya hansı növlərinə görə fərqləndirilməlidir?

23.İqtisadi informasiya indikasiya əlamətinə (siqnal formalarına) görə necə fərqlənir?
Ədəbiyyat:

1.Quliyev H.X ,Balayev P.Ə “İqtisadi informatika və hesablama texnikasının əsasları” Səhifə 8-Səhifə10;Səhifə 23-səhifə 26

Mühazirə5:İqtisadi informasiyanın quruluş vahidləri
Yeni dərsin planı:

1.İqtisadi informasiyanın xüsusiyyətləri

2.İqtisadi informasiyanın quruluş vahidləri

3.İqtisadi informasiyanın kodlaşdırılması

1.İqtisadi informasiyanın xüsusiyyətləri

İqtisadi informasiya iqtisadi prosesləri səciyyələndirir. İqtisadi informasiya iqtisadi sistemlərdə dövran etməklə, onların fəaliyyətini təmin edən, daxili və xarici təsirlər kompleksinin universal ifadəsidir. İqtisadi informasiya bir sıra hallarda idarəetmə informasiyası ilə eyniləşdirilir. Lakin bu düzgün hesab edilə bilməz. İdarəetmə informasiyası öz tərkibinə görə zəngindir və ona sosial, texniki, hüquqi və digər informasiya növləri aiddir.

Bununla belə iqtisadi informasiya maddi istehsal sferasında istehsalın idarə edilməsi aləti kimi istifadə olunur.

İqtisadi informasiya öz xarakterinə görə daha çevikdir. Digər tərəfdən iqtisadi informasiya daha çoxcəhətli və mürəkkəbdir, çünki o iqtisadiyyat kimi mürəkkəb və dinamik bir sistemi səciyyələndirir.

İqtisadi informasiyanın fərqləndirici cəhədləri vardır və bunlara əsasən aşağıdakıları aid etmək olar:

iqtisadi informasiya iqtisadi- təsərrüfat fəaliyyətini natural və dəyər

göstəriciləri sistemi ilə əks etdirir;

iqtisadi informasiyanın əsas kütləsi diskretdir, başqa sözlə fasilərlə qəbul

və emal edilir;

müxtəlif maddi daşıyıcılarda: - sənədlərdə, perfo və maqnit daşıyıcılarda

əks oluna bilər;

iqtisadi informasiya sonlu nəticələr şəklində ifadə olunur;

iqtisadi informasiya əsasən xətti şəkildə ifadə olunur və sənədlər adətən

sətirbəsətir və ya sütunlar üzrə yazılır;

iqtisadi informasiya çox böyük həcmə malikdir. İqtisadi proseslərin baş

vermə məkanı genişləndikcə iqtisadi informasiyanın artım tempi bu genişlənməni həmişə qabaqlayır və bu qabaqlama əksər hallarda çox böyük həddə baş verir;

iqtisadi informasiya kütləvi və təkrarlanandır. Bu xassə iqtisadi sistemin

dinamikliyi və mürəkkəbliyindən, dövri baş verən proseslərin mövcudluğundan irəli gəlir;

iqtisadi informasiyanın xeyli hissəsi bilavasitə emal olunur və sadəcə

olaraq bir sənəddən digərinə köçürülür;

iqtisadi informasiyanın tərkibindəki nisbi sabit informasiyanın xüsusi

çəkisi yüksək olur;

quruplaşdırma əlamətləri çoxsaylıdır;

iqtisadi informasiya adətən uzun müddət saxlanır və s.

2.İqtisadi informasiyanın quruluş vahidləri

İnformasiyanın işlənməsinin avtomatlaşdırılmış sistemi yaradılarkən iqtisadi informasiyanın xassələri nəzərə alınmalıdır.İqtisadi informasiya quruluş etibarilə ümumiyyətlə informasiyanın quruluşuna yaxındır. İnformasiyanın quruluşu dedikdə müəyyən məna daşıyan informasiya elementlərinin müəyyən məcmusu başa düşülür.İnformasiyanın quruluş elementlərinə ayrılmasında bir çox hallarda ijerarxik prinsipə üstünlük verilir.Hər hansı idarəetmə obyektinin (müəssisə, birlik, sahə, region və s.) ən yüksək informasiya quruluş vahidi-informasiya sistemi sayılır.(Sistem dedikdə bir-biri ilə əlaqədə olan obyektlər və ya müxtəlif cinsli elementlər cəmi başa düşülür.Sistemlər tərkibinə və məqsədinə görə bir-birlərindən fərqlənirlər.) İnformasiya sistemi qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün informasiyanın saxlanılması,emalı və verilməsində metod,vasitə və işçi heyətin qarşılıqlı fəaliyyətidir.

İqtisadi sistemlərdə idarəetmə obyektlərinin fəaliyyətlərinin bütün cəhətləri, orada baş verən əməliyyatlar, proseslər öz əksini bütövlükdə informasiya sistemində tapır.İnformasiya sistmi öz növbəsində daha aşağı səviyyəli quruluş vahidlərinə ayrılır.

Artıq qeyd edildiyi kimi , müxtəlif hadisələri təsvir edən iqtisadi informasiya mürəkkəb quruluşa malikdir.

İqtisadi informasiyanın ən aşağı səviyyəli və sadə quruluş vahidi başqa sözlə bölünməz hissəsi rekvizit adlanır.Rekvizitlər obyektin vəziyyətini, yaxud baş verən hadisələri əhəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən xarakterizə edir.Obyektin vəziyyətini keyfiyyət cəhətdən xarakterizə edən rekvizitlər əlamət rekvizitləri, kəmiyyətcə xarakterizə edən rekvizitlər əsas rekvizitlər adını almışdır.Əlamət rekvizitlərinə misal olaraq müəssisə və təşkilatların adını, vergilərin növünü və s. göstərmək olar.Əsas rekvizitlər yalnız konkret ədədlər şəklində ifadə olunur.Məsələn, miqdar-cinsi ölçü vahidlərində, dəyər-manat qəpiklə, əmək tutumu-norma saatla və adam-günlə ifadə edilir.

Rekvizitlər aşağıdakı əlamətlər üzrə təsnifləşdirilə bilər:

Xassələrə görə: əsas və əlamət;

Əhəmiyyətə görə:zəruri və qeyri zəruri;

Stabilliyə görə: daimi və dəyişkən;

İndikasiya (təsvirə) görə: hərf, rəqəm, və hərf rəqəm;

Texnaloji prosesdə təyinatına görə: xüsusi, arayış və qruplaşdırıcı.

Ən yüksək səviyyəli informasiya quruluş vahidi olan informasiya sistemi ilə ən aşağı səviyyəli quruluş vahidləri olan rekvizitlər arasında digər informasiya quruluş elementləri mövcuddur.Həmin quruluş vahidlərinə göstəriciləri, xəbərləri, massivləri aid etmək olar.

Göstəricələr əsas və əlamət rekvizitlərinin məntiqi məcmusudur.Göstəricilər iqtisadi prosesləri və əməliyyatları ziddiyyət və kəmiyyət baxımından xarakterizə etməklə, onlar arasında əlaqə yaradır.

Göstəricilər bir əsas rekvizitdən və bir neçə əlamət rekvizitdən ibarətdir.İqtisadi proseslərin təsvirində və xarakterizə olunmasında göstərici müstəsna rola malik olduğuna görə, onu iqtisadi informasiyanın əsas quruluş vahidi hesab etmək olar.

Göstəricilər xarakterizə etdikləri iqtisadi proseslərin müxtəlifliyi üzündən müxtəlif və çoxsaylıdır.Bu isə onların bir sıra əlamətlər üzrə təsnifləşdirilməsini tələb edir.Müxtəlif əlamətlər üzrə təsnifləşdirilən göstəricilərə aşağıdakılar misal ola bilər:

Obyektin informasiya sisteminə münasibətinə görə: giriş və çıxış göstəriciləri;

Daxil olma mənbələrinə görə:daxili və xarici;

İndikasiyaya görə: hərf, rəqəm, və hərf-rəqəm;

Stabilliyə görə: dəyişkən və daimi;

Əks olunma qaydasına görə: mütləq və nisbi;

İşin təşkilinə görə: emal edilən və emal edilməyən.

Göstəricilərin qaydaya salınmış məcmusu xəbərləri əmələ gətirir.Müxtəlif məzmuna malik eyni formalı xəbərlər birləşərək informasiyanın yeni quruluş vahidini –massivi yaradır.

İnformasiya sistemi öz tərkibində müstəqil quruluş vahidləri kimi idarə etmə obyektinin funksiyalarına və quruluşuna uyğun olaraq bir sıra informasiya altsistemlərini birləşdirir.Bu informasiya altsistemlərinin hər biri müəyyən informasiya massivlərindən ibarətdir və onların tərkibi bu altsistemlərdə həll edilən məsələlərdən asılıdır.EHM-də informasiya quruluşu tətbiq edilən xüsusi qaydalardan asılıdır ki,bu da yeni informasiya vahidlərinin baytlar, maşın sözləri, sahələri və s.yaranmasına səbəb olmuşdur.

İnformasiyanın təşkili avtomatlaşdırılmış sistemlərin tələbləri nəzərə alınmaqla müxtəlif prinsiplər və qaydalar əsasında yerinə yetirilir.Bu isə öz növbəsində informasiyanın yeni quruluşunun meydana gəlməsinə səbəb olur və nəticədə məlumat bazaları, informasiya fondu, məlumatlar kataloqu lüğəti adlandırılan yeni quruluş vahidləri təşəkkül tapır.Avtomatlaşdırılmış sistemlərdə tətbiq olunan proqramlaşdırma dillərindən asılı olaraq informasiyanın müvafiq quruluş vahidləri-fayllar,cədvəllər yaranır.

İdarəetmə fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində informasiyanın özünəməxsusu quruluş vahidlərindən istifadə edilir.Buna misal olaraq mühasibat və statistika hesabatlarını, istehsal tapşırıqları formalarını,uçot sənədlərini və s. göstərmək olar.

Müasir dövrdə iqtisadi informasiyanın əks etdirilməsində maşın qrafikasının rolu da xeyli artmışdır.İnsan-fərdi EHM ünsiyyətinin dialoq rejimi tətbiq edilən zaman informasiyanın menyu-sətir,ekran cədvəli adlanan yeni quruluş vahidləri də meydana gəlmişdir.Dialoq rejimi insanın informasiya ilə iş prosesini imitasiya edir,lakin bu zaman əməliyyatlar avtomatlaşdırılmış üsulla həyata keçirilir.

İqtisadi informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsi sistemləri yaradılarkən iqtisadi informasiyanın insanın imkanlarına uyğun quruluşundan maşın quruluşuna və əksinə keçirilməsinin səmərəliliyinin təmin edilməsi son dərəcə vacibdir.
3.İqtisadi informasiyanın kodlaşdırılması

İqtisadi informasiyanın kodlaşdırılmasından danışmazdan əvvəl kod anlayışını şərh edək.

İnformasiyanın işlənməsi zamanı informasiya vahidlərinə şərti işarələr vermək zərurəti meydana gəlir. Bu şərti işarələrin məcmusu kod adlanır. Başqa sözlə kod hər hansı çoxluqla qarşılıqlı-birmənalı şəkildə qurulmuş hər hansı əlifbada olan sözlər çoxluğu, konbinasiyasıdır. Deməli, kodlaşdırma dedikdə informasiyaya şərti işarələrin verilməsi başa düşülməlidir.Kodlaşdırma siqnalların şəkil dəyişməsi kimi də başa düşülə bilər.

Kodlaşdırma informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsi prosesinin sürətləndirilməsinə və asanlaşdırılmasına imkan verir. Belə ki, bu halda informasiya elementlərinin çeşidlənməsi və qaydaya salınması, yadda saxlanılması, axtarılması, işlənməsi və ötürülməsi prosesi əhəmiyyətli dərəcədə asanlaşır və tez başa düşülür.

İnformasiyanın kodlaşdırılması eyni zamanda nəticə informasiyasaının dekodlaşdırılmasını şərtləndirir.Dekodlaşdırma informasiya vahidlərinin kodlar üzrə əsl işarələrinin bərpa edilməsi əməliyyatıdır.İqtisadi informasiyanın müxtəlif səviyyələrdə işlənməsi kodların dəyişdirilməsini tələb edir. Bu cür dəyişdirmə, yəni şərti işarələrin yeniləri ilə əvəz edilməsi yenidən kodlaşdırma adını almışdır.

Kodlaşdırma qarşısında aşağıdakı tələblər qoyulur:

-Kod elə tərtib olunmalıdır ki, zəruri informasiya çeşidlənmə prosesində avtomatik qruplaşdırla bilsin;

-Müxtəlif dərəcəli yekunların alınması mümkün olsun;

-İşarələrin sayı məhdud olsun;

-Tərtibat da sadə, yadda qalan və aydın olsun;

-Nomenklaturanın genişləndirilməsi üçün ehtiyat nömrələr nəzərdə tutulmuş olsun.

Kodlaşdırma prosesi sistemli yanaşmanı tələb edir, başqa sözlə proses müəyyən sistemlər üzrə həyata keçirilməlidir. Kodlaşdırma sistemi informasiya vahidlərinə müəyyən qaydada şərti işarələrin verilməsi sistemidir. Səviyyələr üzrə-ölkə sahə yerli (lokal) və s. kimi kodlaşdırma sistemləri fərqləndirilir.Kodlaşdırma sistemlərini təsnifləşdirmək üçün aşağıdakı əlamətlərdən istifadə oluna bilər:

-İşarələrin forması;

-İşarələrin sayı (bir işarəli, çox işarəli);

-Qurulma formaları (xətti,şahmat) və s.

Müxtəlif kodlaşdırma sistemlərinin uzlaşdırılmasından kombinələşdirilmiş sistemlər qurula bilər.

İqtisadi informasiya sıra, seriyalı, mövqeli, qarışıq və təkrar kodlaşdırma sistemləri əsasında kodlaşdırıla bilər.

İnformasiya vahidlərinə ardıcıl sürətdə şərti işarələrin verilməsi sıra kodlaşdırma sistemi adını almışdır.Sıra kodlaşdırma sistemi mahiyyət etibarı ilə qeydedici sistem olub, adətən informasiyanın xüsusi təsnifatını tələb etmir.Şərti işarələrin ardıcıllığı informasiya vahidlərinin yaranması xronologiyası üzrə verilir. Bir sıra hallarda obyekt kimi hərf əlaməti üzrə sistemləşdirilmiş informasiya götürülür.Sıra kodlaşdırma sistemində əlamət informasiyanın vahidlərinə natural ədədlər sırasının artımı qaydasında ardıcıl işarələr aid edilir.Çox nadir hallarda həmin vahidlər natural ədələr sırasının azlma qaydasında ardıcıl işarələnir.

Sıra kodlaşdırma sistemində massivin və ya nomenklaturanın bütün mövqeləri işarələnir, bu isə massiv daxilində, yekun almağa imkan vermir.Odur ki, sıra kodlaşdırma sistemi yalnız az sayda informasiya vahidlərini əks etdirən məhdud ölçülü massivllərlə iş zamanı tətbiq olunur.

