Mühazirə1:İqtisadi informatikanın əsas anlayışları



Yüklə 458,85 Kb.
səhifə1/6
tarix12.04.2022
ölçüsü458,85 Kb.
#85357
növüMühazirə
  1   2   3   4   5   6
referat 1744 (1)


Bakı Biznes və Kooperasiya Kolleci

Fənn: Iqtisadii informasiyanın kompüterlə işlənməsi



Mühazirə1:İqtisadi informatikanın əsas anlayışları
Yeni dərsin planı:

1.İnformatika haqqında ümumi məlumat

2.İnformasiya anlayışı,onun formaları və xassələri

3.İnformasiyanın kəmiyyət ölçüsü


1.İnformatika haqqında ümumi məlumat

İnformatika fənni təliminin əsas məqsədi insanlarda məntiqi və alqoritmik təfəkkür tərzini, məsələlərin səmərəli həlli üsullarının seçilməsinə yönəlmiş yaradıcı və əməli düşünmə qabiliyyətlərini formalaşdırmaq, həmçinin onların gündəlik qarşılaşdıqları problemlərin həlli üçün tələb olunan zəruri informasiyaları kompyuter vasitəsilə ala bilmələri sahəsində texniki bacarıq və vərdişlərin öyrədilməsidir. Hazırda cəmiyyətin və onun bütün sahələrinin inkişafı İnternetin artmaqda olan intellektual imkanlarından və informasiya resurslarından geniş istifadə olunması ilə əlaqədardır. Ona görə də konkret halda ”İnformatika” kursunun tədrisinin əsas məqsədi və vəzifəsi insanları informatikanın elm və informasiya sənayesi sahəsi kimi, həmçinin fərdi kompüterlərin və İnternetin müasir vəziyyəti ilə, eləcə də ən müasir informasiya kommunikasiya texnologiyalarının imkanları və tətbiq dairələri ilə tanış etmək, onlarda həmin texnologiyalardan səmərəli istifadə sahəsində vərdişlər aşılamaqdır

İqtisadiyyatın idarə edilməsi qarşısında duran vəzifələr müasir hesablama texnikası vasitələri tətbiq edilmədən yerinə yetirilə bilməz.İdarəetmə informasiyasının dönmədən artan həcmi öz növbəsində müvafiq işçilərin informasiya yükünün artmasına səbəb olur və işlənmənin avtomatlaşdırılması səviyyəsinin yüksəldilməsinin zəruri edir.

Müxtəlif iqtisadi və digər məsələlərin həlli çoxsaylı amillərin təsirinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsini, nisbətlərin proqnozlaşdırılmasını və s. nəzərdə tutur. Bu isə hesablama tenikası vasitələrinin və riyazi aparatın köməyi ilə həyata keçirilə bilər.

“İnformatika” bir elm sahəsi kimi əsasən son onilliklərdə formalaşmışdır. İnformatika informasiya və avtomatika kimi iki fransız sözünün birləşməsi olub,informasiyalı avtomatika və ya informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsi mənasını verir.Xaricdə “İnformatika” termini “Kompüter elmi” (Computer science) termini ilə uyğunlaşdırılır, yəni bu iki termin sinonim kimi işlədilir.

İnformatika bir elm sahəsi kimi,informasiyanın quruluşu,ümumi xassələri,yaradılması,saxlanılması,axtarışı,çevrilməsi,ötürülməsi və istifadəsinin-insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrindəki qanunauyğunluq və üsullarını tədqiq edir.

İnformatika – informasiyanın çevrilməsi haqqında elm olub, hesablama texnikasının istifadəsinə əsaslanır, informasiya sistemlərinin yaradılması və fəaliyyəti haqqında bilik verir. İqtisadi informatika iqtisadi informasiyanın çevrilməsi qanunauyğunluqlarını, bu çevrilmələrin texniki- texnoloji və digər vasitələrini, insan- maşın sistemlərindəki çoxcəhətli münasibətləri öyrənir.

Hesablama texnikasından istifadənin geniş miqyas alması avtomatlaşdırılmış informasiya sistemlərinin, məlumat baza və banklarının təşkilini, iqtisadi proseslərin idarə edilməsi üçün zəruri proqram vasitələrinin, hesablama sistemləri və komplekslərinin səmərəli işinin təmin olunmasını və s. nəzərdə tutr.

İnformatikada məzmun , təşkilati, texniki,alqoritmik və proqram sahələri nisbi müstəqil istiqamətlər kimi fərqləndirilir.

İqtisadi informatikanın əsas anlayışlarına – informasiya, iqtisadi informasiya, sistem, iqtisadi sistem, informasiya texnologiyası, kağızsız informatika, model, informasiya modeli və s. aid etmək olar.

İqtisadi informatikanın tədqiqat sahəsini dəqiqləşdirmək baxımından qeyd etmək olar ki, o iqtisadi informasiyanın çevrilməsi qanunauyğunluqlarını, bu çevrilmələrin texniki-texnoloji və digər vasitələrini, insan-maşın sistemindəki çoxcəhətli münasibətləri öyrənir.

İnformatika nisbətən qısa dövr ərzində informasiyanın işlənməsinin müxtəlif və çoxsaylı üsul və qaydalarını təklif etmiş, əsaslandırmış, təcrübədə sınaqdan keçirimişdir.

İnformasiyanın, o cümlədən iqtisadi informasiyanın çoxcəhətli və çox növlü olması, onun işlənməsi prosesinə kompleks yanaşmanı tələb edir.

İnformatika bir elm sahəsi kimi öyrənilən hadisənin (obyektin, prosesin) informasiya modeli qurulduqdan sonra öz imkanlarını reallaşdıra bilir. İnformatika bu modelin qurulmasının ümumi metodoloji prinsiplərini işləyib hazırlayır, modelin bilavasitə qurulması isə digər elm sahələrinin işidir. İnformatika kibernetikadan fərqli olaraq kibernetik sistemin informasiya, texniki, proqram və s. təminatı məsələlərini öyrənir.

Hal-hazırda informatikanın inkişafında prespektivli istiqamət informasiya texnologiyasının inkişafı sayılır ki, burada da məqsəd EHM-in süni intellektinə əsaslanan texnologiyanın əldə olunmasıdır.

Müasir şəraitdə texniki vasitələrdən istifadə səviyyəsi informasiyanın çevrilməsi prosesinin səmərəliliyini müəyyənləşdirən əsas amillərdəndir. Yüksək məhsuldarlığa malik hesablama, rabitə və təşkilat texnikası vasitələrinin geniş istifadəsinə olan tələbat bir çox məsələlərin həllini tələb edir. Həmin məsələlərə aşağıdakılar aid edilə bilər:texniki vasitələrdən istifadənin üsul və formalarının müəyyənləşdirlməsi, informasiyanın çevrilməsi prosesinin çoxcəhətli ahəngdarlığının təmin edilməsi və ona nəzarət, avtomatlaşdırılmış informasiya sistemlərinin, məlumat baza və biliklərinin təşkili, iqtisadi proseslərin idarə edilməsi üçün zəruri proqram vasitələrinin, hesablama sistemləri və komplekslərinin səmərəli işinin təmin olunması və s.