Hər hansı bir əlamət üzrə nomenklaturanın müəyyən qaydada ayrı-ayrı seriyalarla (qruplara) bölünməsini nəzərdə tutan sistem seriyalı kodlaşdırma sistemi adlanır.Bu sistemin tətbiqi zamanı hər bir seriya üçün müəyyən şərti işarələr qrupu ayrılır.Seriyalarda olan informasiya vahidlərinin nömrələri əvvəlki seriyalarda olan informasiya vahidlərinin ardıcıl (natural ədədlərin artma sırası ilə) davamı olmur.Təbii ki, bu nömrələr arasında boşluq yaranır.Seriyalı kodlaşdırma sistemində hər bir seriyanın axırında ehtiyat şifr saxlanılır, bu da informasiya vahidlərinin mümkün artımı halında istifadə olunmaq üçündür.

Seriyalı kodlara aid misal göstərək.Zavodda əsas və köməkçi istehsal bölmələrinə (sex) ayrıca seriyalar verilmişdir.Əgər zavodda 15 əsas və 4 köməkçi bölmə vardırsa, onda əsas bölmələr üçün 1-dən 25-ə qədər, köməkçi bölmələr üçün isə 26-dan 35-ə qədər nömrələr ayrılır.16-25 və 30-35 nömrələri isə müvafiq olaraq əsas və köməkçi istehsal bölmələrinin mümkün artımı üçün ehtiyat saxlanır.Bunun nəticəsində yeni bölmələr yaradıldıqda da əvvəlki bölmələrin nömrələrində dəyişmə baş vermir.

Qeyd edək ki, seriyalı kod yalnız bir təsnifləşdirici əlamətə görə seriyalar üzrə yekun alınmasını təmin edir.Bu kodlaşdırma sistemi həmçinin nomenklatura genişləndirildikdə seriya prinsipinə riayət etməyə şərait yaradır.Adı çəkilən sistem dayanıqlı və az saylı nomenklatura üçün əlverişlidir.Təcrübədə sıra və seriyalı kodlaşdırma sistemlərinin kombinasiyası daha geniş istifadə edilir.

İqtisadi informasiyanın işlənməsi zamanı bir çox hallarda ierarxiya quruluşunun nəzərə alınması tələb olunur.Bu hallarda mövqeli kodlaşdırma sisteminin tətbiqi daha səmərəlidir.Belə ki, mövqeli sistemdə informasiyanı bir neçə əlamət üzrə bölüşdürmək mümkündür.Mövqeli kodlaşdırma sistemində hər bir təsnifat səviyyəsi və ya əlaməti bütün səviyyə və əlamətlər hədlərində nömrələnməlidir.Bu zaman qrupun dərəcələrinin ölçüsü müəyyən olunur və bu dərəcələr içərisindən müəyyən hissə seçilib götürülür.

Mürəkkəb tərkibli nomenklaturaların kodlaşdırılması üçün mövqeli sistemin tətbiqi daha əlverişlidir.Mövqeli sistemdə rekvizit təsnifləşdiricinin daha yuxarı səviyyələri ilə əlaqəsini səciyyələndirən bir sıra xarakteriskalara malikdir.

Dərsin möhkəmləndirilməsi üçün suallar:

1.İqtisadi informasiyanın əsas xüsusiyyətləri hansılarqır?

2.İnformasiyanın quruluşu nəyə deyilir?

3.Ən yüksək informasiya quruluş vahidi hansıdır?

4.Ən aşagı səviyyəli informasiya quruluş vahidi hansıdır?

5.Ən aşagı səviyyəli informasiya quruluş vahidi ilə ən yüksək informasiya quruluş vahidi arasındakı quruluş vahidləri hansılardır?

6.Rekvizitlər hansı əlamətlər üzrə təsnifləşdirilə bilər?

7.Bir əsas rekvizitdən və bir neçə əlamət rekvizitdən ibarət olan quruluş vahidi hansıdır?

8.Göstəricilər hansı əlamətlər üzrə təsnifləşdirilə bilər?

9.Xəbərlər nəyə deyilir?

10.Massiv nədir?

11.İnformasiyanın menyu-sətir,ekran cədvəli adlanan yeni quruluş vahidləri nə vaxt meydana gəlmişdir?

12Kod nəyə deyilir?

13.Dekodlaşdırma nədir?

14.Kodlaşdırma zamanı qarşıya qoyulan tələblər hansılardır?

15.İnformasiya vahidlərinə müəyyən qaydada şərti işarələrin verilməsi sistemi necə adlanır?

16.Kodlaşdırma sistemlərini təsnifləşdirmək üçün hansı əlamətlərdən istifadə oluna bilər?

17.İqtisadi informasiya hansı kodlaşdırma sistemləri əsasında kodlaşdırıla bilər?

18.Sıra kodlaşdırma sistemi nəyə deyilir?

19.Sıra kodlaşdırma sisteminin əsas xüsusiyyəti nədir?

20.Hər hansı bir əlamət üzrə nomenklaturanın müəyyən qaydada ayrı-ayrı seriyalarla (qruplara) bölünməsini nəzərdə tutan sistem necə adlanır?

21.Mürəkkəb tərkibli nomenklaturaların kodlaşdırılması zamanı hansı sistemdən istifadə olunur?

Ədəbiyyat: Quliyev H.X,Balayev P.Ə “İqtisadi informatika və hesablama texnikasının əsasları”.Dərslik: Səhifə19-Səhifə23; Səhifə 26-səhifə 33

Mühazirə 6: İqtisadi informasiyanın informasiya-hesablama mərkəzində avtomatlaşdırılmış işlənməsi texnologiyası

Yeni dərsin planı:

1.İqtisadi informasiyanın çevrilməsi mərhələləri

2.Hesablama texnikasından istifadənin təşkilat formaları və onların xarakteriskası

3.İqtisadi informasiyanın informasiya-hesablama mərkəzində avtomatlaşdırılmış işlənməsi texnologiyası

1.İqtisadi informasiyanın çevrilməsi mərhələləri

İdarəetmə qərarlarının qəbul edliməsinə qədər iqtisadi informasiya mürəkkəb çevrilmələrə məruz qalır. Həll olunan məsələlərin predmet sahəsi, informasiya münasibətləri nə qədər müxtəlif olsa da iqtisadi informasiyanın çevrilməsinin ümumi mərhələlərə bölünməsi zəruridir.

İqtisadi informasiya bilavasitə istehsal prosesində (məhsullar və xidmətlər istehsalı) yaranır və bu prosesin texniki – iqtusadi parametrlərini əks etdirir. İqtisadi informasiya istehsal kommersiya proqramlarının icrasına, maddi, əmək və pul vasitələrinin məsrəfləri üzərində nəzarəti həyata keçirməyə imkan verir.

Obyektin informasiya sisteminin girişi uçot məlumatlarını xarakterizə edir ki, bu məlumatlarda sənədləşdirilmiş və sənədləşdirilməmiş ola bilər. Qeyd edək ki, sənədləşdirilmiş məlumatlar mühasibat uçotunda, sənədləşdirilməmiş məlumatlar isə operativ uçotda əks olunur. Bu təsnifat uçot məlumatlarının yığılması üçün texniki vasitələrin seçilməsinə əhəmiyyətli təsir edir. Belə ki, məsələn, istehsal bölmələrinin yerləşməsindən asılı olaraq müvafiq texniki vəsaitlərin tərkibi fərqləndirilməli, periferiyadan alınan sperativ məlumatlar abonent məntəqələrdən ötürülməlidir. Burada, həmçinin məlumatların yığılmasının kompleks avtomatik sisteminin və kommutatorlarının, telefon katib- avtomatlar və telefon qurğularının diktafon və maqnitafonlarla aqreqasiya edilmiş sistemlərinin tətbiqi səmərəlidir. Bu qurğuların tətbiqi abonent telefon məntəqələrin ahəngdar işləməsini təmin etməlidir. Operativ informasiyanın yığılması zamanı telefon və radiotelefonlar EHM-lə rabitə sistemində vericilər kimi çıxış edirlər.

Sənədləşdirilmiş, başqa sözlə mühasibat informasiyasının yığılmasının təşkili və bu məqsədlə texniki vasitələrin seçilməsi istehsalın texnoloji xüsusiyyətlərindən asılıdır. Həmin xüsusiyyətlər, konkret halda aşağıdakı əlamətlər üzrə qiymətləndirilə bilər:

• 
  istehsal prosesinin mexanikləşdirmə və avtomatlaşdırma səviyyəsi;
  
• 
  iş günü ərzində yerinə yetirilən əməliyyatların müxtəlifliyi dərəcəsi;
  
• 
  iş günü ərzində istehsalat meydanının dəyişməsi tezliyi;
  
• 
  məlumatların təshihlərə olan ehtiyacı dərəcəsi;
  
• 
  texnoloji əlaqələrin mürəkkəbliyi dərəcəsi;
  

Adaları çəkilən əlamətlər üzrə texniki vasitələrin seçilməsi və

informasiyanın yığılmasının təşkilinin alternativ və qarışıq variantlarının tətbiq edilməsi istiqamətində müəyyən təcrübə vardır. Belə ki, istehsalın mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırlması səviyyəsi kifayət qədər yüksək olduqda uçotun mikroprosessorlu qurğularının tətbiqi məqsədəuyğundursa, əməliyyatlar əsasən əllə yerinə yetirildikdə sadə qurğuların tətbiqi daha müvafiqdir.

Məlumatların sənədləşdirilən yığımı texnologiyası onların maddi daşıyıcılar

üzərində qeyd olunmasını nəzərdə tutur. Burada əsasən iki variant mümkündür:

• 
  müvafiq işçilər (uçotu və s.) tərəfindən məlumatların əl ilə qey edilərək,
  

sonradan fərdi EHM-ə daxil edilməsi;

• 
  ilkin sənədlərin avtomatlaşdırılmış tərtibi. Başqa sözlə, hər bir bitkin
  

təsərrüfat əməliyyatının fərdi EHM-lərin köməyi ilə ilkin sənədlərinin tərtibi;

Ötürülmə iqtisadi informasiyanın məruz qaldığı çevrilmələrin biri kimi nəzərdən keçirilməlidir. Hazırda bu mərhələ əsasən avtomatlaşdırma elementlərinin qıtlığı ilə səciyyəvidir. Təbii ki, bu halda informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsi imkanları xeyli məhdudlaşmış olur. Burada ən prespektivli istiqamət rabitənin avtomatlaşdırılmış sisteminin yaradılması, “intellektual” terminalların tətbiq edilməsidir.

Rabitə növünün seçilməsi informasiyanın ötürülməsinin texniki vasitələrinin tərkibini müəyyənləşdirir. Rabitənin texniki vasitələri seçilərkən informasiyanın hansı miqyasda mübadilə edilməsi əsas götürülür. Belə ki, əgər müəssisədaxili informasiya mübadiləsində naqil əlaqəsi, radio əlaqəsi və qismən terminalların tətbiqi məqbuldursa, kənar mühitlə (müəssisədən kənar) informasiya mübadiləsində terminalların istifadəsinə üstünlük verilməlidir. Bu zaman kollektiv istifadədə olan hesablama qurğularının yaradılması deməli informasiyanın işlənməsinin çoxmaşınlı sisteminin tətbiqi üçün şərait yaranır.

İdarəolunan obyektin vəziyyətini xarakterizə edən iqtisadi informasiyanın ümumi həcminin 80-85% -i emal olunur. İnformasiyanın çevrilməsinin bu mərhələsi hazırda bilavasitə hesablama qurğularında həyata keçirilir.

İnformasiyanın emalının ümumi prosesini təşkil edən əməliyyatları üç qrupa bölmək olar: texniki (giriş maşın daşıyıcılarının hazırlanması, informasiyanın daxil və xaric edilməsi və s.) məntiqi və hesabi əməliyyatlar. Həmin qrupların ümumi prosesdəki xüsusi çəkisi məsələlərin növündən asılı olur.

İnformasiyanın maşınla işlənməsi prosesində texniki əməliyyatlar – hazırlıq, məntiqi və hesabi əməliyyatlar isə əsas əməliyyatlar sayılır. İnformasiyanın işlənməsi prosesində texniki və hesabi əməliyyatların icrasına nəzarət mühüm yer tutur. Belə ki, nəzarət əməliyyatlarının köməyi ilə informasiyanın dürüstlüyü təmin olunur. Qeyd edək ki, nəzarət əməliyyatlar əsasən maşın tərəfindən yerinə yetirilir.

İnformasiyanın işlənməsi texnologiyası

İnformasiyanın yığılması, saxlanması, axtarılması, işlənməsi və ötürülməsi proseslərinin avtomatlaşdırılması idarəetmə sistemlərində informasiyanın yeni texnologiya əsasında təşkilini şərtləndirmişdir. İnformasiyanın işlənməsinin yeni texnologiya üçün əsas xarakterik cəhət odur ki, istifadəçilər lazım olduqca zəruri informasiyanı operativ sürətdə almaq imkanına malikdir.

İstifadəçilər

İnformasiyanın işlənməsi texnologiyası.

Yeni texnologiya şəraitində informasiya təminatı funksiyasını yerinə yetirən avtomatlaşdırılmış informasiyan sistemi aparıcı mövqeyə malikdir.

Avtomatlaşdırılmış informasiya sistemi öz aparıcı mövqeyini reallaşdırmaq üçün informasiya modelinə əsaslanmalıdır. İnformasiya modeli isə predmet sahəsini informasiya sistemində əks etdirir. Qeyd etmək lazımdır ki, informasiya modeli yalnız vəziyyəti deyil, həmçinin dəyişmələri də izləməyə imkan verməlidir. Odur ki, avtomatlaşdırılmış informasiya sistemi informasiyanın saxlanması ilə bərabər, onun təzələnməsini, süni verilənlərin daxil edilməsini, daxili yerdəyişmələrin aparılmasını təmin etmək imkanına malik olur.

İstənilən idarəetmə sistemi, məlum olduğu kimi idarə olunan obyekt haqqında kifayət qədər məlumat olmadan səmərəli fəaliyyət göstərə bilməz. İdarəetmə sistemində avtomatlaşdırma prosesi informasiya resuslarının tərkibinin həmin prosesə uyğunluğu dərəcəsində asılıdır.

İdarəetmə sistemində istifadəçinin tələblərinə, başqa sözlə bu tələblərin ifadə olunduğu sorğulara uyğun olaraq müxtəlif növ və quruluşa malik məlumatlar toplanmalıdır. İnformasiya sistemi çevik olmalıdır. Belə ki. burada məlumatların saxlanmasının və quruluş dəyişikliklərinin səmərəliliyi təmin olunmalıdır.

İdarəetmə sistemində istifadəçilərin sorğularına operativ surətdə cavab verilməsi üçün iki mühüm cəhət nəzərə alınmalıdır. Hər şeydən əvvəl, predmet sahəsinin sərhədləri müəyyənləşdirilməli və müvafiq informasiya modeli qurulmalıdır. Daha sonra isə sorğulara cavab verən vasitələr (xidmət elementləri) seçilməlidir. Xidmət vasitələrinin seçilməsi üçün sorğuların tərkibi təhlil edilməli, tələblər dəqiqləşdirilməlidir.

Daxilolma tezliyi əlaməti üzrə istifadəçilərin sorğularını iki böyük qrupa bölmək olar: reqlamentli və ixtiyari sorğular. İxtiyari sorğulara məzmun və verilmə tezliyi baxımından məhdudiyyət qoyulmur. Reqlamentli sorğular isə bir baxımdan müəyyən tələblərə cavab verməlidirlər. Belə ki, reqlament sorğuların məzmunu və bir çox hallarda verilmə tezliyi qabaqcadan müəyyənləşdirilir. Odur ki, reqlamentli məsələlərin işlənməsinə daha ətraflı baxmaq məqsədəuyğundur.

İnformasiya modeli



Alqoritmin işarələnməsi


Bilavasitə

hesablama

Proqramın yazılması

Proqramın sazlanması

Riyazi model

İqtisadi model

Tətbiq sahəsi

Reqlamentli məsələlərin həllinin texnoloji sxemi.

Birinci mərhələ istifadəçi və ya layihəçi tərəfindən bilavasitə yerinə yetirilirsə, iknci mərhələdə istifadəçinin birbaşa iştirakı yoxdur. Xüsusilə, istifadəçinin EHM-lə birbaşa əlaqəsini istisna edən paket rejimində iş konkret tətbiq istiqamətində əməliyyat sisteminin inkişafını nəzərdə tutur. Bu barədə bir qədər sonra bəhs olunacaqdır.

Körmək çətin deyildir ki, reqlamentli məsələlərin ümumi sxeminin birinci mərhələsi zamanı meydana gələn əlaqə forması (istifadəçi - EHM) daha çox əmək və vaxt sərfini nəzərdə tutur.

İnsanların kommunikasiya münasibətlərinə hesablama və digər texniki vasitələrin bilavasitə daxil olması hazırki dövrün səciyyəvi cəhətdir. Bu cəhət hesablayıcı sistemlərin informasiya və alqoritmik imkanlarının genişlənməsi hesabına mümkün olur. Belə bir texnologiyanın əsasında insan-maşın əlaqələrinin dinamikliyi və EHM-ə daha fəal yer ayrılması durur.

İnformasiyanın işlənməsinin daha çox istifadə olunan təşkili rejimlərinə dialoq, paket və teleişləmə rejimlərini aid ermək olar.

İnformasiyanın işlənməsinin təşkili rejimləri

İstifadəçi və EHM arasında informasiya mübadiləsi şəklində iqtisadi məsələlərin həlli dialoq rejimi adlanır. Müvafiq texnologiyanın həyata keçirilməsi zamanı aşağıdakılar təmin olunur:

• 
  lokal və ya uzaqda yerləşən terminallar vasitəsi ilə insan və hesablayıcı
  

sistem arasında informasiya qəbulunun verilməsi;

• 
  istifadəçiyə lazım olan informasiya (verilənlər) proqramlarının axtarışı;
  
• 
  qəbul edilmiş informasiyanın EHM – də sürətlə işlənməsi və nəticələrin
  

təxirə salınmadan istifadəçiyə çatdırılmasıdır;

Dialoq rejiminin iki növünü fərqləndirirlər: passiv dialoq və fəal dialoq. Passiv dialoq zamanı istifadəçi xəbər – sorğu göndərir. Bunun müqabilində EHM xəbər-cavab verir. İnformasiyanın işlənməsinin passiv dialoq rejimində xəbər cavablar hesablayıcı sistemin təşəbbüsü əsasında da göndərilə bilər.

İnformasiyanın işlənməsinin fəal dialoq rejimində məlumatlar istifadəçi və maşın tərəfindən göndərilir, başqa sözlə fəal mübadilə baş verir.

Passiv dialoq rejimində “sorğu-cavab” təşkil forması daha çox işlənir. Bu zaman hazır proqramlar üzrə istifadəçiyə lazım olan informasiyanın axtarışı, işlənməsi (emalı) ötürülməsi təmin olunur.

Fəal dialoq rejimində bir sıra öyrədən sistemlər informasiya mübadiləsinə cəlb olunur. Bu rejimdə proqramlaşdıran sistemlərin tətbiqi də nəzərdə tutulur.

Hazırda istifadə olunan dialoq işlənmə rejimləri xəbərlərin formal dildə verilməsi ilə səciyyəvidir. Odur ki, dialoq rejimində təbii insan dilindən hələlik istifadə olunmur.

İnformasiyanın işlənməsinin dialoq rejiminin təşkili zamanı informasiyanın emalının dialoq proqramı yaradılır. Bu proqram terminaldan göndərilmiş informasiyanı oxuyur və ilkin terminala xəbər göndərir. Qeyd edək ki, terminallar hesablayıcı sistemə lokal şəkildə birləşdirilə bilər və ya hesablayıcı sistemin elementi ola bilərlər.


Cavab verilməsi

Cavabın redaktə olunması

İnformasi

yanın emalı

Dürüst

lüyün yoxlanması

Terminal
Giriş informasiyası

İnformasiyanın işlənməsinin dialoq rejiminin sxemi

Şəkildən göründüyü kimi informasiyanın dürüstlüyünə nəzarət həm onun EHM-də emalına qədər, həm də nəticələrin cavab şəklində formalaşması mərhələsində həyata keçirilməlidir.

İnformasiyanın işlənməsinin dialoq rejiminin tətbiqi zamanı sistemin reaksiyası mühüm əhəmiyyətə malik göstərici kimi qəbul edilir. Reaksiya bir qayda olaraq, sorğu verilən an ilə cavab alınan an arasındakı vaxt intervalı ilə ölçülür. Dialoq rejimində həll olunan məsələlər müraciət intensivliyi baxımından fərqlənməlidir. “Sorğu-cavab” mübadiləsi prosesində konkret şərait üçün qoyulan hədd nəzərə alınmalıdır. Belə ki, əks əlaqənin səmərəliliyinin həddi, hazırda vaxt etbarı ilə iki saniyəyə bərabərdir.

Məsələnin həlli prosesi nisbi müstəqil mərhələlərə bölündükdə və dialoq növbəlilik qaydası ilə həyata keçirildikdə istifadəçi sistemin reaksiyasına qarşı o qədər də tələbkar olmur. Növbəlilik qaydası dedikdə dövrlərin aşağıdakı şəkildə təşkili başa düşülür. N- mərhələsi üçün veilənlərin hazırlanması; N-1 mərhələsi üçün sorğu verilməsi; N-2 mərhələsinin nəticələrinin qəbul edilməsi.

Göründüyü kimi, sxem reallaşdırıldıqda cavab alınması üçün ayrılan müddət məsələnin həlli vaxtına bərabər ola bilər. Yeganə məhdudiyyət şərti budur ki, həmin müddət sonrakı mərhələdə verilənlərin hazırlanması vaxtını ötməsin.

İstifadəçi cavabın gecikdiyi hallarda dövrü təzədən təkrarlaya bilər. Başqa sözlə, o sorğunun itdiyini güman edir və dövrü təkrar etməklə onu bərpa etməyə çalışır.

Dialoq rejimi texnologiyası insan- maşın sisteminin konkret məsələ həlli prosesində imkanlarının optimal istifadəsini təmin etməlidir. Bu baxımdan informasiya bazası ilə dialoqu aşağıdakı imkanları reallaşdırmalıdır:

• 
  sorğu zamanı axtarış əlamətlərinin müxtəlif kombinasyalarının seçilməsi
  

imaknları;

• 
  informasiya axtarışının sürətləndirilməsi imkanları;
  
• 
  terminaldan sorğuya operativ düzəliş edilməsi hesabın çıxış
  

informasiyanın xarakteriskalarının yaxşılaşdırılması imkanı;

• 
  nəticə alınana kimi axtarış imkanlarının genişləndirilməsi,
  

məhdudlaşdırılması və ya istiqamətinin dəyişdirilməsi;

• 
  müraciət sahələrinin çox planlı olması;
  
• 
  təsadüfi hallarda istifadə olunan informasiya müraciətinin operativliyi
  

imkanı;

• 
  çıxış informasiyasının operativ təhlili.
  

İnformasiyanın işlənməsinin texnoloji proseslərinin təşkilndə dialoq rejimiilə yanaşı paket, real vaxt miqyası, vaxt bölgüsü, teleişləmə, interaktiv, birproqramlı, çoxproqramlı rejimlər və s. tətbiq olunur. Həmin rejimlərin müxtəlifliyi istifadəçilərə hesablama sistemi arasındakı qarşılıqlı fəaliyyətin və texniki vasitələrlə işin xüsusiyyətlərindən irəli gəlir.

Paket rejiminin səciyyəvi cəhəti qeyd edildiyi kimi odur ki, bu halda istifadəçilər EHM-lə bilavasitə ünsiyyətdə olmurlar. Həlli tələb olunan məsələlər işlənmə müddətində predmet sahəsi və digər əlamətlərə görə bir paketdə birləşdirilir ki, bu da EHM üçün tapşırıq şəklində formalaşdırılır.

Operativ olmayan məsələlərin həlli zamanı informasiyanın paket rejimində işlənməsi məqsədəuyğundur. İstifadəçilər ilkin informasiyanı hesablama mərkəzinə verir ki, burada da həll ediləcək məsələlərə uyğun proqram vasitələri seçilir və paket tapşırıqlar EHM-də işlənməyə buraxılır. Qeyd edək ki, tapşırıq hesablama sisteminin müstəqil iş vahididir.

İstifadəçi yalnız məsələlər həll olunduqdan və informasiyanın işlənməsi başa çatdıqdan sonra, başqa sözlə paket yerinə yetirildikdən sonra cavab alır. Bu dövr ərzində istifadəçi və maşın arasında informasiya mübadiləsinə ehtiyac olmur.

Paket rejimi rabitə kanallarından istifadə etməklə hesablayıcı sistemə müraciət şəklində də tətbiq edilə bilər.

Səhvlər Hesabat

cədvəli

Paket rejimində informasiyanın işlənməsi texnologiyasının ümumi sxemindən göründüyü kimi nəzarət və redaktə prosesi proqram vasitələri ilə hayəta keçirilir

Real vaxt miqyası rejimində informasiyanın işlənməsi prosesinin gedişi zamanı istifadəçilərlə hesablama sisteminin qarşılıqlı fəaliyyəti təmin edilir. Belə ki, istifadəçinin iş yerinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq qarşıya çaxan real vaxt məhdudiyyəti ön plana çəkilr. Real vaxt miqyası rejiminin tətbiqinə misal olaraq, əmanət banklarında müştərilərə xidmət informasiyasının avtomatlaşdırılmış işləməsini göstərmək olar.

İnteraktiv rejim ikitərəfli informasiya axınına əsaslanır. Bu rejimdə reqlamentlərə riayət tələbləri daha yumşaqdır və interaktiv rejimi reqlamentli və ixtiyar rejimlərin arasında duran variant hesab etmək olar.

İnformasiyanın işlənməsinin vaxt bölgüsü rejimi – hesablama sisteminin öz resuslarını istifadəçilər qrupu üzrə növbəli ayırmaq qabiliyyətini nəzərdə tutur. Bu rejimdə istifadəçilərə növbəli qaydada informasiya hesablama xidmətlərinin göstərilməsi müvafiq proqram təminatına əsaslnır.

İnformasiyanın işlənməsinin birproqramlı və çoxproqramlı rejimləri hesablama sisteminin eyni zamanda bir və ya bir neçə proqram üzrə fəaliyyət imkanını xarakterizə edir.

Aşağıdakı şəkildə məsələlərin həllinin birproqramlı və çoxproqramlı (buna mutiproqramlı da deyilir) rejimlərinin vaxt diaqramı verilmişdir


Giriş –
çıxış Giriş 1 Çıxış 1 Giriş 2 Çıxış 2

Hesablama 1 Hesablama 2

İş

1. 
   İnformasiyanın birproqramlı rejimdə işləməsinin vaxt
   

vaxt diaqramı

Şəkildən göründüyü kimi çoxproqramlı rejimdə şərti olaraq iki məsələ işlənir. Onlar eyni vaxtda yaddaşda saxlanır və həll edilir.

Birproqramlı rejimdə EHM yalnız birinci proqramın (məsələnin) icrasını qurtardıqdan sonra ikinci proqramın icrasına başlaya bilər.

Çoxproqramlı rejimdə birinci və iknci proqramın daxil edilməsi eyni vaxtda aparıla bilər. Proqramın birinci icrası və digərinin nəticələrinin istifadəçiyə verilməsi eyni vaxtda həyat keçirilə bilər.

İnformasiyanın işlənməsinin teleişləmə rejimi şəbəkə yaradılması ideyasının məhsuludur. Bu rejim istifadəçinin uzaq məsafədən hesablama sistemi ilə qarşılıqlı əlaqəsini, daha doğrusu qarşılıqlı fəaliyyətini təmin edir.

Giriş- Giriş 1 Çıxış 1

çıxış 1

Giriş-

çıxış 2

Giriş 2 Hesabla Çıxış 2

ma 1

İş Hesablama 2 Hesablama 2

2. 
   İnformasiyanın ikiproqramlı rejimdə işlənməsinin vaxt
   

vaxt diaqramı

Hesablama sisteminin bir rejimdə işlənməsinin vaxt diaqramı

Teleişləmə ideyası uzaq məsafədən istifadəçinin terminal qurğusu ilə hesablama mərkəzi arasında telefon əlaqəsi yaratmasını nəzərdə tutur. İnformasiyanın telefon xətti ilə verilməsi üçün model (modulyator - demodulyator) qurğusu istifadə olunur. Bu zaman implusun rəqəm koduna və əksinə çevrilməsi təmin olunur. Əgər hesablama mərkəzində kifayət qədər hesablama və informasiya resursu cəmlənmiş olsa, istifadəçi öz terminalı ilə mərkəz arasında əlaqə yaratmaq üçün terminala qoşulan telefonla müvafiq nömrəni (hesablama mərkəzində yerləşən) – yığmalıdır. Müəyyən parol əsasında lazımı proqram çağırılır, istifadə olunur, proqramla dəyişikliklər edilir və s.

Bununla belə, teleişləmə rejiminin geniş yayılmasına mane olan prinsipial səbəblər vardır:

• 
  informasiya mübadiləsi sürətinin az olması ilə əlaqədar olaraq
  

səmərəliliyin aşağı olması;

• 
  telefon danışıqlarının bahalığı;
  
• 
  ötürülən informasiya kənar müdaxilənin mümkünlüyü və mühafizənin
  

təşkilinin çətinlikləri və s.

Teleişləmə rejimi terminalın EHM-dən məhdud məsafədə yerləşməsi şəraitində lazımi səmərə verir.

Hazırda teleişləmə rejiminin təkimilləşdirilməsi üçün terminal qurğularının imkanlarının artırılmasına diqqət verilir və “intellektual” terminallar yaradılması istiqamətində işlər yerinə yetirilir. Bu isə bir çox işləri məhz intellektual terminallar vasitəsilə görməyə, rabitə kanallarının yükünün azaldılmasına imkan verir.

2.Hesablama texnikasından istifadənin təşkilat formaları və onların xarakteriskası

Yerinə yetirilən vəzifələrdən, tətbiq sahəsindən, idarəetmə iyerarxiyasında tutduğu mövqedən və digər amillərdən asılı olaraq hesablama texnikasından istifadənin müxtəlif təşkilat formaları seçilir. Hesablama texnikası mərkəzləşdirilmiş və qeyrimərkəzləşdirilmiş formada istifadə üçün təşkil edilə bilər. Onu da qeyd edək ki, hazır ki, şəraitdə hesablama texnikasının (əsasən fərdi EHM-lərin) fərdi istifadəsinə daha tez-tez rast gəlinir. Fərdi istifadə şəraitində maşının etbarlılığı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, fərdi istifadə halında texniki xidmətin vaxtında göstərilməsi müəyyən çətinliklərələ bağlıdır. Müasir şəraitdə fərdi istifadə olunan hesablama texnikası vasitələrinin işinin yüksək səmərəliliyi onların informasiya – hesablama şəbəkəsinə qoşulması şəraitndə təmin oluna bilər.