Yuxarıda qeyd olunan məsələlərin məzmunu “İqtisadi informatika və hesablama texnikası” kursunun məzmununu təşkil edir.

Kursun predmeti iqtisadi informasiyanın avtomatlaşdırılmış işlənməsi sisteminin təşkili və istismarının əsasları haqqında elmi biliklər sahəsidir. Kursun vəzifəsi – iqtisadi informasiyanı müasir hesablama, rabitə və təşkilat texnikası vasitələrinin köməyi ilə işlənməsinin üsul və qaydalarını öyrənməkdir.

İnformatika elminin əsas tətqiqat obyekti cəmiyyətin informasiyalaşdırılması və kompüterləşdirilməsidir.

Bu elmin nəzəri əsasını informasiya, alqoritm, ehtimal nəzəriyyələri, riyazi statistika, riyazi məntiq, kombinator analiz, formal qrammatika və s., özünün məxsusi bölmələrini isə əməliyyatlar sistemi, EHM arxitekturası, nəzəri proqramlaşdırma, verilənlər bazası nəzəriyyəsi və digərləri təşkil edir.

İnformatika fənninin predmetinə aşağıdakı sahələr daxildir:


  1. Hesablama texnikasının əsasını təşkil edən aparat təminatı (hardware).

  2. Hesablama texnikasının proqram təminatı (software).

  3. Aparat və proqram təminatlarının qarşılıqlı əlaqə vasitələri (aparat proqram interfeysi).

  4. İstifadəçi ilə aparat və proqram təminatı arasında qarşılıqlı əlaqə

vasitələri (istifadəçi interfeysi).

İnformatika fənninin strukturuna aşağıdakıları aid etmək olar:

1. İnformasiyanın və informasiyalaşdırmanın sosial məsələləri (Sosial informasiya, informasiyanın cəmiyyətdə rolu, informasiyalaşmış cəmiyyətin konsepsiyası, informasiya təhlükəsizliyi, informasiyalaşdırmanın sosial nəticələri).

2. Nəzəri və riyazi informatika (Alqoritm nəzəriyyəsi, modellər, qərarların qəbul edilməsi, riyazi və məntuqu aparat).

3. Süni intellekt nəzəriyyəsi (İntellektual və psixi proseslərin

modelləşdirilməsi ekspert sistemləri, obrazların tanınması, intellektual robortar).

4. Hesablama texnikası və proqramlaşdırma (EHM arxitekturası, proqram və proqramlaşdırma anlayışı, EHM-lərin yaranma tarixi, inkişaf mərhələləri, komputer sistemləri və şəbəkələri).

5. Tətbiqi informatika (İnformasiyanın toplanması və tətbiqi ilə əlaqədar olaraq bir çox elm sahələrində-iqtisadiyyatda,texnikada,hərbi işlərdə,hüquqi sahədə yaranan məsələlər).

İnformatikada fakt, məlumat, xəbər terminləri çox vaxt “verilənlər” sözü ilə ifadə olunur. “Verilənlər” (ingiliscə data) texniki vasitələrlə (məsələn,kompüterlə) saxlanması, emal edilməsi və ötürülməsi üçün formal şəkildə təsvir olunan (komdlaşdırılan) məlumatdır. “Verilən” termini latınca “datum” (fakt) sözündən yaranmışdır. Lakin verilən bəzən konkret və ya real fakta uyğun gəlməyə bilər. Verilənlər bəzən qeyri-dəqiq, həqiqətdə mövcud olmayan anlayışları ifadə edə bilər. Odur ki, verilənlər dedikdə öyrənilən obyektin, hadisənin və ya fikrin təsviri başa düşülür.

Verilənlər ümumi halda ad, qiymət, tip və struktur xarakteriskaları ilə təyin olunurlar.

Verilənin adı onun mənasını (semantikasını) ifadə edir, məsələn, çəki, ölçü, rəng və s.

Verilənin qiyməti isə əslində verilənin özünü xarakterizə edir, çünki faktları bir-birindən ayırmaq üçün onları qiymətləndirmək lazımdır. Təbii dilin zənginliyi verilənlərin adları ilə qiymətlərinin birlikdə təsvirinə imkan verir. Məsələn, “temperatur+30 dərəcədir” ifadəsində “+30” verilənin qiyməti ,“temperatur dərəcə ilə” verilənin adıdır.

Verilənlərin tip xarakteriskasından əsasən proqramlaşdırmada istifadə olunur. Tipinə görə verilənləri 4 qrupa ayrılır.

Hesabi (və ya rəqəm tipli)- Hesabi verilənlərdə qiymət rəqəmlərlə ifadə olunur(məsələn,”boyu 174 sm”).

Mətn (və ya simvol tipli)- Mətn tipli verilənlərdə qiymət sözlə (simvollarla) ifadə olunur (məsələn, “qırmızı qəngli”).

Məntiqi tipli verilənlər- Məntiqi verilənlərdə qiymət məntiqi kəmiyyətlə (“yalan”, “doğru”) ifadə olunur (məsələn, “ikinin tək ədəd olması yalandır”).

Göstərici tipli verilənlər. - Göstərici tipli verilənlərdən isə proqramlaşdırmada yaddaş ünvanları ilə işləmək üçün istifadə olunur.

Qeyd edək ki,proqramlaşdırmada verilənlər həmçinin say sisteminə, təsvir formasına, uzunluğuna görə də xarakterizə edilir.

2.İnformasiya anlayışı,onun formaları və xassələri

İnformasiya – latın sözü olub, baş vermiş hadisə və ya fakt haqqında məlumat vermək mənasını daşıyır. İnformasiya ətraf mühitin obyektləri və hadisələri, onların parametrləri və xassələri haqqında xəbərdir. İnformatikada bu xəbərlər verilənlər də adlanır.

İnformasiya insana onun hissi qavrayışları və təsəvvürləri sayəsində çatır. İnformasiya bütün hallarda mənbə və istehlakçının (qəbul edənin) mövcudluğunu nəzərdə tutur.

Bir çox hallrda məlumat və informasiya anlayışları eyniləşdirilir. Doğrudan da, əksər hallarda onların məna yükü eynidir. Bununla belə, məlumat və informasiya anlayışlarını bütün hallarda eyniləşdirmək düzgün düyildir. Belə ki, məlumat informasiyaya nəzərən daha geniş anlayışdır. Başqa sözlə, hər bir informasiya məlumat olduğu halda, hər bir məlumat informasiya deyildir. İnformasiya məlumata nəzərən, daha yığcam, konkret və mükəmməl olub, çevrilmə obyektidir. “Sözün geniş mənasında informasiya dedikdə saxlanma, ötürülmə və çevrilmə obyekti olan məlumat başa düşülür”(F.D.Fesenko).

İnsanın məqsədyönlü fəaliyyəti həmişə informasiya ilə müşaiyət olunur. Hazırda informasiya çevrilmələrinə etina edilmədən hər hansı bir prosesin tənzimlənməsi (idarəedilməsi) qeyri – mümükündür.