Texniki vasitələrlə təhcizat əlamətinə görə hesablama texnikasının aşağıdakı təşkilat formaları vardır: maşın hesablama bürosu, maşın- hesablama stansiyası, hesablama mərkəzinin informasiya-hesablama mərkəzi, kollektiv istifadədə olan hesablama mərkəzi, kollektiv istifadədə olan hesablama mərkəzi, informasiya – hesablama şəbəkəsi.

Hesablama texnikasından istifadənin mərkəzləşdirilmiş formasında bütün hesablama avadanlığı bir yerdə cəmləşdirilir. İstifadənin mərkəzləşdirilmiş və qeyri - mərkəzləşdirilmiş formaları arasında aralıq hal, başqa sözlə qismən mərkəzləşdirmə mövcuddur və bu təcrübədə rast gəlinir. Hesablama texnikasının qismən mərkəzləşdirilmiş istifadə formasında texniki vasitələrin bir qismi, daha doğrusu informasiyanın yığılması, qeyd edilməsi, ötürülməsi vasitələri filiallarda sexlərdə, anbarlarda və s. yerləşdirilir.

Hesablama texnikasından istifadənin təşkili formaları sifarişçilərə xidmət əlamətinə görə iki böyük qrupa bölünür: fərdi və şərikli istifadə olunan təşkilat formaları.

Fərdi istifadə olunan hesablama qurğuları ayrı-ayrı müəssisə (təşkilat və idarə) daxilində yaradılır və yalnız öz müəssisəsinə xidmət edir.

Hesablama qurğularının şərikli istifadəsi halında tabeçiliyindən asılı olaraq istənilən müəssisə və təşkilatlardan sifarişlər qəbul edilir. Şərikli hesablama qurğuları fərdi istifadə olunan qurğulara nəzərən bir sıra üstünlüklərə malikdir. Hər şeydən əlavə onu qeyd edək ki, burada maşınlar lazımi səviyyədə yüklənir, sahələrarası informasiya daşıyıcıları unifikasiya olunur, xərclərin azaldılması imkanı vardır və s. Bununla belə şərikli qirğuların maliyələşdirilməsi, fəaliyyətin uçotu və s. ilə əlaqədar bir sıra əlavə məsələlərin həlli tələb olunur.

Xidmət dairəsi əlamətinə görə hesablama qurğularını ərazi, sahə və qarışıq fəaliyyət növləri üzrə fərqləndirmək olar. Əsas prinsip üzrə işləyən hesablama qurğularına Dövlət Statistika Komitəsinin rayon və şəhər hesablama qurğularını misal göstərmək olar. Sahə prinsipi üzrə işləyən qurğulara bank, maliyyə, ticarət, nəqliyyat və s. nazirlik və konsernlərin hesablama qurğuları aid edilir.Qarışıq prinsipdə işləyən hesablama qurğuları dedikdə öz müəssisəsi ilə yanaşı yaxınlıqda yerləşən müəssisələrə xidmət edən qurğular başa düşülür.

Kollektiv istifadədə olan hesablama mərkəzləri şərikli hesablama qurğularının geniş yayılmış formasıdır.

Hesablama mərkəzi proqram və informasiya təminatı əsasında birgə fəaliyyət göstərən EHM və digər texniki vasitələrin cəmləşdiyi təşkilat formasıdır. Hesablama mərgəzi müasir rabitə vasitələri ilə təchiz edilir ki, bu da mərkəzin proqram və informasiya fondundan abonentlərin istifadəsinə imkan verir. Abonent dedikdə zəruri texniki vasitələrlə (terminal və onun fəaliyyətini təmin edən vasitələr) təchiz edilmiş və hesablama mərkəzindən müəyyən məsafədə yerləşən istifadəçi başa düşülür.

Hesablama mərkəzləri gördüyü işin səciyyəsinə və həcminə, tabeçilik mənsubiyyətinə, istifadə edilən maşın parkına və s. görə fərqlənir. Bununla belə, hesablama mərkəzlərinin tipik quruluş sxemi vardır və bu şəkildə göstərilmişdir:Şəkildə göstərilən funksional qruplar daha çevikdir və tez-tez quruluş dəyişikliklərinə məruz qalırlar. Odur ki, onların təsnifatı sxemdə verilməmişdir.

Hesablama mərkəzləri elm – istehsal müəssisəsi olub get-gedə daha çox istifadəçilərə xidmət istiqamətində inkişaf etməlidir. Bu isə yalnız bilavasitə hesablama ilə əlaqədar məsələlərin deyil, həmçinin informasiya-arayış xidməti, informasiya massivləri üzərində əməliyyatlar və s. işlərin yerinə yetirilməsini tələb edir. Mahiyyət etbarı ilə bu halda mərkəzi informasiyanın çevrilməsini və bilavasitə hesablama əməliyyatlarını yerinə yetirmiş olur.

Funksional qruplar

Odur ki, belə mərkəzlər informasiya- hesablama mərkəzləri adını almışdır. İnformasiya – hesablama mərkəzləri təsərrüfat proseslərində informasiyanın yığılmasından tutmuş, çıxış sənədlərinin tərtibi və onların istifadəçilərə çatdırılmasına qədər bütün əməliyyatları yerinə yetirir.

Hesablama texnikasından istifadənin mütərəqqi formalarından biri informasiya – hesablama şəbəkəsidir. Beynəlxalq təcrübədə bu təşkilat forması geniş yayılmışdır.

İnformasiya – hesablama şəbəkəsi informasiya fondlarının və proqram vasitələrinin çoxtəyinatlı və onlarla, bəzən yüzlərlə istifadəçiyə lazım olması şəraitinin məntiqi yekunudur. Əlbətdə hər bir hesablama mərkəzində zəruri informasiya və proqram təminatı yaradıla bilər və lokal istifadə oluna bilər. Lakin informasiya bazasının müntəzəm təzələnməsi, köhnə elementlərin bazadan kənarlaşdırılması, bir sözlə informasiyanın müntəzəm olaraq aktuallaşdırılması tələb olunduğundan hər bir hesablama mərkəzində bu işlərlə məşğul olan xüsusi xidmət qrupu yaradılır ki, bu da iqtisadi cəhətdən sərfəli deyildir. Odur ki, predmet sahəsi daha geniş və mürəkkəb olan müəssisə (təşkilat) nəzdində fəaliyyət göstərən hesablama mərkəzində böyük məlumat bazası yaradılır və digər istifadəçilərə xidmət edilir. Bu halda istifadəçilər üçün müvafiq məlumat bazası yaratmağa ehtiyac olmur və məlumat bazasının saxlanmasının hər bir istifadəçiyə düşən xərci azalmış olur. Proqram fondunun zənginləşməsi və istifadəçilərə operativ xidmət baxımından informasiya – hesablama şəbəkəsinin yaradılması əlverişlidir.

İnformasiya – hesablama – şəbəkəsinin yaradılması ən müasir rabitə vasitələrindən istifadə olunmasını tələb edir. İstifadəçilər ümumi təyinatlı məlumat bazasına müraciət üçün öz EHM – indən baza yerləşən EHM-ə (mərkəzi EHM) müraciət edə bilirlər. Şəbəkələrin təşkilinin ilkin mərhələlərində ənənəvi rabitə vasitələrindən (teleqraf, telefon və s.) də istifadə olunur.

İnformasiya şəbəkələri əhatə dairəsinə görə qlobal, regional və lokal şəbəkələr kimi fərqləndirilirlər. Qlobal informasiya şəbəkəsinə “İnternet” – i misal göstərmək olar.

Regional şəbəkələr ölkə şəhər miqyaslı şəbəkələrdir. Qeyd edək ki, regional şəbəkələrdə əsasən informasiya çevrilmələri və ötürülmələri baş verir. Məsələ ondadır ki, hesablama maşınlarının dinamik hesablama resusları şəklində birləşdirilməsi həm texniki, həm də iqtisadi cəhətdən həmişə sərfəli deyildir.

Lokal şəbəkələr əsasən yığcam ərazidə yerləşən müəssisə və təşkilatlarda yaradılır. Burada hesablama resuslarından da mərkəzləşdirilmiş qaydada istifadə olunur. Lokal şəbəkələrdə ötürmə sürəti daha yüksək olur.

3.İqtisadi informasiyanın informasiya-hesablama mərkəzində avtomatlaşdırılmış işlənməsi texnologiyası

İnformasiya hesablama mərkəzi çoxsaylı istifadəçilərə xidmət edir. Bu halda informasiyanın işlənməsi mərkəzləşdirilmiş qaydada və yalnız informasiya – hesablama mərkəzində həyata keçirilir. İqtisadi informasiyanın informasiya – hesablama mərkəzində avtomatlaşdırılmış işlənməsi texnologiyası aşağıdakı mərhələlərin ardıcıllığıdır:

1. 
   İnformasiyanın yığılması və ilkin sənədlərin tərtibi. Bu
   

zaman ilkin sənədlərin maşında işlənmə tələblərinə uyğunluğu təmin olunmalıdır. İlkin sənədlərdə müvafiq kodlar göstərilməli, zəruri rekvizitlərin yeri dəqiqləşdirilməlidir.

2. 
   Sənədlərin bağlamalarda komplektləşdirilməsi. Bu əməliyyat müəyyən
   

təlimatlar əsasında konkret iş sahəsinin mütəxəssisi tərəfindən yerinə yetirilir. Bu zaman sənəd formasının və ya perforasiya maketinin nömrəsi əsasında komplektləşdirmə aparılır. Bağlamanın həcminə məhdudiyyət qoyula bilər.

3. 
   Əlamət nomenklaturasının kodlaşdırılması. Əməliyyat təsnifləşdiricinin
   

məlumatları bazasında təlimata əsasən yerinə yetirilir. Əlamətlər komplektləşdirməyə qədər və ya ondan sonra kodlaşdırıla bilər. İş sahəsinin xarakterindən asılı olaraq kodlaşdırma texnikası seçilir.

4. 
   Müşaiyətedici yarlıqların tərtibi və sənədlərin informasiya – hesablama
   

mərkəzinə verilməsi. Bu əməliyyatla müəssisədə görülən sənədləşdirmə işi başa çatır. Müşaiyətedici yarlıq sənəd bağlamasının “vizit vərəqidir”. Burada müəssisənin kodu, bağlamanın nömrəsi, ay, sənədlərin adı və miqdarı göstərilir. Sənədlər informasiya – hesablama mərkəzinə yoxlanılaraq götürülür və xüsusi jurnalda qeyd olunur. Səhv tərtib olunmuş sənədlər düzəliş edilmək üçün müəssisəyə qaytarılır.

5. 
   İnformasiya – hesablama mərkəzinə daxil olan sənədlərin məzmunu
   

maşın informasiya daşıyıcılarına köçürülür və giriş informasiya massivləri yaradılır.

6. 
   İnformasiyanın EHM- ə daxil edilməsi. Bu proses əməliyyat sistemi
   

tərəfindən idarə olunur.

7. 
   İnformasiyaya məntiqi – hesabi nəzarət və səhvlərin düzəldilməsi.
   
8. 
   Nəticələrin istifadəçilərə çatdırılması.
   

Dərsin möhkəmləndirilməsi üçün suallar:

1.İqtisadi informasiya nəyə deyilir?

2.Uçot məlumatları neçə yerə ayrılır?

3.Mühasibat uçotunda yerləşən məlumatlar necə adlanır?

4.Sənədləşdirilməmiş məlumatlar harada yerləşir?

5.Mühasibat informasiyasının yığılmasının təşkili və bu məqsədlə texniki vasitələrin seçilməsi istehsalın texnoloji xüsusiyyətlərindən asılıdır. Həmin xüsusiyyətlər, hansı əlamətlər üzrə qiymətləndirilə bilər?

6.Məlumatların sənədləşdirilən yığımı texnologiyası onların maddi daşıyıcılar

üzərində qeyd olunmasını nəzərdə tutur. Burada əsasən neçə variantdan istifadə etmək mümkündür?

7.Rabitənin texniki vasitələri seçilərkən informasiyanın hansı xüsusiyyətindən istifadə olunur?

8.İdarəolunan obyektin vəziyyətini xarakterizə edən iqtisadi informasiyanın ümumi həcminin neçə faizi emal olunur?

9.İnformasiyanın emalının ümumi prosesini təşkil edən əməliyyatları neçə qrupa bölmək olar?

10.Avtomatlaşdırılmış informasiya sistemi öz aparıcı mövqeyini reallaşdırmaq üçün hansı modelə əsaslanmalıdır?

11.İdarəetmə sistemində istifadəçilərin sorğularına operativ surətdə cavab verilməsi üçün neçə mühüm cəhət nəzərə alınmalıdır?

12.Daxilolma tezliyi əlaməti üzrə istifadəçilərin sorğularını neçə böyük qrupa bölmək olar?

13.İxtiyari sorğularla reqlamentli sorğuları fərqləndirən cəhət nədir?

14.İnformasiyanın işlənməsinin daha çox istifadə olunan təşkili rejimlərinə hansı rejimləri aid ermək olar?

15.İstifadəçi və EHM arasında informasiya mübadiləsi necə adlanır?

16.Müvafiq texnologiyanın həyata keçirilməsi zamanı hansı cəhətlər nəzərə alınmalıdır?

17.Dialoq rejiminin neçə növü var?

18.Fəal dialoq rejimi ilə passiv dialoq rejimi arasındakı fərqli cəhətlər hansılardır?

19.Paket rejiminin səciyyəvi cəhəti hansıdır?

20.Real vaxt miqyası rejimi hansı funksiyanı yerinə yetirir?

21.İkitərəfli informasiya axınına əsaslanan rejim necə adlanır?

22.Birproqramlı rejimin çoxproqramlı rejimdən fərqi nədir?

23.Teleişləmə rejiminin geniş yayılmasına mane olan səbəblər hansılardır?

24.Teleişləmə rejimi terminalın EHM-dən hansı məsafədə yerləşməsi şəraitində lazımi səmərə verir?

25.Hesablama texnikası hansı formada istifadə üçün təşkil edilə bilər?

26.Texniki vasitələrlə təhcizat əlamətinə görə hesablama texnikasının hansı təşkilat formaları vardır?

27.Hesablama texnikasından istifadənin təşkili formaları sifarişçilərə xidmət əlamətinə görə neçə qrupa bölünür?

28.Fərdi istifadə olunan hesablama qurğuları harada yaradılır?

29.Şərikli hesablama qurğuları fərdi istifadə olunan qurğulara nəzərən hansı üstünlüklərə malikdir?

30.Xidmət dairəsi əlamətinə görə hesablama qurğularını hansı növləri üzrə fərqləndirmək olar?

31.Əsas prinsip üzrə işləyən hesablama qurğularına hansı hesablama qurğularını misal göstərmək olar?

32.Bank, maliyyə, ticarət, nəqliyyat və s. nazirlik və konsernlərin hesablama qurğuları hansı sahəyə aid edilir?

33.Qarışıq prinsiplə işləyən hesablama qurğuları dedikdə hansı qurğular başa düşülür?

34.Hesablama mərkəzləri hansı cəhətlərinə görə fərqlənir?

35.İnformasiya – hesablama mərkəzləri hansı funksiyanı yerinə yetirir?

36.İnformasiya şəbəkələri əhatə dairəsinə görə neçə yerə ayrılır?

37.İqtisadi informasiyanın informasiya – hesablama mərkəzində avtomatlaşdırılmış işlənməsi texnologiyası neçə mərhələdən ibarətdir?

38.Sənədlərin bağlamalarda komplektləşdirilməsi əməliyyatı neçənci mərhələdə yerinə yetirilir?

39.Dördüncü mərhələdə hansı əməliyyat yerinə yetrilir?

Ədəbiyyat:

Quliyev H.X,Balayev P.Ə “İqtisadi informatika və hesablama texnikasının əsasları”.Dərslik: Səhifə 34- Səhifə51

Mühazirə 7: İnformasiya sistemləri və texnologiyası
Yeni dərsin planı:

1.Ümumi məlumat

2.İnformasiya sisteminin arxitekturası

3.Paylanmış informasiya sistemi

4.İnformasiya prosesləri

5.Kompüter və informasiya texnologiyaları

1.Ümumi məlumat

İstənilən təşkilatın və müəssisənin səmərəli fəaliyyətini təmin edən mühüm vasitələrdən biri müasir kompüter texnologiyası əsasında qurulmuş informasiya sistemi hesab olunur.

İnformasiya sistemi (İS) tətbiq sahəsinə aid informasiyanın toplanmasını, saxlanmasını, emalını və istifadəçilərə çatdırılmasını təmin edən texniki, proqram, linqvistik və metodoloji vasitələr kompleksidir. Texniki vasitələrə kompüterdən əlavə, informasiyanın ötürülməsi, qeyd edilməsi və əks etdirilməsi üçün vasitələr də daxildir. İnformasiya sistemi müəyyən mövzu sahəsi çərçivəsində müxtəlif istifadəçilərin informasiyaya olan təlabatını ödəmək üçün yaradılır.

İnformasiya sistemi ayrılıqda və ya hər hansı avtomatlaşdırılmış sistemin tərkibində layihə edilə bilər. Birinci halda o informasiya-sorğu sistemi kimi əsasən ayrı-ayrı şəxslərin və ya kolektivin informasiya tələblərini ödəmək üçün istifadə olunur. İkinci halda isə, İS istifadəçilərə informasiya arayış xidməti göstərməklə yanaşı, avtomatlaşdırılmış sistemin (məsələn, avtomatlaşdırılmış idarəetmə sisteminin) informasiya təminatı altsistemi rolunu pynayır.

İS vasitəsilə istifadəçilərin informasiya təlabatlarının təminində iki cəhəti nəzərə almaq lazımdır:

1. 
   Tətbiq sahəsinin sərhədlərinin təyini və informasiya modelinin tam və
   

dəqiq əks etdirilməsi. Baxılan tətbiq sahəsi çərçivəsində İS istifadəçiləri lazımi informasiya ilə təmin etməlidir.

2. 
   İstifadəçilərin sorğularına tam və dəqiq cavab verən İS-in yaradılması.
   

Bunun üçün sorğuların tipləri və növləri təhlil edilməli, sorğuların tələblərinə uyğun və əlverişli formada cavab verilməlidir.

Tipinə, məzmununa və verilmə tezliyinə görə sorğuları iki qrupa ayırmaq olar: reqlamentli (daimi) və ixtiyari (fərdi). Reqlamentli sorğuların tipi, məzmunu və bəzən də verilmə tezliyi əvvəlcədən müəyyən olur və uzun müddət ərzində dəyişməyir. İxtiyari sorğularda isə bu cür müəyyənlik olmur.

İS – nin həm reqlamentli, həm də ixtiyari sorğulara cavab verməsi tətbiq sahəsinin sərhədlərinin təyininə, informasiya modelinin yaradılması və proqram təminatına xüsusi yanaşmağı tələb edir. Əgər İS təkcə reqlamentli sorğulara xidmət etsəydi, onda tətbiq sahəsinin sərhədlərinin təyini və sistemin layihələndirilməsi sorğuların təhlili əsasında aparıla bilərdi, yəni layihələndirməni “istifadəçilərin sorğularına görə” prinsipi ilə yerinə yetirmək olardı. İxtiyari sorğulara da xidmət edilməsi və sistemin çevikliyi tələbi həmin prinsipi həyata keçirməyə imkan vermir. Bu halda layihələndirməni “həqiqi aləmə görə” prinsipi ilə aparırlar. Ekspertlərin köməyilə sistemin çevikliyini və inkişafını nəzərə almaqla mövzu sahəsininin sərhədləri, informasiya obyektlərinin tərkibi, onlarn xassələri, aralarındakı əlaqələr təyin edilir və aonra sistem layihələndirilir. Bu prinsip ixtiyari sorğularla mövzu sahəsi arasındakı uyğunluğa əsaslanır. İS-in layihələndirilməsi hər iki prinsipdən istifadə oluna bilər. “Həqiqi aləmə görə” prinsipi əsas sayılır, “sorğulara görə” prinsipi isə mövzu sahəsinin dəqiqləşdirilməsində istifadə olunur.

Verdikləri sorğuların və tələb etdikləri informasiyanın təsvir formasına görə istifadəçiləri iki qrupa bölmək olar: istifadəçi-proqramlar və istifadəçi şəxslər. İstifadəçi – proqramlar (tətbiqi proqramlar) İS-ə formasına və məzmununa görə reqlamentləşdirilmiş sorğulara müraciət edirlər. Alınan informasiya həmin proqramlar tərəfindən uyğun surətdə emal olunur.

İstifadəçi – şəxslər İS-ə həm reqlamentli, həm də ixtiyari sorğularla müraciət edə bilərlər. İs-dən alınan informasiya istifadəçiyə əlverişli formada (mətn, izahlı cədvəl və ya qrafik şəklində) çatdırılmalıdır. Bu qrupa daxil olan istifadəçiləri 2 kateqoriyaya ayırmaq olar: hazırlıqlı istifadəçilər və hazırlıqsız istifadəçilər. Hazırlıqlı istifadəçilər adətən kompüter texnologiyasını bilən mütəxəssislər və ya proqramçılar olur və onlar İS ilə sorğu dilində əlaqə yaradılır. Hazırlıqsız istifadəçilər istifadəçi-şəxslərin ən geniş hissəsini təşkil edirlər. Çox vaxt İS elə bu qrup istifadəçilərə xidmət etmək üçün yaradılır. Buna görə də onlar həm də sonuncu istifadəçilər adlanırlar. İstifadəçilərin bu qrupuna idarəedici və xidmətedici personal, öz sahələri üzrə mütəxəssislər və s. aiddir. Onlar sistemlə əsasən dizloq rejimində təbii (və ya məhdud təbii) dildə və ya menyu dili vasitəsilə əlaqə yaradırlar.

Beləliklə, İS çoxlu sayda müxtəlif istifadəçilərə xidmət edir. Odur ki, bütün sorğuların vahid terminalogiyaya uyğunlaşdırılması üçün verilənlər lüğəti yaradılır. Bundan əlavə, sorğuların emalının optimal prosedurunu qurmaq üçün onların ekvivalent qrammatik çevrilməsi üsullarından istifadə olunur. İstifadəçiləri bu və ya digər informasiya müraciətinin mümkünlüyünü xarakterizə edən səlahiyyət səviyyələrinə görə də fərqləndirirlər. Bunun üçün İS-də səlahiyyətsiz istifadəçilərin informasiya mürciətini məhdudlaşdıran vasitələr də nəzərə alınmalıdır.

Müasir informasiya sistemləri verilənlər bazası konsepsiyası əsasında qurulur. Verilənlər bazası (VB) bir-birilə qarşılıqlı əlaqələndirilmiş, eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan, saxlanan və idarə olunan, müxtəlif istifadəçilər tərəfindən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunan verilənlər toplusudr. Verilənlər adətən fayllarda (cədvəllərdə) saxlanır. Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır.

1. 
   Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması.
   

Eyni verilənlər bir neçə faylda aşkar edildikdə həmin verilənlər bir faylda saxlanmaqla, digər fayllardan çıxarılır və fayllar arasında əlaqə yaratmaqla onlara müraciət təmin olunur.

2.Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması.

Faylların fərdi emalından fərqli olaraq, mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin bazaya daxil edilməsi, dəyişdirilməsi, silinməsi və axtarışı əməliyyatların VB daxilində eyni üsul və vasitələrlə (proqramlarla) aparılmasını nəzərdə tutur.

3.Verilənlərin müstəqilliyi.

Verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə, tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması çox vacib məsələdir. VB-də bu məsələ verilənərin çoxsəviyyəli müstəqil təsviri və bu təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin müstəqilliyi ilə əldə edilir. Nəticədə, verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırılır.

4.Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi.

Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin müxtəlif fayllarda yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan qaldırmağa imkan verir. Lakin bəzi hallarda təkrarlanmaları tam aradan qaldırmaq mümkün olmur. Bu halda eyni verilənlərin müxtəlif fayllardakı qiymətləri arasında uyğunluğun təmini üçün VB-də lazımi vasitələr nəzərdə tutulur.

5.Verilənlərin təhlükəsizliyi təmin edilməsi.

Verilənlərin təhlükəsizliyi dedikdə, bir tərəfdən onların təhriflərdən və zədələnmələrdən qorunması, digər tərəfdən, səlahiyyətsiz müraciətlərdən mühafizə edilməsi nəzərdə tutulur. Bunun üçün VB-də lazımi metodlar və vasitələr nəzərə alınır.

6.Verilənlərdən müxtəlif məqsədlərlə istifadə olunması.

Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin müxtəlif istifadəçilər tərəfindən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunmasına zəmin yaradılır.

7.Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları.

Müasir proqramlaşdırma texnologiyaları yaddaş sərfinin və informasiya

axtarış vaxtının minimallaşdırılmasını təmin edən strukturların və metodların seçilməsinə və tətbiqinə imkan yaradır.

Verilənlərin və sorğuların təsviri üçün standart üsullardan və dillərdən istifadə olunduğundan, İS – in istismarı və digər sistemlərlə verilənlər mübadiləsi sadələşir, verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır.

8.Xərclərin minimallaşdırılması.

Sübut edilmişdir ki, VB konsepsiyası ilə qurulan İS faylların fərdi emalı ilə qurulan sistemlərdən təxminən 1,5 dəfə daha ucuz başa gəlir.

İstifadəçilərin İS ilə əlaqə yaratması üçün 3 cür dildən istifadə olunur: sorğu dili, menyu dili və təbii dil.

Sorğu dilində istifadəçinin informasiya tələbi təbii dilə yaxın, lakin ciddi formal qaydalarla qurulan dildə ifadə olunur. Bir çox hallarda bu dildə verilənlər üzərində əməliyyat aparmaq üçün vasitələr də nəzərə alınır. Son illər sorğu dillərinin standartlaşdırılması sahəsində işlər görülür. Bu iş beynəlxalq miqyasda geniş tətbiq tapan SQL dilinin əsasında aparılır. 1999-cu ildə bu dilin təkmilləşdirilmiş variantı SQL3 relyasiya modeli verilənlər bazaları əsasında qurulmuş İS-də standart dil kimi qəbul olunmuşdur. Sorğu dilinin imkanları geniş olduğundan, ondan həm reqlamentli, həm də ixtiyari sorğuları ifadə etmək üçün istifadə oluna bilər. Lakin bu dildə işləmək istifadəçilərdən xüsusi hazırlıq tələb edir.

Hazırlıqsız istifadəçilər üçün İS ilə ən əlverişli ünsiyyət vasitəsi menyu dilidir. Əvvəlcədən planlaşdırılmış sorğular menyuya salınır və sistem həmin sorğuların emalı üçün hazırlanır. İstifadəçi yuxarı səviyyədən başlayaraq sonuncu səviyyəyədək seçmə prinsipi ilə informasiya tələbini sistemə çatdırır.

Menyu dili istifadəçilər üçün sadə və əlverişli olmasına baxmayaraq ixtiyari sorğuların emalı üçün yaramır. Belə hallarda menyu dili təbii dilin elementləri ilə zənginləşdirilir.

Təbii dil İS ilə ünsiyyət üçün ideal vasitədir. Lakin təbii dilin mürəkkəbliyi, eyni fikrlərin müxtəlif ifadə üsulları, vahid terminologiyanın olmaması və s. onun reallaşdırılmasını xeyli çətinləşdirir və bu səbəbdən də indiyədək İS-də ünsiyyət vasitəsi kimi təbii dildən istifadə olunması problemi həll olunmamamışdır. İntellektual interfeysin yaradılmasını nəzərdə tutan bu sahədə geniş elmi-tədqiqat işləri aparılır və bugünkü nailiyyət ondan ibarətdir ki, təbii dilin mövzu sahəsinə uyğun məhdudlaşdırılmış variantından istifadə olunur.

2.İnformasiya sisteminin arxitekturası

İnformasiya sistemi kompüterdən, onun xarici yaddaşında saxlanan verilənlər bazasından, verilənlər bazasının idarəetmə sistemindən (dil və proqram vasitələri) və sistemin administiratorundan ibarət mürəkkəb “insan-maşın” kompleksidir. İnformasiya sisteminin əsasını verilənlər bazası təşkil etdiyindən, bəzən ona verilənlər bazası sistemi (VBS) də deyilir. İnformasiya sistemlərini fəaliyyət dairəsinə görə iki sinfə bölmək olar:lokal sistemlər və paylanmış sistemlər. Əvvəlcə lokal İS-in arxitekturasına baxaq.

Lokal İS adətən bir kompüterdə reallaşdırılır, bir VB-yə malik olur və həmin VB-yə aid sorğulara cavab verir.

Verilənlərin məntiqi və fiziki müstəqilliyini təmin etmək üçün onlar 3 səviyyədə təsvir olunur: xarici (istifadəçi səviyyəsində),məntiqi (konseptual səviyyə) və fiziki(yaddaş səviyyəsində). Hər səviyyədə uyğun verilənlərin modeli yaradılır.

Xarici model (XM) istifadəçinin verilənləri necə görməsi deməkdir. Başqa sözlə, xarici model istifadəçinin VB-dən tələb etdiyi verilənlərin strukturunu və tərkibini əks etdirir. Xarici modelə başqa sözlə altsxem də deyilir. İstifadəçilərin informasiya tələbləri müxtəlif olduğundan, altsxemlərin sayı və strukturları müxtəlif olur. Xarici model istifadəçinin ünsiyyət dili vasitəsilə sistemə verdiyi sorğuya görə formalaşdırılır.

Məntiqi model (MM) verilənlərin mücərrəd təsvirini əks etdirir. Bu təsvirdə VB-yə daxil edilən bütün verilənlərin xarakteriskaları və onlar arasındakı əlaqələr əks etdirilir. Məntiqi model VB-nin əsası sayılır. Ona başqa adla konseptual model (KM) deyilir. Məntiqi model verilənlərin strukturunu və onlar arasındakı əlaqələri əks etdirən sxem vasitəsilə ifadə olunur. VB-nin təşkili zamanı konseptual sxem verilənlərin təsviri dili vasitəsilə (məsələn, dBase dili, SQL dili və s.) təsvir olunur.

İdeal halda məntiqi model verilənlərin bütün xarakteriskalarını və əlaqələrini əhatı etməlidir. Lakin real sistemdə bu tam mümkün olmur. Sxemdə müəyyən məhdudluqlar olur və bu da özünü məntiqi modelin təsviri üçün istifadə olunan iyearxik, şəbəkə və relyasiya sxemlərində göstərir. Yığcamlığı, əyaniliyi, zənginliyi və verilənlər üzərində lazımi əməliyyatların aparılmasının mümkünlüyü baxımından relyasiya sxemi daha geniş tətbiq tapmışdır və müasir sistemlərin böyük əksəriyyəti relyasiya modeli əsasında yaradılır.