İnformasiya kibernetikanın əsas anlayışlarından biridir və ona yalnız kəmiyyət nöqteyi nəzərindən tərif verilir. “Hadisə baş verincəyə qədərki biliyimizlə, hadisədən sonrakı biliyimizin fərqi informasiyasıdır”. (L.Brillyüen).

“Kibernetika” yunan sözü olub idarəetmə sənəti deməkdir. Kibernetikanın müxtəlif tərifləri vardır.Akademik A.İ.Berqin kibernetikaya verdiyi tərif daha dolğundur.A.İ.Berqə görə kibernetika mürəkkəb dinamik sistemlərin idarə edilməsi haqqında elmdir. Kibernetikanın predmeti hər cür sistemlərin deyil,yalnız idarə olunan sistemlərin tədqiqindən ibarətdir.

Sistem müəyyən vəhdət ,bütövlük təşkil edən və bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan nizamlı elementlər məcmuyudur.

Sistemin fəaliyyəti infromasiyanın miqdarından bilavasitə asılıdır. İnformasiya nə qədər çox olursa, kibernetik sistemləri qurmaq və onların fəaliyyətini qaydaya salmaq, yaranın problemləri həll etmək imkanları genişlənir.

Kibernetik sistem dedikdə mürəkkəb, dinamik və idarə olunan sistemlər nəzərdə tutulur. Bu üç keyfiyyət həm informasiyanın mövcudluğu mahiyyətindən irəli gəlir, həm də informasiyanın mövcudluğu üçün əsas şərt olur. Hər bir kibernetik sistemin iki əsas ünsürü – idarəedici orqan və idarə olunan obyekt arasındakı qarşılıqlı əlaqə və asılılıq informasiya vasitəsilə həyata keçirilir.

Kibernetika əsasən üç qola ayrılır.Texniki kibernetika,biokibernetika və iqtisadi kibernetika

Texniki kibernetika-ayrı-ayrı mexanizmlərin,maşın sistemlərinin,istehsal-texnoloji proseslərin idarə edilməsi vasitələrinin yaradılması və fəaliyyəti qanunauyğunluqlarını öyrənir.

Biokibernetika –canlı aləmdə ,bioloji və biokimyəvi sistemlərdə baş verən proseslərin idarəedilməsi qanunauyğunluqlarından bəhs edir.

İqtisadi kibernetika-istehsal prosesində insanların fəaliyyətinin məqsədə uyğun təşkili və əlaqələndirilməsi qanunauyğunluqlarını ,prinsiplərini və metodlarını öyrənir.

Kibernetika – informasiyanı obyektlərin vəziyyətinin qeyri müəyyənliyinin aradan qaldırılması ölçüsü, konkret istifadəçinin biliyinin ölçüsü kimi qiymətləndirir. İqtisad elmində informasiya dedikdə adətən obyeklərin vəziyyəti, fakt və hadisələr haqqında verilən məlumatların məcmusu başa düşülür. Burada informasiyanın işlənməsi və məlumatların işlənməsi terminləri eyni mənada qəbul edilir. İnformatikada xüsusi məna daşıyan bilik anlayışından da istifadə olunur. Həmin anlayış məlumat və informasiya anlayışından fərqlənir. Belə ki, biliyin informasiyadan fərqli olaraq aşağıdakı xassələri vardır:

yüksək quruluşa malik olmağı;

öz elementləri üzərində əməliyyatların yerinə yetirilməsi üçün maşın

proqramını çağırmaq qabiliyyətinin olması;

başqa informasiyanın və ya onun struktur elementlərini ifadə etməsi və s.

İstehsalın ıdarə edilməsi prosesində dövr edən informasiyanın öyrənilməsi onun tədqiqinin ümumi metodlarına əsaslanır.Bu zaman informasiya üç aspekdə tədqiq edilir.Praqmatik,semantik,sintaksis

İnformasiyaya praqmatik aspektdə baxıldıqda ,idarəetmə prosesində qərarların qəbulu üçün informasiyanın praktiki cəhətdən nə qədər faydalı və qiymətli olması müəyyən edilir.

İstehsalın avtomatlaşdırılmış idarə edilməsi sistemlərin yaradılması zamanı informasiyanın praqmatik aspekdə öyrənilməsi istehlakçılar üçün informasiyanın zərurilik və kafilik dərəcəsini ,faydalı informasiyanın həcmini ,faydasız sənədlər külliyatının miqdarını və.s müəyyənləşdirməyə imkan verir.İnformasiya həcmini ,işlənmə,saxlanma,verilmə tezliklərini və.s bilməklə informasiyanın işlənməsinin texniki vasitələrini hesablamaq olar.

İnformasiya semantik (mənaca) tədqiq edildikdə idarəetmə obyektinin vəziyyətini əks etdirən informasiyanın məzmununu açmağa və işarələr arasında olan münasibətlərin və ölçü vahidlərinin mənaca öyrənilməsinə imkan yaranır.İnformasiyaya semantik baxış iqtisadi göstəricilərin ,obyektlərin təsnifatına ,qarşılıqlı kodlaşdırma sistemlərinin yaradılmasına və beləliklə idarəetmədə baş verən hadisələrin,faktların,proseslərin və.s tam öyrənilməsinə imkan verir.

İnformasiyaya sintaksis aspektdə baxıldıqda onun məzmunu ,mənası və istifadəedilmə xüsusiyyətindən asılı olmayaraq sistemdə işarələr arasında olan münasibətlər kəmiyyətcə müəyyənləşdirilir.İnformasiyanın kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi onun maşında işlənməsi texnologiyasının səmərəli seçilməsi və layihələndirilməsinə ,maşın daşıyıcılarının ,onların maketlərinin səmərəli qurulmasına imkan verir.

İnformatikada informasiya ilkin və təyin olunmamaış anlayış kimi qəbul olunur.

Fəlsəfi baxımdan informasiya xəbər, məlumat vasitəsilə real dünyanın inkasıdır. Xəbər, məlumat isə informasiyanın nitq, yazı, təsvir, siqnal və s. vasitələrlə ötürmə üsuludur.

İnformasiya təbiətdə və cəmiyyətdə bizi əhatə edən obyektlər, hadisələr, onların xassələri qarşılıqlı münasibətləri haqqında məlumat verməklə onların qeyri-müəyyənliyini, onlara dair biliklərimizin məhdudluğunu azaldır.

İnformasiya insanların təbiətdən və cəmiyyətdən öz hissiyat üzvləri (görmə, eşitmə, dad bilmə, hissiyat, iybilmə) vasitəsilə qəbul etdikləri məlumatdır.

İnformasiyanın yaratmaq, ötürmək, saxlamaq, emal etmək mümükündür. informasiyalar siqnallar vasitəsilə ötürülür, kodlaşdırılaraq yaddaşda saxlanılır və iki yerə bölünür; ədədi və analoq informasiyalar. İnsanlar öz hissiyat üzvlərinə görə analaoq, komputerlər isə ədədi informasiyaların köməyi ilə fəaliyyət göstərilir. Əgər analoq informasiyanı rəqəmlərlə kodlaşdırsaq analoq informasiya ədədi informasiyaya çevrilir.