Fiziki model (FM) verilənlərin kompüterin xarici yaddaşında necə təşkil olunmasını əks etdirir. Bu modeldə VB-nin daxili (maşın) sxemi təsvir edilir. Həmin sxemdə xarici yaddaşın xarakteriskaları, fiziki yazıların formatları, indekslər, kataloqlar və s. haqqında məlumat verilir. Verilənlər bazası xarici yaddaşda fiziki modelə uyğun saxlanır.

Xarici, məntiqi və fiziki modellər verilənlər bazasının idarəetmə sistemi vasitəsilə bir-biri ilə əlaqələndirilir.

Beləliklə, informasiya sistemi 3 səviyyəli arxitektura üzrə qurulur. Şəkil -də lokal İS-in sadələşdirilmiş strukturu göstərilmişdir. Qeyd edək ki, bu arxitektura verilənlərin idarəetmə sistemləri üzrə tədqiqat qrupunun (ANSI/SPARC) təklif etdiyi arxitekturaya uyğundur.

Verilənlər bazasında aparılan əməliyyatların hamısı verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBİS) adlanan proqram kompleksi vasitəsilə yerinə yetirilir. Əməliyyat aparmaq üçün sorğular VBİS – in interfeysi vasitəsilə sistemin tələb etdiyi dilə və formaya çevrilib icra olunur. VBİS öz işini əməliyyay sisteminin (ƏS) idarəsi altında aparır.

Modellər arasında əks olunma funksiyalarının və verilənlərin emalı üçün funksiyaların reallaşdırılması bir neçə variantda aparıla bilər. Məsələn, sadə halda hər bir məntiqi yazıya bir fiziki yazı və hər bir xarici yazıya bir məntiqi yazı uyğun gələ bilir. Onda xarici yazı birmənalı olaraq daxili yazıdan alınır. Bu variant yüksək məhsuldarlığa malikdir, lakin verilənlərin təkrarlanmasına yol verilir. Digər halda konseptual sxem əsasında lazımi əksolunmanı həyata keçirən proqram yaradılır və onun köməyilə daxili yazılardan xarici yazılar formalaşdırılır.

Şəkil –də Lokal informasiya sisteminin sadələşdirilmiş struktru

İnformasiya sistemi tətbiq olunan müəssisədə verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasına məsuliyyəti verilənlərin adminstratoru (VA) adlanan bir və ya bir neçə şəxsdən ibarət qrup daşıyır. VA-nın funksiyalarına aşağıdakılar aiddir: VB-yə hansı verilənlərin daxil edilməsini müəyyənləşdirmək, İS-in fəaliyyəti zamanı qaydalara əməl olunmasını və sorğu nəticələrinin istifadəçilərə vaxtında çatdırılmasını təmin etmək.

VB-nın tələblərinin yerinə yetirilməsi verilənlər bazasının adminstratoru (VBA) tərəfindən aparılır. Verilənlər bazasının adminstratoru bir və ya bir neçə peşəkar mütəxəssisdən ibarət qrupdur. VBA – nın əsas vəzifəsi VB-ni yaratmaq, onun yeniləşdirilməsini, təshihini və istifadəçilərin sorğularına cavabları təmin etməkdir. VBA həmçinin sistemin operativliyinə, texniki, informasiya və proqram təminatına da cavabdehlik daşıyır.

3.Paylanmış informasiya sistemi (PİS)

Paylanmış informasiya sistemi paylanmış verilənlər bazasında verilənlərin paylanmış emalını yerinə yetirir. Paylanmış emal o deməkdir ki, müxtəlif məsafələrdə yerləşdirilmiş kompüterlər kommunikasiya şəbəkəsi ilə bir-biri ilə əlaqələndirilir və verilənlərin emalı şəbəkənin kompüterləri arasında bölüşdürülür. Müxtəlif kompüterlər arasında əlaqə şəbəkəni idarə edən xüsusi proqram vasitəsilə əldə edilir.

Hazırda PİS üçün ən perspektivli kliyent-server arxitekturası hesab olunur. Bu arxitekturanın geniş yayılmış variantı kompüter şəbəkəsindən və paylanmış verilənlər bazasından ibarət olur. Paylanmış verilənlər bazası server kompüterdə yerləşdirilən korporativ verilənlər bazasından (KVB) və terminal kompüterlərdə yerləşdirilmiş fərdi verilənlər bazalarından (FVB) ibarət olur.

Server dedikdə kompüter şəbəkəsinin resursunu idarə edən kompüter (proqram), kliyent dedikdə isə, həmin resursdan istifadə edən kompüter (proqram) başa düşülür. Kompüter şəbəkəsinin resursu rolunda verilənlər bazaları, fayl sistemləri, poçt xidməti, mətbuat xidməti və s. çıxış edə bilər. Serverin tipi onun idarə etdiyi resursun növü ilə təyin olunur. Məsələn, əgər idarə olunan resurs verilənlər bazasıdırsa, onda uyğun server verilənlər bazası serveri adlanır.

İnformasiya sisteminin kliyent-server arxitekturası ilə təşkilinin böyük üstünlüyü ondan ibarətdir ki, burada ümumi korporativ informasiyanın mərkəzləşdirilmiş saxlanması, idarə olunması və həmin informasiyaya kollektiv müraciətlə yanaşı, fərdi informasiya ilə fərdi işləmək imkanları da var. Kliyent – server arxitekturalı İS-in sadələşdirilmiş strukturu aşağıdakı şəkil–də verilmişdir.

Şəkil-də Paylanmış informasiya sisteminin sadələşdirilmiş strukturu.

Korporativ VB server VBİS – in (məsələn, MS SQL Server və ya Oracle Server) idarəsi altında yaradılır, təmin olunur və fəaliyyət göstərir.

Fərdi VB-nin və onların tətbiqlərinin yaradılması və idarə olunması üçün Access, foxPro, Paradox və s. kimi VBİS – lərdən istifadə olunur.

Müəssisə və təşkilatın ölçüsündən və həll olunan məsələlərin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq informasiya sistemi aşağıdakı konfiqurasiyalardan biri ilə qurula bilər:

Həm korporativ, həm də fərdi bazaları özündə saxlayan kompüter server;

Kompüter-server və hər bir fərdi VB üçün fərdi kompüter;

Bir neçə kompüter-server və kompüter-kliyent

Kliyent-server arxitekturası müəssisənin informasiya sisteminin inkişafına

və əhatə dairəsinin genişləndirilməsinə imkan yaradır.

Ümumi VB-nin korporativ və fərdi verilənlər bazalarına bölünməsi VB-nin

layihələndirilməsini mərkəzləşdirilmiş varianta nisbətən asanlaşdırılır və bununla da layihə xərclərini və layihələndirmədəki səhvlərin ehtimalını azldır.

4.İnformasiya prosesləri

İnformasiya proseslərinə informasiyanın toplanması ötürülməsi, saxlanılması, emalı və istifadəçiyə çatdırılması aiddir. İnformasiya prosesləri insanların həyat fəaliyyətində, elm və texnikada vacib rol oynayırlar. Bəşəriyyəti inkişafı ərəfəsində bu proseslərin daxili məzmununun dəyişməməsinə baxmayaraq onların mexanikləşməsi və avtomatlaşdırılması meylləri açıq özünü göstərir. Kompüter texnikasının yaranması və inkişafı nəticəsində bu proseslərin avtomatlaşdırılması daha da sürətlənmiş və hazırda informatikanın əsas probleminə çevrilmişdir.

İnfromasiyanın toplanması öyrənilən obyektin vəziyyəti haqqında məlumat alınması məqsədi ilə aparılır. İnformasiyanın toplanması prosesi adi halda insan tərəfindən, avtomatlaşdırılmış halda isə texniki vasitələr və sistemlər tərəfindən yerinə yetirilir. Məsələn, istifadəçi qatarların və təyyarələrin hərəkəti haqqında məlumatı cədvələ baxmaqla və ya başqasından soruşmaqla ala bilər. Avtomatlaşdırılmış variantda isə o bu məlumatı texniki vasitələrin köməyi ilə (avtomatik arayış, telefon və s.) əldə edə bilər. Texniki qurğularda və sistemlərdə informasiyanın toplanması üçün müxtəlif ölçü və avtomatik qeyd edici cihazlardan istifadə olunur.

İnfromasiyanın ötürülməsi. Toplanan informasiyanın emal edilməsi üçün o emal vasitələrinə ötürülməlidir. Adi halda informasiyanın emalı insan tərəfindən avtomatlaşdırılmış halda isə kompüter vasitəsi ilə aparılır. İnformasiya toplanan məntəqədən emal məntəqəsinə qədər olan məsafədən asılı olaraq, informasiyanın ötürülməsi müxtəlif vasitələrlə yerinə yetirilə bilər. Yaxın məsafəli ötürmələrdə kabellərdən, uzaq məsafəli ötürmələrdə isə rabitə kanallarından (telefon, teleqraf, peyk rabitəsi və s.) istifadə olunur. Müasir kompüterlərdə infromasiyanın telefon kanalı vasitəsilə uzaq məsafədən qəbulu və ötürülməsi üçün modem (modulyator-demodulyator) adlanan xüsusi qurğudan istifadə olunur.

İnfromasiyanın saxlanması. İnformasiya emal edilməzdən əvvəl və sonra daşıyıcılarda saxlanır. Infromasiya daşıyıcısı kimi kağızdan, köhnə kompüterlərdə, perfolentdən, perfokartdan, maqnit lentindən, müasir kompüterlərdə isə maqnit və yığcam disklərdən, fləş yaddaşdan və s. istifadə olunur.

İnfromasiyanın axtarışı və emalı adi halda insan tərəfindən avtomatlaşdırılmış halda isə kompüter vasitəsilə aparılır. İnfromasiya emalı infromatikanın əsas problemi hesab olunur. İnformasiyanın emalı başqa sözlə, qarşıya qoyulan məsələnin həlli deməkdir. Bunun üçün əvvəlcədən hazırlanmış alqoritmlərdən və proqramlardan istifadə olunur.

İnformasiyanın emalından alınan nəticələr tələb olunan formada istifadə çilərə çatdırılır. İnfromasiyanın istifadəçilərə çatdırılmasına çox vaxt proses kimi baxırlar. Avtomatlaşdırılmış üsulla (kompüterlə) emal olunan informasiya istifadəçilə adətən kompüterin xaric etmə qurğuları ilə (monitor, printer, qrafik çəkən qurğu və s.) mətn, cədvəl, qrafik və s. şəklidə çatdırılır. İnformasiya proseslərinin avtomatlaşdırılmasının ümumi sxemi aşağıdakı şəklidə verilmişdir.

İnfromasiya proseslərinin yerinə yetirilməsinin ardıcıllığını aks etdirən bu sxem avtomatlaşdırılmış informasiya və idarə etmə sisteminin sadələşdirilmiş quruluşunu göstərir. İş rejimləri analoq kəmiyyətləri ilə tənzimlənən texnoloji proseslərin idarə edilməsi sistemlərində informasiya emalından alınan nəticələr kod – analoq çeviricisi ilə kod formasından, analoq formasına çevrildikdən sonra idarə olunan obyektin icra mexanizminə verilir.

İnformasiyanın

ötürülməsi

5.Kompüter və informasiya texnologiyaları

Göründüyü kimi informatikanın mühüm sahələrindən biri İnformasiya texnologiyalarıdır (İT). İT konkret proqram və aparat toplusunu, və insan fəaliyyətinin-bütün-sahələrində(sosial,mədəniyyət,hüquqi elmi,istehsalat,idarəetmə,bank maliyyə və s.)informasiyanın emalını əhatə edir.

Özünün inkişaf dövründə İT mexaniki, elktrik, elektron və s. mərhələləri keçərək müasir çoxfunksiyalı dövrünə gəlib çıxmışdır.İT-nin əsas resursu isə informasiyadır

Son illərdə “Kompüter texnologiyası” və “İnformasiya texnologiyaları” terminlərindən geniş istifadə olunur.

“Texnologiya” yunan sözü olub (techne (bacarıq)+logos (öyrənmə)) məhsulun hazırlanması bacarığı, istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsi üçün üsul və vasitələr haqqında biliklər toplusunu və həmin proseslərin özlərini ifadə edir. Bu zaman emal olunan obyektdə keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir. Texnoloji proseslərdə qeyri – mütəşəkkil (kor – təbii) proseslərdən fərqli olaraq, nizamlılıq və mütəşəkkillik olur. “Texnologiya” termini tarixən material istehsalı sahəsində yaranmışdır. Məsələn, metallar texnologiyası və s. Bu nöqteyi – nəzərdən kompüter texnologiyası baxılan sahədə kompüter texnikasının aparat və proqram vasitələrindən istifadə texnologiyası deməkdir.

İnformasiya texnologiyası – informasiya ehtiyatlarından istifadə olunması proseslərinin ağırlığını azaltmaq, onların etibarlılığını və operativliyini çoxaltmaq məqsədilə informasiyanın toplanması, ötürülməsi, saxlanması, emalı və istifadəçilərə çatdırılmasını təmin edən və texnoloji zəncirdə birləşdirilən metodlar, istehsal prosesləri və texniki – proqram vasitələri toplusudur.

İnformasiya texnologiyası aşağıdakı xüsusiyyətlərlə təyin olunur:

Emal obyekti – verilənlərdir;

Məqsəd – informasiyanın alınmasıdır;

Emal prosesinin vasitələri – aparat, proqram və aparat – proqram

vasitələridir;

Verilənlərin emal prosesləri mövzu sahəsinə uyğun əməliyyatlara

bölünür;

Proseslərin idarə olunması qərar qəbul edən şəxslər tərəfindən yerinə

yetirilir;

Proseslərin optimallaşdırılma kriterisi: informasiyanın operativliyi

(istifadəçilərə vaxtında çatdırılması), onun etibarlığı, doğruluğu, dəqiqliyi və tamlığı təmin olunmalıdır.

Bütün texnologiya növləri içərisində informasiya texnologiyası “insan amilinə” çox yüksək tələblər qoyur (peşəkarlıq səviyyəsi, zehni və fiziki iş qabiliyyəti və s.)

Material istehsalı texnologiyasında materialın ilkin vəziyyətini dəyişdirilməklə material məhsulu alınır

Material Material

resursları məhsulu
Neft, qaz, faydalı qazıntılar və s. tipli material resursları ilə yanaşı informasiya da cəmiyyətin vacib resurslarından biridir. Odur ki, informasiyanın emalı prosesini də material resurslarının emalı prosesinə analoji olaraq informasiya texnologiyası adlandırırlar

İnformasiya

İnformasiya məhsulu

Material istehsalı texnologiyasında məqsəd insanın və ya sistemin tələblərinə cavab verən məhsulun istehsalıdır. İnformasiya texnologiyasında isə məqsəd insan tərəfindən analiz edilmək və onun əsasında qərar qəbul etmək üçün informasiya istehsalıdır.

Məlumdur ki, eyni material resurslarına müxtəlif texnologiyaları tətbiq etməklə müxtəlif məlumat almaq olar. Bu deyilən informasiya texnologiyasına da aiddir.

Cəmiyyətin informasiya resurslarından səmərəli istifadə etməsi üçün informasiya texnologiyası vacib əhəmiyyət kəsb edir. İnformasiya texnologiyası elmi – texniki tərəqqinin inkişafı və informasiya emalı üçün yeni texniki vasitələrin yaradılması ilə təyin olunan bir neçə təkamül mərhələsi keçmişdir. Müəsir cəmiyyətdə informasiya emalı texnologiyasının əsas texniki vasitəsi texnoloji proseslərin işlənib hazırlanması və istifadə olunması konsepsiyasını, həmçinin informasiya məhsulunun keyfiyyətinə ciddi təsir etmiş fərdi kompüter hesab olunur. Fərdi kompüterin informasiya mühitində tətbiqi və telekommunikasiya vasitələrindən istifadə olunması informasiya texnologiyasının inkişafını yeni mərhələyə çatdırdı. Bununla da “informasiya texnologiyası” söz birləşməsinə “yeni” sözü əlavə olundu: yeni informasiya texnologiyası.

№	Material texnologiyası	İnformasiya texnologiyası
1	Xammalın və materialların yığılması və ya hazırlanması	Verilənlərin və ya ilkin informasiyanın toplanması
2	Material məhsulun istehsalı	Verilənlərin emalı və nəticəvi informasiyanın alınması
3	İstehsal məhsulunun istehlakçıya çatdırılması	İnformasiya məhsulunun istifadəçiyə çatdırılması

Material və informasiya texnologiyalarının əsas komponentləri

Yeni sözü bu texnologiyanın təkamülülüyünü yox, yeniliyini göstərir. Onun tətbiqi o mənada yenilik aktı hesab olunur ki, o, təşkilatların və müəssisələrin fəaliyyət növlərinin məzmununu əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirir. Yeni informasiya texnologiyası anlayışına həmçinin informasiyanın müxtəlif vasitələrlə ötürülməsini təmin edən kommunikasiya texnologiyaları da daxil edilir.

Yeni informasiya texnologiyasının əsas xüsusiyyətləri

Metodologiya	Əsas əlamət	Nəticə
İnformasiyanın emalı və ötürülməsi üçün yeni vasitələr	İdarəetmə texnologiyasına qoşulmaq	Yeni kommunikasiya texnologiyası
Bütöv texnolo sistemlər	Mütəxəssislərin və menecerlərin funksiyalarının inteqrasiyası	İnformasiya emalının yeni texnologiyası
İnformasiyanın hazırlanması, ötürülməsi, saxlanması və əks etdirilməsinin məqsədyönlü təşkili	Sosial mühitin qanunauyğunluqlarının nəzərə alınması	İdarəetmə üçün qərarların qəbulunun yeni texnologiyası

Yeni informasiya texnologiyası istifadəçilərlə “dostsayağı” interfeyslə işləməyi təmin edən, fərdi kompüterlərdən və telekommunikasiya vasitələrindən istifadə edən texnologiyadır.

Yeni informasiya texnologiyasının 3 əsas prinsipi aşağıdakılardır.

Kompüterlə interaktiv (dialoq) rejimində işləmək;

Proqram məhsullarının inteqrasiyası (birləşdirilməsi, qarşılıqlı

əlaqələndirilməsi);

Həm verilənlərin, həm də məsələnin qoyuluşunun dəyişdirilməsi

prosesinin çevikliyi.

Material istehsalı texnologiyası müxtəlif vasitələrlə (avadanlıq.dəzgahlar, insturumentlər, konveyr xətləri və s.) reallaşır. Analoji olaraq informasiya texnologiyası üçün də texniki vasitələr mövcuddur. İnformasiya istehsalının texniki vasitələrinə onun aparat , proqram və riyazi təminatını yerinə yetirən vasitələr daxildir. Bu vasitələrin köməyilə ilkin informasiya emal edilərək yeni keyfiyyətli informasiyaya çevirilir.

Bu vasitələrin içərisində proqram vasitələrinin xüsusi yeri var. Həmin vasitələrlə başqa sözlə informasiya texnologiyasının proqram instrumentarisi deyilir. Proqram insturumentarisi istifadəçi tərəfindən qoyulan məqsədə nail olmaqdan ötrü müəyyən tip kompüter üçün bir və ya qarşılıqlı əlaqəli bir neçə proqram məhsulundan ibarətdir. İnstrumentari kimi fərdi kompüterlər üçün geniş yayılmış aşağıdakı proqram məhsullarından istifadə edilə bilər: mətn prosessorları və ya redaktorları, stolüstü nəşriyyat sistemləri, elektron cədvəllər, qrafik redaktorlar, verilənlər bazalarının idarəetmə sistemləri, elektron yazı kitabçaları, funksional təyinatlı (maliyyə, mühasibat, marketinq və s.) informasiya sistemləri, internet bələdçiləri, ekspert sistemləri və s.

İnformasiya texnologiyası onun üçün əsas mühit olan informasiya sistemləri ilə sıx bağlıdır. İlk baxışdan onların bir – birinə çox oxşarlığı təəsüratı yaranır, əslində isə bu belə deyildir.

İnformasiya texnologiyası verilənllər üzərində əməllərin, əməliyyatların, mərhələlərin aparılması üçün dəqiq reqlamentləşmiş qaydalardan ibarət olan prosesdir. İnformasiya texnologiyasının əsas məqsədi ilkin informasiyanın məqsədyönlü emalı nəticəsində istifadəçi üçün lazımi informasiyanı almaqdır.

İnformasiya sistemi kompüterlərdən, kompüter şəbəkələrindən, proqram məhsullarından, verilənlər bazalarından, insanlardan, müxtəlif növ kommunikasiya vasitələrindən və s. ibarət olan mühitdir. İnformasiya sistemi, “insan - kompüter” tipli informasiya emalı sistemdir və burada əsas məqsəd informasiyanın saxlanması, sorğulara görə axtarışı və seçilən informasiyanı lazımi formaya salıb, istifadəçiyə çatdırılmasıdır.

İnformasiya sisteminin funksiyalarının reallaşdırılması ona yönəlmiş informasiya texnologiyasını bilmədən mümkün deyil. İnformasiya texnologiyası isə informasiya sistemindən kənar olaraq reallaşdırıla bilər.

Beləliklə, informasiya texnologiyası informasiya cəmiyyətində informasiyanın çevrilmə prosesləri haqqında müasir təsəvvürü ifadə edən daha geniş anlayışdır. İnformasiya sistemi isə informasiya və idarəetmə texnologiyalarından birgə və bacarıqlı istifadə olunmasını təmin edir.

Material istehsalı sahəsində istifadə olunan norma, normativ, texnoloji proses, texnoloji əməliyyat və s. kimi anlayışlardan informasiya texnologiyasında da istifadə oluna bilər. Hər bir texnologiyada bu anlayışları müəyyənləşdirməkdən əvvəl məqsədi təyin etmək lazımdır. Sonra isə qoyulan məqsədə çatmaq üçün görüləsi işlərin hamısını strukturlaşdırmağa cəhd etmək və lazımi proqram instrumentarisini seçmək lazımdır.

İnformasiya texnologiyasını aşağıdakı səviyyələrə görə iyerarxik struktur şəklində təsvir etmək olar:

1 - ci səviyyə - sonrakı səviyyələrdə yerinə yetirilən əməliyyatlardan və əməllərdən ibarət texnoloji prosesləri reallaşdıran mərhələləri əhatə edir.

......
.......

....

.......

........

2 – ci səviyyə - proqram mühitinin 1- ci səviyyəsində seçilən konkret obyektin yaradılması üçün yerinə yetirilən əməliyyatları əhatə edir.

3 – cü səviyyə - uyğun əməliyyat qarşısında qoyulan məqsədə çatmaq üçün standart əməllərin toplusudur.

Hər bir əməl son nəticədə məhdud sayda elementlər əməliyyatlar kombinasiyasından təşkil olunur. Əməllərdən isə müxtəlif kombinasyalarla əməliyyatlar, müxtəlif kombinasyalı əməliyyatlardan isə texnoloji mərhələlər təşkil olunur. Texnoloji mərhələlər toplusu prosesi təşkil edir.

Dərsin möhkəmləndirilməsi üçün suallar:

1. 
   İnformasiya sistemi nədir?
   
2. 
   İnformasiya sistemləri yaradılarkən nəzərə alınan əsas cəhətlər hansılardır?
   
3. 
   Müasir informasiya sistemləri verilənlər bazası konsepsiyası əsasında qurulur. Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri hansılardır?
   
4. 
   İstifadəçilərin informasiya sistemləri ilə əlaqə yaratması üçün neçə dildən istifadə olunur?
   
5. 
   İnformasiya sistemlərini fəaliyyət dairəsinə görə neçə sinfə bölmək olar?
   
6. 
   İnformasiya sistemi neçə səviyyəli arxitektura üzrə qurulur?
   
7. 
   Lokal İnformasiya sisteminin sadələşdirilmlş struktur sxemini çək
   
8. 
   İS vasitəsilə istifadəçilərin informasiya təlabatlarının təminində neçə cəhəti nəzərə almaq lazımdır?
   
9. 
   Tipinə, məzmununa və verilmə tezliyinə görə sorğuları neçə qrupa ayırmaq olar ?
   

10. Verdikləri sorğuların və tələb etdikləri informasiyanın təsvir formasına görə istifadəçiləri neçə qrupa bölmək olar?

11.Verilənlərin məntiqi və fiziki müstəqilliyini təmin etmək üçün onlar neçə səviyyədə təsvir olunur?

12.Verilənlərin strukturunu və tərkibini əks etdirən model hansıdır?

13.Verilənlərin mücərrəd təsvirini əks etdirən model hansıdır?

14.Verilənlərin kompüterin xarici yaddaşında necə təşkil olunmasını əks etdirən model hansıdır?

15.Bir və ya bir neçə peşəkar mütəxəssisdən ibarət olan qrup necə adlanır?

16.Müəssisə və təşkilatın ölçüsündən və həll olunan məsələlərin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq informasiya sistemi hansı konfiqurasiyalar əsasında qurula bilər?

17.VB-nın tələbləri necə yerinə yetrilir?

18.Paylanmış informasiya sisteminin funksiyası nədir?

19.İnformasiya proseslərinin avtomatlaşdırılmasının ümumi sxemini çək

20.Texnologiya nədir?

21.İnformasiya texnologiyası nəyə deyilir?

22. İnformasiya texnologiyasını təyin edən xüsusiyyətlər hansılardır?

23.Material və İnformasiya texnologiyalarının əsas komponentləri hansılardır?

24.İnformasiya texnologiyasını hansı səviyyələrə görə iyerarxik struktur şəklində təsvir etmək olar?

Ədəbiyyat:Kərimov Sabit Qəhrəman oğlu, Həbibullayev Səlahəddin Bəxtiyar oğlu, İbrahimzadə Tofiq İbrahim oğlu “İnformatika”

Dərslik: Səhifə 13- Səhifə 18

Səhifə Səhifə 315- Səhifə 321

Mühazirə 8: Kompüterlərin yaranma tarixi, inkişaf mərhələləri və təsnifatı

Yeni dərsin planı:

1.Kompüter texnikasının yaranma tarixi

2.Kompüter texnikasının inkişaf yolu

3.Kompüterlərin təsnifatı
1.Kompüter texnikasının yaranma tarixi

Bəşər sivilizasiyası tarixində informasiya emalı sahəsindəki köklü dəyişikliklərə müvafiq olaraq bir neçə informasiya inqilabı olmuşdur. Birinci inqilab yazının, ikinci - kitab çapının, üçüncu - elektrikin, teleqrafin, telefonun, radio-televiziyanin, dördüncü - mikroprosessorların, fərdi kompüterlərin, İnternetin meydana gəlməsi ilə əlaqədardır. Bunları ümumləşdirərək qeyd etmək olar ki, cəmiyyətin inkişafı 1) kənd təsərrüfatı (aqrar), 2) sənaye dövrlərindən keçərək informasiya mərhələsinə daxil olmuşdur. Ona görə də informatikanın tarixi əslində dördüncü informasiya inqilabı ilə başlayir. İnformatikanın tarixi özünün tərkib hissəsi olan kompüterlərin yaranması və inkişaf mərhələlərini, təsnifatını və arxitekturasını, aparat və proqram vasitələrini əhatə etdiyinə görə inkişaf tarixi də kompüter texnikasının inkişaf tarixinə uyğundur.

Kompüter ingilis sözü olub,hesablayıcı deməkdir.Bu sözdən əvvəl rəqəm hesablama maşını ,Elektron hesablama maşını-EHM və yaxud da hesablama maşını –HM söz birləşmələrindən istifadə olunurdu.

İlk dəfə Blez Paskal (Fransa) 1642-ci ildə cəmləyici maşın hazırlamışdır; 1673-cü ildə Vilhelm Leybnis (Almaniya) hesab əməllərini yerinə yetirən mexaniki arifmometr yaratmışdır;

1830-cu ildə Çarlz Bebic (İngiltərə) proqramla işləyən hesablama maşını (analitik maşın) yaratmağa cəhd göstərmişdır.Maşına proqramın perfokartlardan daxil edilməsi,verilənlərin və nəticələrin isə ambarda “yaddaşda”saxlanması nəzərdə tutulurdu.Lakin texnikanın səviyyəsi aşağı olduğundan, Bebic bu maşını yarada bilmədi.Bebicin ideyaları sonralar universal kompüterlərin yaradılmasının əsasını qoymuşdur; 1930-cu ildə A.Turinq (İngiltərə) və E. Post (ABŞ) tərəfindən universal kompüterlərin yaradılmasının nəzəri əsasları inkişaf etdirilmişdir; Müasir kompüterlərin əsas iş prinsipləri XX əsrin 40-cı illərində Amerika alimləri Con Fon Neyman, Q.Qoldsteyn və A.Beris tərəfindən verilmişdir. Həmin prinsiplər 1946-cı ildə ABŞ-da elektron lmpalı elementlərdə qurulan ENİAK adlı universal kompüterin yaradılması ilə həyata keçirilmişdir ki, həmin tarix də müasir kompüter texnikasının yaranma tarixi hesab olunmuşdur. Elə həmin vaxtdan da başlayaraq kompüter texnikası və texnologiyası yüksək sürətlə inkişaf etməyə başlamışdır və aşağıdakı mərhələlərdən keçmişdir:

2.Kompüter texnikasının inkişaf yolu

Birinci nəsil (1950-1959) EHM-lər elektron lampalar üzərində yaradılmışdır. Bu tip maşınlar böyük ölçüyə, kiçik əməli yaddaşa, aşağı hesablama məhsuldarlığına (saniyədə min əməliyyat yerinə yetirirdi) malik idi.Giriş-çıxış qurğularının və xarici yaddaşın funksional məhdudluğu mətni (simvol tipli) informasiyanın emalını çətinləşdirirdi.Onlardan əsasən riyazi məsələlərin həlli üçün istifadə olunurdu. Bu nəsil EHM-lərə misal olaraq: “Ural”, “Strela”, “Minsk -1” maşınlarını göstərə bilərik.

İkinci nəsil (1960-1969) EHM-də elektron lampalar yarımkeçirici elementlərlə-tranzistorlarla və diodlarla əvəz olundu. Bu nəsil EHM-lər daha yüksək hesablama məhsuldarlığına (saniyədə milyon əməliyyat yerinə yetirirdi), əməli yaddaşa malik oldular və onların ölçüləri hiss ediləcək dərəcədə kiçildi.Giriş-çıxış qurğuları təkmilləşdirilmiş böyük tutumlu xarici yaddaş(maqnit lentində) qoşulmuş və bununlada mətni informasiyanın emalı mümkün olmuşdur.Xarici qurğularla əsas qurğuların paralel işləməsi məsələsi qismən həll edilmişdir. Bu cür EHM-də alqoritmik dillərin təıtbiqi geniş vüsət aldı və məsələlərin maşında həlli qaydaları sadələşdi. Bu nəsil EHM-lərə misal olaraq “BESM”, “Minsk -22” və s. misal göstərə bilərik.