İnformasiya maddi daşıyıcılar olan fiziki obyektlərdən, sosial, psixoloji proseslərdən kənarda qala bilməz və informasiyanın varlığı onun hərəkətindədir. Daimi hərəkətdə olması ilə informasiya insanların təlabatını ödəməklə onların qarşılıqlı münasibətlərinin və əlaqələrinin tənzimlənməsində mühüm rol oynayır.

İnformasiyalar:

Geoloji informasiya

Genetik informasiya

Texniki informasiya

Sinoptik informasiya

İqtisadi informasiya

Tam informasiya

Yalan (dezinformasiya) informasiya

Hüquqi informasiya

Tarixi informasiya

və s. kateqoriyalar bölünür.

İnformasiya xarici və daxili xassəyə malikdir. Fəlsəfədən məlumdur ki, daxili xassə orqanik olaraq obyektin özünə aiddir, “gizli” və özünü digər obyektlərlə qarşılıqlı münasibətdə biruzə verir.

Xarici xassə isə obyektin digər obyektlərə qarşılıqlı münasibətlərini xarakterizə edir. İstənilən informasiyanı – informasiya mənbəyi, informasiya istifadəçisivə informasiyanı əks etdirən üç qarşılıqlı əlaqəli obyektə bölmək olar.Bu isə onun əsas xarici xassələrini informasiyanın keyfiyyətini, tamlığını, etibarlığını və s. ayırmağa imkan verir.

İnformasiyanın daxili xassəsi isə informasiyanın həcmi, özünəməxsusluğu və s. ilə xarakterizə olunur.

İnformasiya obyektiv, keyfiyyətli, tam, vaxtında, dəqiq, faydalı qiymətli olarsa düzgün qərar çıxarmaq üçün əsas verə bilər. İnformasiyanın keyfiyyəti materiyanın hərəkət formalarından, insanların düşüncə tərzindən, cəmiyyətlərin müxtəlifliyindən asılı olaraq müxtəlif ola bilər.

İnformasiyanın aşağıdakı xassələri vardır:

Dəqiqiliyi – onun əks olunan parametrlə nə dərəcədə yaxın olduğunu

göstərir.

Etibarlılığı – onun real obyekti zəruri dəqiqliklə əks etdirməsini göstərir

Əhəmiyyətliliyi – onun müxtəlif siferalarla tətbiq olunması ilə

xarakterizə olunur.

Tamlığı – düzgün qərar qəbul etmək üçün informasiyanın kifayət qədər

olması.

Qiymətliliyi – məsələnin həlli üçün nə qədər vacib olmasıdır.

Vaxtında verilməsi – qərar qəbul etmək üçün vaxtından əvvəl və sonra

yox, vaxtında verilməsi lazımdır və s.

Hər bir informasiyanın mənbəyi və istifadəçisi vardır. Mənbədən istifadəçiyə informasiya məlumat şəklində ötürülür. İnformasiyanın ötürülməsi prosesi mənbə ilə istifadəçi arasında olan rabitə və ünsiyyət vasitələti ilə həyata keçirilir. Müasir dövrdə insanlar informasiyanın qəbulu və ötürülməsində praqmatik problemlərə üstünlük verirlər. Yəni informasiyanın qiymətliliyi, əhəmiyyətliliyi insanlar üçün daha maraqlıdır. Ona görə də informasiya nəzəriyyəsində istifadəçi üçün hər bir informasiya deyil, yalnız onun analiz etdiyi araşdırmalar apardığı işlərdə onun məlumatını artıran informasiyalar əhəmiyyət kəsb edir. Bir adam üçün qiymətli və böyük əhəmiyyətə malik olan informasiya digəri üçün bir maraq kəsb etməyə bilər.

3.İnformasiyanın kəmiyyət ölçüsü

İnformasiyaya hansı aspektdə baxılmasından asılı olmayaraq onun başlıca cəhəti qeyri-müəyyənliyi ləğv etməsidir.Müasir informasiya nəzəriyyəsinin banisi ,amerikalı alim Klod Şennon tərəfindən təklif olunmuş informasiya ölçüsü hazırda çox geniş yayılmışdır.Şennona görə informasiyanın ölçüsü baş vermiş və ya baş verəcək hadisələrin qeyri-müəyyənliyinin ölçüsü ilə əlaqədardır. Qeyri-müəyyənliyin ölçüsü entropiyadır.Sistemdə qeyri-müəyyənlik nə qədər yüksək olarsa ,entropiyada bir o qədər böyük olar.Lakin sistem nə qədər nizamlı və mütəşəkkildirsə və onun vəziyyəti haqqında doğru mühakimə yürütmək imkanı böyükdürsə entropiya bir o qədər azalır.

Hər hansı sistem özünün fəaliyyəti prosesində müəyyən informasiyanı saxlamalı,verməli və almalıdır.Müxtəlif sistemlər (insan beyni,Kompüterin yaddaşı və.s) müxtəlif həcmdə informasiya saxlaya bilər.

Saxlaya,verə və ala biləcəyi informasiyanın maksimal miqdarı sistemin informasya tutumu adlanır.İnformasiya tutumu (Q)mümkün xəbərlərin sayının loqarifmi ilə qiymətləndirilir.

Q =loqaN =n loqa m

Loqarifmin əsası (a) adətən 2 götrülür.Bu halda cəmisi iki simvoldan (m=2)ibarət əlifbaya və bir mövqeyə (n=1) malik mənbənin tutumu aşağıdakı kimi olacaqdır.

Q= n loq2 m=1 loq22=1

İnformasiyanı ölçmək üçün ən minimal informasiya vahidi kimi bit (ingiliscə binary digit sözundən) qəbul edilmişdir.Bit çox kiçik vahid olduğundan,kompüter texnikasında əsas informasiya vahidi kimi 8 bitdən ibarət olan baytdan istifadə edilir. Praktikada isə əsasən aşağıdakı daha böyük informasiya ölçü vahidləri işlədilir:

bit = 0 və ya 1;



  1. 1 bayt = 8 bit;

  2. 1 Kbayt = 1024 bayt=210bayt

  3. 1 Mbayt = 1024 Kbayt=220bayt

  4. 1 Gbayt = 1024 Mbayt=230bayt

  5. 1 Tbayt = 1024 Gbayt =240bayt

Son zamanlar isə emal olunan informasiyanın həcminin artması ilə əlaqədar olaraq,petabayt(Pb),eksabayt(Eb) və zetabayt(Zb) kimi ölçü vahidlərindən də istifadə olunur.

1Pb=1024 Tb=250bayt

1Eb=1024Pb=260bayt

1Zb=1024Eb=270bayt

Bu ölçü vahidlərindən ən çox kompüter yaddaşının tutumunu göstərmək üçün istifadə olunur.

Kompüterdə informasiya ikili say sistemi vasitəsilə kodlaşdırılır. Kodlaşdırma bir əlifbanın simvollarının digər əlifbanın simvolları ilə təsvir edilməsidir.



  • İkili say sistemi: 0, 1

  • Onluq say sistemi: 0,1,2 ... 9

  • Rum say sistemi: I, II, III, IV ... X, ...C (yüz), ...

  • 16-lıq say sistemi və s.

Dərsin möhkəmləndirilməsi üçün suallar:
1.İnformatika nədir?

2.İnformatika elmi nəyi öyrənir?

3.İnformatika elminin əsas tədqiqat obyekti nədir?

4.İnformatika elminin nəzəri əsaslarını nə təşkil edir?

5.İnformatika fənninin predmetinə hansı sahələr daxildir?

6.İnformatika fənninin strukturu hansı bölmələrdən ibarətdir?

7.Fakt nədir?

8. İnformatikada fakt,məlumat,xəbər terminləri hansı sözlə ifadə olunur?

9.Verilənlər hansı xarakteristikalarla təyin olunur?

10.Tipinə görə verilənlər neçə qrupa ayrılır?

11. İnformasiya nəyə deyilir?

12.Bir çox hallarda məlumat və informasiya anlayışları eyniləşdirilir.Bu doğrudurmu?

13.İnformasiya kibernetikanın əsas anlayışı olduğundan ona necə tərif verilir?

14.Kibernetika nədir?

15.Kibernetik sistem nədir?

16. Kibernetika neçə qola ayrılır?

17.İstehsalın idarə edilməsi prosesində dövr edən informasiyanın öyrənilməsi onun tədqiqinin ümumi metodlarına əsaslanır.Bu zaman informasiya 3 aspektdə tədqiq edilir.Onlar hansılardır?

18. İnformatikada İnformasiya necə qəbul olunur?

19.Fəlsəfi baxımdan informasiya necə qəbul olunur?

20.İnformasiyalar neçə yerə ayrılır?

21.Ədədi və analoq ınformasiyalar biri-birlərindən nə ilə fərqlənir?

22İnformasiyalar hansı kateqoriyalara bölünür?

23.İnformasiyanın neçə xassəsi vardır?

24.Entropiya nədir?

25.İnformasiyanı ölçmək üçün istifadə olunan minimal informasiya vahidi necə adlanır?
Ədəbiyyat:

1.Kərimov Sabit Qəhrəman oğlu, Həbibullayev Səlahəddin Bəxtiyar oğlu, İbrahimzadə Tofiq İbrahim oğlu “İnformatika”

Dərslik: Səhifə 10- 11

2.Xəlilov Mübariz Sevdimalı oğlu “İnformatika”

Dərslik: Səhifə 13-15; Səhifə 27-32

3.Quliyev H.X; Balayev P.Ə “ İqtisadi informatika və hesablama texnikasının əsasları”

Dərslik: Səhifə 3- 18

Mühazirə2: İnformatika və süni intellekt problemi


Yeni dərsin planı:

1.Ümumi məlumat

2.İntellektual sistemlər

3.Süni intellekt sistemlərində biliyin təsviri

4.Ekspert sistemlərinin yaradılması

5.Ekspert sistemlərinin xarakteristikası,strukturu və istifadə qaydaları


1.Ümumi məlumat

Süni intellekt (Sİ) – müasir insanların düşüncə tərzini, onun psixologiyasını, real intellektini modelləşdirən (imitasiya edən) və müasir EHM-lərdə reallaşdırılan süni yaradılmış sistemdir.

Süni intellekt – Elmi sahəsi keçən əsrin 50-ci illərində kibernetika, linqivistika, psixologiya və proqramlaşdırmanın qovşağında yaranmışdır.

Süni intellektin yaranmasının əsas məqsədi əvvəllər ənənəvi olaraq insanlar tərəfindən həll olunan məsələlərin maşınlar tərəfindən həll olunmasını təmin edilməsi olmuşdur və bu problem bəşəriyyət qarşısında duran mürəkkəb elmi-praktik problemlərdən biridir.

Süni intellektin köməyi ilə sübut olundu ki, Ehm-lər müəyyən şərtlər daxilində insan fəaliyyətinə aid olan riyazi nəzəriyyəni isbat etmək, şer bəstələmək, tərcüməişləri, mürəkkəb informasiya axtarışı və s. yerinə yetirmək imkanına malikdir.

Bu sahədə elmi tədqiqatlar iki istiqamətdə aparılır və inkişaf edir:

Birinci istiqamət – insanın intellektual davranışının (hərəkətinin) məhsuluna baxır, onun strukturunu öyrənir. İnsanın intellektual fəaliyyətinin ayrı-ayrı amillərini araşdırır və bu məsələlərin həllini və məhsulların icrasını müasir texnikanın, yəni EHM-in (kompüterlərin) köməkliyi ilə həyata keçirir. Belə məsələlərin həlli Ehm-də yüksək səviyyədə icra olunursa, onda uyğun intellektual fəaliyyət avtomatlaşdırılmış hesab olunur. Bu istiqamətin naliyyəti əsasən EHM- in inkişafı və proqramıaşdırmanın mükəmməlləşdirilməsi ilə əlaqədardır. Bu istiqamət süni intellektin maşın intellekti də adlanır.

İkinci istiqamət – intellektual fəaliyyətin neyro fizioloji və psixoloji mexanizimlərinin verilənlərinin, yəni insanın ağıllı (şüurlu) fəaliyyətinə əsaslnır. Tədqiqatçılar, layihəçilər çalışırlar ki, bu hərəkətləri texniki qurğularla elə yerinə yetirsinlər ki, əvvəlcədən verilmiş tapşırıq daxilində onlar insanın ağıllı fəaliyyətini həyata keçirsinlər.

Süni intelekt sahəsində aparılan işlərin təsnifatı cədvəldə əks olunmuşdur.

Süni intelektin tədqiqi üçün aşağıdakı əsas istiqamətlər müəyyənləşdirilməlidir:



  1. Biliyin təqdimi (“bilik bazasının” yaradılması, intellektual sistemlərinin

yaddaşının xüsusi biliklərin təqdimi., formalaşdırlması);

  1. Biliklərlə manipulyasiya (intellektual sistemləri metodlarla və biliklərin

manipulyasiya ilə məşğul olmağı öyrətmək);

  1. Ünsiyyət (məsələn: kompüter tərəfindən adi mətnin başa düşülməsi, EHM-

lə insanın dialoqu);

  1. İnformasiyanın qəbulu (EHM – lərin obrazların tanınmasına, görmək

informasiyaların analizinə öyrətmək);

  1. İntellektual sistemləri indiyə qədər rastlaşmadıqları məsələlərin həllinə

öyrətmək;

  1. Normativ, sutiativ (situasiyaya uyğun məqsədyönlü modellərin

yaradılması).

Süni intellektin tədqiqində aşağıdakı kompleks üsullardan istifadə olunur:




  • Riyazi mənitiqin üsulları;

  • Freym dilləri;

  • Tətbiqi və riyazi linqvistikanın üsulları;

  • Konqnitiv psixologiyanın üsulları;

  • Tanınma müxanizmlərinin tədqiqi.

2.İntellektual sistemlər

Son dövrlərdə müxtəlif sahələrdə aparılan tədqiqatlar Süni intellekt sahəsində mütəxəssislər qarşısında aşağıdakı problematik məsələlərin tədqiqini qoymuşdur.