Ötən əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində inteqral sxemlərin tətbiqi ilə üçüncü nəsil EHM-lərin (1970-1981) yaradılması mərhələsi başlandı. İnteqral sxemlərin tətbiqi ilə EHM-lərin texniki və istismar xarakteristkalarında böyük sıçrayış oldu. Onlardan istifadə nəticəsində kompüterlərin qabarit ölçüləri kiçildi,iş etibarlığı artdı.Qurğuların paralel işləməsi prinsipi təkmilləşdirildi.Əsas qurğularla xarici qurğular arasında informasiya mübadiləsinin dinamik prinsiplə təşkili kompüterə müxtəlif sayda müxtəlif tipli xarici qurğuların qoşulmasına imkan verdi.Böyük yaddaş tutumu ilə yanaşı ,yüksək yazma oxuma surətinə malik olan maqnit disklərindən xarici yaddaş kimi istifadə olunması ilk dəfə III nəsil kompüterlərdə həyata keçrilmişdir. Bu nəsil EHM-lərin hesablama məhsuldarlığı saniyədə on milyonlarla əməliyyata çatdırıldı. Əməli yaddaşın həcmi xeyli artırıldı, maşınların əməliyyat sistemində müxtəlif emal rejimlərindən (sual-cavab, vaxtın bölünməsi, paket emalı və s.) istifadə edilməsi EHM-in idarə olunmasını asanlaşdırdı. Üçüncü nəsil EHM-in əsasında tele-emal sistemlərinin yaradılmasını həyata keçirdilər. Bu isə uzaqda yerləşən istifadəçilərin terminallar vasitəsi ilə EHM-lərə daxil olub, onlardan lazım olan məlumatların oxunmasına imkan yaratdı.

III nəsil kompüterlərin əsas səciyyəvi cəhətlərindən biri hesablama prosesinin təşkilində aparat və proqram vasitələrindən birgə istifadə olunmasıdır.

III nəsil kompüterlərin əsasını ABŞ-ın İBM firmasının yaratdığı İBM 360 və İBM 370 kompüterləri təşkil edir.Bu kompüterin əsasında sonradan SSRİ-də “ЕС ЭВМ” tipli kompüterlər yaradıldı.

Başda SSRİ olmaqla sosialist ölkələrinin birgə iştirakı ilə III nəsil “ЕС ЭВМ” kompüterləri iki sıra ilə istehsal olunurdu.

I sıra: EC-1010,EC-1020,EC-1030,EC-1040,EC-1050,EC-1060

II sıra:EC-1015,EC-1025,EC-1035,EC-1045,EC-1055,EC-1065,EC-1066

Bu modellər bir-birindən məhsuldarlığına ,texniki xarakteristikalarına və komplektləşdirməsinə görə fərqlənir.

III nəsil kompüterlərin bir nümayəndəsi də kiçik maşınlar sinfinə daxil olan və ABŞ-ın DEC firması tərəfindən istehsal olunan PDP və VAX kompüterləri və onların SSRİ-dəki analoqu olan “CM” maşınlarıdır.

IV nəsil 1981-ci ildən indiyə qədər böyük və çox böyük inteqral sxem (BİS,ÇBİS) texnologiyası ilə yaradılan kompüterləri əhatə edir.Bu cür inteqral sxemlərdə bir yarımkeçrici kristalda 1000-ə qədər sxem yerləşdirmək mümkün olur.Odur ki kompüterin qabarit ölçüləri kiçilir,iş etibarlığı isə çoxalır.Əvvəlki nəsil kompüterlərdə əməli yaddaş (ƏY) əsasən maqnit nüvələrində qurulduğu halda,IV nəsil kompüterlərdə ƏY statistik və dinamik yaddaş inteqral sxemlərdə qurulur.Odur ki,əməli yaddaşın işləmə surəti və tutumu xeyli artır.

IV nəsil maşınlar arasında mikro və mini kompüterlər xüsusi yer tuturlar.Mikro kompüterlərin ən geniş yayılmış növü isə fərdi kompüterlərdir.(ingiliscə Personal compüter -PC)

Fərdi kompüterlər ölçülərinə görə xeyli kiçik və qiymətcə çox ucuzdur.

V nəsil kompüterlər –indinin və gələcəyin kompüterləri yeni elektron texnologiyası ilə daha miniatür elementlərdə yığılır,daha yüksək məhsuldarlığa və iş etibarlığına malik olmaqla yanaşı ,keyfiyyətcə yeni funksional tələblərə cavab verməlidirlər.

Bilik bazaları ilə işləməyi təmin etməyi və onun əsasında süni intellekt sistemlərinin təşkilinə imkan yaratması;

Kompüterin tətbiqini daha da asanlaşdırmaq üçün istifadəçi ilə nitq və görmə vasitəsilə ünsiyyətin təmin etməsi

Proqramların sintezinin avtomatlaşdırılması vasitəsinə proqram vasitələrinin yaradılması proseslərini sadələşdirməsi

Kompüterlərin yeni arxitekturunun yaradılması sahəsində vacib istiqamətlərdən biri də neyrokompüterlərin layihələşdirilməsidir.Neyrokompüter real neyronların əsas xassələrini modelləşdirən neyron şəbəkəsi (formal neyronlarda strukturlar) anlayışına əsaslanır.Bio və opto-elementlərdən istifadə olunmaqla ,bioloji və optik neyrokompüterlərin yaradılması nəzərdə tutulur.Mikroelektronikanın son nailiyyətləri və biotexnologiya əsasında element bazasının yaradılması nəticəsində biokompüterlərin reallaşdırılması mümkün olacaqdır.

3.Kompüterlərin təsnifatı

Kompüterlərin imkanlarını qiymətləndirmək üçün müəyyən əlamətlərə görə onları qruplara bölürlər,yəni təsnif edirlər.Kompüterləri qabarit ölçülərinə və məhsuldarlığa görə aşağıdakı siniflərə bölürlər.

Superkompüterlər

Böyük kompüterlər

Orta kompüterlər

Kiçik(mini) kompüterlər

Mikro kompüterlər

Tarixən ilk dəfə böyük kompüterlər yaranmışdır.Onlar ümumi vəzifəli universal xarakter daşıyırlar.Onların element bazaları elektron lampalardan başlayaraq yüksək səviyyədə inteqral sxemlərə qədər təkmilləşdirilmişdir.Böyük kompüterlərin əsas vəzifəsi böyük həcmli informasiya massivlərinin saxlanması və emalı ilə əlaqədar olan mürəkkəb hesablamaların və informasiya –məntiq məsələlərin həllini təmin etməkdir.Bu cür maşınlar adətən bir neçə təşkilatın birgə istifadə etdiyi hesablama mərkəzlərində quraşdırılır.Bu sinif kompüterlərə İBM firmasının bir sıra modellərini (İBM 360,370,390) və onların analoqları olan EC-1040(1045),EC-1050(1055) aid etmək olar.

Bəzi hallarda böyük kompüterlərin məhsuldarlığı müəyyən sahələrdə tətbiq üçün kifayət etmir.Bu səbəbdəndə super kompüterlərin yaradılmasına ehtiyac yaranmışdır.Bu cür kompüterlərdə hesablamaların paralel aparılması ,çox səviyyəli iyerarxik yaddaş strukturlarından istifadə olunması,hədsiz işləmə surəti almağa imkan verir. Superkompyuter – çox prosessorlu hesablama sistemidır. İlk superkompyuter amerikalı elektronçu-mühəndis Seymur Krey tərəfindən 1975-ci ildə yaradılmışdır. Kompyuterlərin məhsuldarlığı ədədlər (sürüşkən vergüllü) üzərində bir saniyədə aparılan hesab əməliyyatlarının sayı ilə ölçülür. Superkompyuterlərin məhsuldarlığı sürüşkən vergüllü ədədlər üzərində saniyədə yerinə yetirilən trilyon əməliyyatlarla ölçülür. Superkompyuterlərdən aerodinamika, seysmologiya, nüvə fizikasında və s. kimi elm sahələrində meydana çıxan mürəkkəb məsələlərin həllində geniş istifadə olunur. Superkompyuterlərdə çoxsaylı mikroprosessorların paralel işləməsi nəticəsində yüksək məhsuldarlığı əldə etmək olur. Superkompyuterlərin qiyməti təqribən 10 milyon dollarlarla ölçülür.

Orta kompüterlər tarixi baxımdan müəyyən maraq doğururlar.Kompüter texnikasının inkişafının müəyyən mərhələsində (kompüterlərin çeşidinin və imkanlarının məhdud olduğu vaxt) orta maşınların yaradılması məqsədəuyğun idi.Bu kompüterlər böyük kompüterlərə nisbətən az imkanlara malikdirlər.lakin onlar nisbətən ucuzdurlar.Orta kompüterlərdən çox böyük həcmli informasiya massivlərinin emalı və vaxt məhdudiyyəti tələb olunmayan bütün sahələrdə istifadə oluna bilər.

Kicik kompüterlər ölçülərinin və qiymətlərinin orta və böyük kompüterlərə nisbətən kiçik olmasına baxmayaraq universal imkanlara malikdirlər.Kiçik kompüterlər 60-cı illərdə yaradılmış(DES firmasının PDP-5 kompüteri) və sonradan böyük surətlə inkişaf etmiş və geniş tətbiq tapmışlar.Onların meydana gəlməsində əsas amil element bazasının inkişafı,böyük və orta maşınların bir sıra sahələrdə tətbiqində ehtiyatların izafiliyi olmuşdur.Qiymətlər diapazonunun məhdudluğu (2-4 bayt),arxitekturada magistrallıq prinsipindən istifadə olunması və istifadəçilərlə ünsiyyətin sadəliyi mini kompüterlərin səciyyəvi xüsusiyyətləridir.Bu kompüterlər texnoloji proseslərin və mürəkkəb avadanlıqların idarəetmə sistemlərində,avtomatlaşdırılmış layihələndirmə və çevik istehsalat sistemlərində geniş tətbiq olunur.Mini kompüterlərə misal olaraq DEC firmasının istehsal etdiyi PDP və VAX seriyalı kompüterləri və onların analoqları olan CM tipli maşınları göstərmək olar.

Mikro kompüterlər .Böyük və çox böyük səviyyəli inteqral mikrosxemlərin (BİS,ÇBİS) hazırlanması texnologiyası bir BİS və ya ÇBİS-də prosessor yaratmağa imkan verdi.Bu cür qurğuya mikroprosessor deyilir. Mikroprosessorun kəşfi mikro kompüterlər sinfinin yaranmasına səbəb oldu.mikrokompüterlərin təyinedici xüsusiyyəti onların bir və ya bir neçə mikroprosessor əsasında qurulmasıdır. Mikroprosessorların və mikro kompüterlərin inkişafındakı nailiyyətlər istifadəçilərə fərdi xidmət üçün və computer texnikası sahəsində mütəxəssis olmayan istifadəçilərin müxtəlif məsələlərinin həllinə yönəldilmiş fərdi kompüterlərin yaradılmasına gətirib çıxartdı.

Fərdi kompüterlər elmi-texniki,iqtisadi-statistika ,informasiya-məntiq və idarəetmə məsələlərini həll etməyə,istənilən həcmdə verilənlər bazalarını yaratmağa,istənilən sənədləri və mətnləri hazırlamağa və redaktə rtməyə ,kargüzarlıq işini aparmağa ,qrafik informasiyanı emal etməyə və.s imkan verir. Göstərilən funksiyaların yerinə yetrilməsi çoxlu sayda universal və xüsusi təyinatlı tətbiqi proqram paketləri vasitəsilə təmin olunur.

Fərdi kompüterlər tip ölçülərinə görə aşağıdakı modellərə bölünür.

Stolüstü kompüterlər-daha geniş yayılmışdır.Onlar iş yerinin əsas aləti hesab edilir,əlavə qurğuların qoşulması hesabına konfiqurasiyanın dəyişdirilməsi mümkündür.

Portativ modellər əldə aparmaq üçün əlverişlidir.Portativ kompüterlərin əsas fərqli xüsusiyyəti onların rabitə vasitəsi kimi istifadə edilməsidir.Onları telefon şəbəkəsinə qoşaraq istənilən icraçı obyektlə və əlaqədar təşkilatın mərkəzi kompüterləri ilə məlumat mübadiləsi aparmaq olar.Məlumat mübadiləsi ,məlumatın ötrülməsi əmr və sərəncamların verilməsi,məruzə və hesabatların alınması deyilən üsulla aparılır.İş yerində portativ kompüteri stolüstü kompüterə qoşmaq və işləmək daha rahatdır.Portativ kompüterlərin özləri də “Laptop”, “Notebook”, “Palmtop” sinfinə bölünür. Portativ kompürterlər hesablama məhsuldarlığına ğörə stolüstü kompüterlərdən geri qalmır və az elektrik enerjisi tələb edir, akkumlyatorla uzun müddət işləyə bilir, ekranları mayekristaldan hazırlanır. “Notebook”un ölçüsü təqribən 50x279x215mm, çəkisi 2,2-4,5 kq, ekranın ölçüsü isə 11,3 -17 düym olur.

Cib kompüterləri “intellektual qeyd dəftərçəsi ”funksiyasını yerinə yetirir.Onlar operativ məlumatları mühafizə edir və onlara surətli müraciəti təmin edir.Bəzi cib modelləri xüsusi qurulmuş proqram təminatına malikdir ki,buda birbaşa (bilavasitə)işi yüngülləşdirir,lakin kompüterin çevikliyini və tətbiqi proqram seçimini azaldır.
Dərsin möhkəmləndirilməsi üçün suallar:

1.İnformasiya inqilabı neçə mərhələdən ibarətdir?

2.İlk cəmləyici maşın neçənci ildə və kim tərəfindən hazırlanmışdır?

3.Hesab əməllərini yerinə yetirən mexaniki arifmometr nə vaxt yaranmışdır?

4.Müasir kompüter texnikasının yaranma tarixi nə vaxtdır?

5.Hesablama texnikasının inkişaf tarixinə uyğun olaraq elektron hesablama maşınları neçə nəslə bölünürlər?

6.Birinci nəsil (1950-1959) EHM-ları hansı elementlər üzərində yaradılmışdır?

7.İkinci nəsil (1960-1969) EHM-nın I nəsil elektron hesablama maşınlarından fərqi nədir?

8.Üçüncü nəsil EHM-larının (1970-1981) yaradılması üçün zəmin nə olmuşdur?

9.IV nəsil kompüterlər hansı texnologiya əsasında yaradılmışdır?

10.V nəsil kompüterlərin əsas xüsusiyyətləri hansılardır?

11.Kompüterləri qabarit ölçülərinə və məhsuldarlığa görə hansı siniflərə bölürlər?

12.Fərdi kompüterlər tip ölçülərinə görə hansı modellərə bölünür?

13.Portativ kompüterlər neçə sinfə bölünür?

Ədəbiyyat: Dərslik:Kərimov S.Q, Həbibullayev S.B, İbrahimzadə T.İ “İnformatika” Səhifə 17 - Səhifə 25