Nəzəriyyələrin isbat olunması; oyunların icrası məsələsi; musuqi, poeziya, rəssamlıq sahələrində yaradıcılıq məsələləri; məntiqi nəticələr; avtomatik tərcümə; danışığın sintezi və tanınması; Ehm – lə təbii dildə danışmaq; təsvirlərin tanınması; robotika; ekspert sistemləri; neyron şəbəkələri; mühəndis biliyi, məqsədyönlü hərəkətin planlaşdırılması; öyrənmə və özünü öyrətmə; özünü təşkil etmə; 5-ci və 6-cı nəsil EHM- in nəzəri əsasının işlənməsi və s.

Bütün bu məsələlər bir- biri ilə əlaqədardır və bu məsələlərdən birinin sistemdə həll olunması hələ bu sistemin intellektual olması demək deyildir. Ən yaxşı intellektual sistem insanın özüdür. Əvvəlcə intellektual sistemlərin nəyi etməlidir (nəyi bacarmalıdır) sualına baxaq.


  1. İS müəyyən məqsədə doğru yönəldilmiş olmalıdır, yəni öz fəaliyyətini

elə planlaşdırmalıdır ki, məqsədə doğru getməlidir və ona çatmalıdır. Fərqi yoxdur bu məqsəd ona yuxarıdan verilib və ya sistem özü onu formalaşdırıb.

  1. İS əhatə olunmuş aləmin dəyişməsinə reaksiya verməlidir, yəni

kriteriyanın dəyişməsi ilə məsələni həll etməlidir.

  1. İS daimi öz biliyinin hüdudlarını genişləndirməlidir. İstər əhatə edən

aləm haqqında, istərsə də özü haqqında. Bir sözlə, öyrənmək və özünü öyrətməklə aləmin modelini təkmilləşdirməlidir.

  1. İS məntiqi nəticələri istifadə etməklə şəraiti tanımaq və qərar qəbul

etmək və həmkarları ilə ümumi dil tapmaq, lazım gələrsə, özünün gördüyü işi izah etməyi özünün vəziyyətini və əhatə olunan aləmi proqnozlaşdırmağı və onu öz fəaliyyəti ilə əlaqələndirməyi bacarmalıdır və s.

Beləliklə, intellektual sistem – müəyyən məqsədə doğru yönəldilmiş sistemdir ki, özünün fəaliyyətini vəziyyət və proqnoza əsasən planlaşdırır, aləmin modeli əsasında həssas orqanlardan və insanla intellektual əlaqədən və ya “özü kimi ağıllı sistemdən” aldığı cari informasiya və özünüöyrənmə yolu ilə aldığı biliyi və “qenetik” biliyi istifadə etməklə məqsədyönlü qərar qəbul etmək qabiliyyətinə malik olmalıdır.

Sistem adətən aşağıdakı bloklardan təşkil edilir:


  1. Öyrənən və ya özünüöyrədən bloku. Öyrənən və ya özünüöyrədən bloku

sistemin başadüşmə üfiqlərini genişləndirir və lazım olarsa aləmin modelini korrektə edir.

  1. Proqnoz bloku. Proqnoz bloku sistemin intellektual fəaliyyətində

əvvəlcədən müəyyən dəyişənlərin proqnozunu verə bilmək üçündür.

  1. Xarici aləmlə əlaqə bloku. Xarici aləmlə əlaqə və ya xarici aləmlə

qavrama bloku operativ olaraq xarici aləm haqqında informasiya yığır və onun nəticələrini intellektual sistemdə real vaxt ərzində qərar qəbul etmədə istifadəsini təmin edir.

  1. Məqsədi formalaşdıran blok. Məqsədi formalaşdıran blok hər bir

intellektual sistemdə məqsədi formalaşdırmaq üçün vacib bloklardan biridir.

Blokların bir –biri ilə əlaqəsini yaratmaq və intellektual sistemin ağıllı

fəaliyyətini təmin etmək üçün strukturda “intellektual təşkilatçı” blokunun olması hökmən lazımdır. Süni intellekt sistemləri əsasən Hard computing texnologiyası əsasında qurulmuşdur. Bu kompüterlərin inkişafı əsasən onların funksional imkanlarından, texniki xarakteriskalarından və mikroprosessorların qurulma arxitekturasından asılıdır. Dünyanın ən böyük mikroprosessor istehsalçısı İNTEL firmasının buraxdığı superskalyar arxitekturaya malik tərkibdə qurulmuş (yerləşdirilmiş) sopresessorlar olan, ayrı – ayrı konveyerlərə malik, yüksəksürətli informasiyanı pereferiya qurğularına ötürmək üçün xüsusi lokal şinə malikdir və informasiya emalı sürəti Qbayt ilə ölçülür və çoxprosessorlar serverlərdə istifadə olunur. Bunlar sərt proqram bazasında qurulduğu üçün onların intellektual sistemlərdə istifadəsi bəzən sistemlərin funksional imkanlarını məhdudlaşdırır.

Maşın intellektinin səviyyəsini artırmaq üçün Soft Computing strukturu istifadə etmək daha perespektivlidir. Soft Computing əsas komponentləri qeyri – səlis məntiq, neyron şəbəkələri nəzəriyyəsi və ehtimal mühakiməsidir. Ehtimal mühakiməsi öz növbəsində “qenetik” alqoritmlər, xaos nəzəriyyəsi və öyrənmə nəzəriyyəsini birləşdirir. Qeyri – səlis məntiq – Fuzzy Logic (FL) soft kompüterinin aparıcı və təşkiledicisidir. Bu məntiq hesablamanın deyilişi və interpretasiyasını təmin edir.

Bu məntiq deyilişdən sənaye sahələrində, robototexnikada, mürəkkəb sistemlərdə, qararların qəbul olunmasında, diaqnostikada, verilənlərin sıxılmasında, informasiyanın çatışmadığı şəraitdə istifadə etmək olur. Süni neyron şəbəkəsi paralel hesablama modellərini əvəz edir və qeyri – xətti statik və dinamik sistemlərdə geniş istifadə olunur. Bu şəbəkələrin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri onların mühitə adaptasiyasıdır. Başqa üstün cəhəti isə qurulmuş paralelizmdir. Bu, böyük sürətlə emal edən həlledici paralel rəqəm kompüterlərinin qurulmasına imkan verir. Neyrokompüterlərin yaranması, onların neyron şəbəkələrinin modelləşdirilməsi məsələlərində istifadə olunması Ehm-lərin funksional imkanlarının köklü artmasına şərait yaradır.
3.Süni intellekt sistemlərində biliyin təsviri

Süni intellektin yaradılması üçün əsas problemlərdən biri biliyin təsviri və ondan istifadə olunmasıdır. Baza biliklərinin yaradılması üçün bir – biri ilə əlaqədar aşağıdakı problemləri həll etmək lazımdır:

Birincisi, müvafiq sahəyə lazım olan tətbiqi biliyi formalaşdırmaq lazımdır. Bunu yazmağa mütəxəssis – tətbiqçi və riyaziyyatçıların birlikdə işləməsi tələb olunur. Problemi formalaşdırmaq üçün modelin konseptual sxeminin qurulması və ya seçilməsi tələb olunur.

İkincisi, biliyin təsviri problemlidir. Bu da öz növbəsində biliyi formalizə olunmuş – qurulmuş aparatın köməyi ilə EHM yaddaşında saxlamaqdır.

Üçüncüsü, biliyin istifadə olunması problemidir. Bu da hesablama nəzəriyyəsinin və başqa çeviricilərin işlənməsini tələb edir ki, onları da öz növbəsində qurulmuş modellərdə istifadə etmək mümkün olsun.

Dördüncü, texnologiya problemidir ki, bunun da həlli ilə adətən sistem proqramçılar məşğul olur. Bu modellərin proqram təminatıdır, yəni bilik bazası və onu idarə edən sistemin yaradılmasıdır.

Ümumi şəkildə biliyin təsviri modelini şərti olaraq konseptual və empirik modelə bölmək olar. Bəzi probləmləri həll etmək üçün konseptual model evristik metodun köməkliyi ilə verilir. Ona görə ki, konseptual yazılış model bütün praktik hallar üçün tətbiq olunmasına qarant verə bilməz. Konseptual model problemi tanımaq imkanı verir və onun analizinə sərf olunan vaxtı qısaldır. Təcrübədə çox vaxt konseptual model, emprik modelə çevrilir və bir qayda olaraq yazılı xarakterə malik olur.

Çox hallarda biliyi deklorativ və prosedur biliyə bölürlər.

Prosedur bilik fəaliyyətin ardıcıllığı ilə yazılır və onlardan məsələnin həlli üçün istifadə edilir. Bu EHM üçün proqram, alqoritmlərin sözlə yazılması, müəyyən məhsulun yığılması üçün təlimat və s. ola bilər.

Deklarativ bilik – prosedur olmayan bütün biliklərdir. Misal üçün ensiklopediya və ya izahlı lüğət, məqalə, fizika, kimya və başqa elmlərdə qanunların formaları və s.

Süni intellekt sistemləri özlərinin tərkibində hökmən EHM qoşoulmuş mürəkkəb proqram – aparat kompleksləridirlər. Bilikləri maşına daxil etmək üçün onu elə dildə yazmaq lazımdır ki, EHM onu başa düşsün və onu sistemdə istifadə edə bilsin. Bu məqsəd üçün biliyi təsvir edən xüsusi dörd modeldən: məntiqi, şəbəkə, freym və produksiya modellərindən istifadə olunur.

4.Ekspert sistemlərinin yaradılması

70- - ci ilərin ortalarında sünü intellekt üzrə tədqiqatlar aparılarkən “ekspert sistemləri” adlandırılan perspektiv istiqamət yaranmışdır.

Ekspert sistemi – mütəxəssisin müəyyən sahəyə uyğun professional götəricilərinə əsaslanan, daxili məntiqə malik, baxılan məsələnin həllini təmin edən insan – maşın kompleksidir. Hal – hazırda aşağıdakı ekspert sistemləri fərqləndirmək mümkündür:



  1. İnteqrasion – məqsədi verilənlərdən vəziyyətin aşkar şəkildə izahının

yazılmasının təmin olunması;

  1. Diaqnostik – məqsədi dizqnozun qoyulması;

  2. Proyekləşdirən – məqsədi hər hansı bir obyektin proyekləşdirilməsi;

  3. Planlaşdıran – məqsəsi müxtəlif ssenarilər üzrə işlərin paylanması;

  4. Monitorinq – məqsədi müxtəlif vəziyyətlərin müqayisəsi;

  5. Nəzarətçi - məqsədi öyrənilən prosesin yayılmasına nəzarət;

  6. Təhsil üzrə - məqsədi avtomatıaşdırılmış öyrədici sistemlərinin təşkili.

İntellektual EHM – ləroin məxsusiliyi ondadır ki. Onlar verilənlər

bazasından deyil, biliklər bazasından istifadə edir.

Bilik dedikdə - təcrübədə yoxlanılmış həqiqətin tanınması nəticələri başa

düşülür.


Hüquqi sahədə bilik – insan tərəfindən toplanmış instinqlər, faktlar,

prinsiplər və digər hüquqi obyektlərdir.

Ona görə də, verilənlər bazsından fərqli olaraq biliklər bazasına

sənədlərdən, kitablardan, məqalələrdən, hesabatlardan oxunmuş – tanınmış məlumatlar daxildir. Ekspert sistemləri aydınlaşdırır, izah edir, arqumentləşdirir və nəticələr çıxarır.

Ekspert sistemləri hər hansı bir sahədə dar ixtisas üzrə hüquqşünas tərəfindən yaradılır və bir sahə üzrə hər hansı bir məsələnin həllində hüquqşünasa köməkçi rolunu oynayır. Belə sistemlərin istifadəçisi əsasən onların səlahiyyətinə aid olmayan işlərlə rastlaşan praktik hüquqşünaslar olur (məsələn məhkəmə prosesinin təşkilində).

Yüksək keyfiyyətli ekspert sistemlərinın yaradılması müxtəlif biliklərdən istifadə etmək tələbi qoyur. Bunların sistemində “Freym” anlayışı 1978 – ci ildə amerikan alimi Marvin Minsk tərəfindən daxil edilmişdir. Freym dili müxtəlif səviyyəli hüquqi konstruksiyaları maddiləşdirmək üçün ideal vasitədir.

Freym – informasiya yerləşdirən oyuqdur. Freymlərdə informasiyanın qəbulu və emalı prosesləri baş verir. Hər bir freym bir konseptual obyekti təsvir edir. Bu obyektə aid olan faktlar, xassələr freymin struktur elementi olan slotlarda əks olunur. Məsələn: “otaq” freymin slotları bu otağın “eni”, “uzunluğu”, “hündürlüyü”, “pəncərələr”, “qapı”, “döşəmə” və s. aid ola bilər. Slotlar bir növ bu obyektlərin parametrlərini əks elətdirir.

Ekspert sistemlərində freymlərdən istifadə etmək üçün müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Freym zəncirvari görünüşə malikdir.



Slotlarda həmçinin digər freymlərə istinad ola bilər.

Nümunə üçün “müəllim” obyekti üçün freymə baxaq:

(Müəllim S.A.A. (Məmmədov A.V.)

Elmi dərəcəsi (namizəd)

Elmi adı (dosent)

Vəzifəsi (dosent)

......................................................).

Buradan göründüyü kimi freym bir növ verilənlər bazasının analoqudur, lakin freymin imkanları daha genişdir.

Deyilənləri ümumiləşdirərək qeyd etmək olar ki, freym tipik vəziyyətlərin təqdimi üçün nəzərdə tutulan verilənlər strukturudur. İnsan hər hansı yeni vəziyyətlə rastlaşarkən yaddaşından freym adlanan strukturu çıxarır.

Freym düyün nöqtələrindən və münasibətlərdən təşkil olunmuş şəbəkə kimi də təqdim etmək olar. Freym modellərini yaratmaq üçün Qenesis, FRL – Frame Representation Lanquaqe xüsusi proqram dilləri mövcuddur.

5.Ekspert sistemlərinin xarakteristikası,strukturu və istifadə qaydaları

Son onilliklər sünü intellekt tədqiqatları çərçivəsində ekspert sistemləri və ya mühəndis idrakı (bilikləri) müstəqil istiqamət kimi formalaşmışdır. Bu istiqamətin məsələlərinə, insan ekspertlər üçün həlli çətin olan mürəkkəb məsələləri, biliyin və çıxış proseduraların proqramlı tədqiqi və işlənməsi daxildir. Ekspert sistemlərinin maraq doğuran cəhətləri aşağıdakılardır.


  1. Formalizə olunmamış sahələrdə ekspert sistemlərinin geniş dairədə

məsələlərin həllinə istiqamətlənməsi.

  1. Ekspert sistemlərinin köməkliyi ilə müxtəlif sahədə işləyən

mütəxəssislər proqramlaşdırmanı bilmədən, onları maraqlandıran əlavələri işləyə bilərlər. Praktiki məsələlərin həllində ekspert sistemlərinin köməkliyi ilə elə nəticələr almaq olur ki, onlar heç də insan ekspertlərinin aldığı nəticədən pis olmur və bəzi hallarda ondan üstün olurlar.

Ekspert sistemlərinin xarakteriskası. Ekspert sistemləri intellektual sistemlərin ən çox yayılmış növüdür. Ekspert sistemlərinin birinci əsas xüsusiyyəti ondadır ki, onlar o istifadəçilər üçündür ki, onların fəalyyət dairəsi sünü intellekt, proqramlaşdırma, riyaziyyat və məntiqdən uzaqdır. Belə adamlar üçün ekspert sistemlər gündəlik işləməyə kömək etməlidir və eyni zamanda onlarla işləmək çox sadə olmalıdır.

İnsan fəaliyyət növlərinin çoxunda istifadə etdiyi biliyin dəqiq formalaşdırılması mümkün olmur. Daha dəqiq desək, biliyin o hissəsi ki, mütəxxəsislər, alimlər tərəfindən dərslik, məqalə, əsər, instruksiya və s. şəkildə formalaşdırılır, yazılır və onu əldə edib oxumaq istifadə etmək olur. Biliyin digər bir hissəsi də mövcuddur ki, ona yiyələnmək üçün, yalnız onu bilənin yanında işləyib öyrənmək olar. Bu da ekspert sistemlərinin ikinci əsas xüsusiyyətidir.

Beləliklə, ekspert sistemləri özündə professional ekspertlərin biliklərini saxlamağı bacarmalıdır və lazım gələndə, həmin bilgiləri istifadə edənlərə onların başa düşdüyü formada verməlidir. Təcrübədə ekspert sistemlərindən bir məsləhətçi sistem kimi də istifadə olunur.

Ekspert sistemlərinin strukturu. Tipik ekspert sistemlər aşağıdakı əsas komponentlərdən ibarətdir: həll edəndən (interperator), işçi yaddaşdan (İY), bəzən bu verilənlər bazası (VB) – də adlanır; biliklər bazasından (BB), bilikləri əldə edən, izah etmə və dialoq komponentlərindən.

Baza verilənləri hazırki anda məsələni həll etmək üçün əsas və aralıq verilənlərin saxlanmasını təmin edir. Burda VB o biri sistemlərdəki baza verilənlərindən fərqi birinci növbədə onun hazırki anda verilənləri saxlamasıdır.

Bilik bazası: Ekspert sistemlər də uzunmüddətli verilənlərin saxlanması üçün istifadə olunur. Bunlar baxdığımız sahənin verilənlərini (biliklərini) yazır və bu verilənlərin məqsədyönlü çevrilməsini yazan qaydaları qabaqcadan təyin edir.

Həll edən – öz növbəsində verilənlər bazasından ilkin verilənləri və BB bilikləri istifadə etməklə, elə qaydalar ardıcılllığını formalaşdırır ki, onları çıxış verilənlərinə tətbiq etməklə məsələnin həllinə gətirir.

İzahetmə komponenti, məsələnin həllinin alınmasını və ya alınmamasını izah edir və bu halda hansı bilgilərdən istifadə olunmasını göstərir. Bu imkan verir ki, ekspert alınmış nəticəni analiz etsin və ondan istifadə etbarlılığını artırsın.

Dialoq komponenti istənilən istifadə edənlə dostcasına mübadiləyə istiqamətlənib.

Ekspert sistemləri iki rejimdə işləyir:

Bilikləri əldə edən rejim və məsələni həll edən rejim.

Bilikləri əldə edən rejimdə ekspert sistemləri ilə mübadilə bilgilər üzrə mühəndisin iştirakı ilə həyata keçirilir. Ekspert problem sahəni verilənlər və qaydaların məcmusu şəklində yazır. Verilənlər obyekti, onun xarakteriskası və qiymətlərini təyin edir. Qaydalar baxdığımız problem sahəyə aid olan verilənlərlə manipulyasiya metodlarını təyin edir.

Ekspert, bilikləri əldə etmə komponentini istifadə etməklə, sistemi biliklərlə genişləndirir, o da öz növbəsində məsələnin ekspertsiz həll etməyə imkan verir.

Məsləhət rejimində ekspert sistemləri ilə mübadiləni axırıncı istifadə edən həyata keçirir. Onu yalnız nəticə və həllinin alınması metodu maraqlandırır. Bu halda istifadə edənin mütəxxəssis olması heç də vacib deyil.

Məsləhət rejimində istifadə edənin məsələləri haqqında verilənlər dialoq komponentində emal olunur və aşağıdakı hərəkətlər icra olunurlar:



  • İştirak edənlərin rolunu paylayır (istifadə edən və ekspert sistemi) və

kooperativ məsələlərin həlli prosesində onların qarşılıqlı təsirini təşkil edir;

  • Məsələ haqqında ilkin göstərilmiş verilənləri sistemin daxili dilinə

çevirir;

  • Sistemin daxili dilində göstərilmiş xəbərləri, istifadə edənin ilkin dilinə

(adətən məhdudlaşdırılmış təbii dilə və ya qrafiki dilə) çevirir.

Ekspert sistemlərində alət vasitələrinin təsnifatı və biliklərin təşkili

Ekspert sistemlərinin işlənməsinə yönəlmiş alət vasitələri proqram vasitələrindən əlavə aparat və texniki vasitələri də özündə birləşdirir. Proqram alət vasitələri aşağıdakı xarakteristikaları müəyyən edir: təyinatı; mövcud olma mərhələsini; alətlərin növünü; istifadə olunan metod və biliklərin növünü, universallığını; əsas xüsusiyyətini, fəaliyyət mühitini. İşləmə dərəcəsinə görə adətən alət vasitələrinin mövcudluğunu üç mərhələyə ayırılır: təcrübə, tədqiqat və kommersiya.

Təcrübə mərhələsində alət vasitələri məhdud spesifik məsələlərin həlli üçün yaradılır və adətən onlar ləng və effektsiz işləyirlər.

Tədqiqat mərhələsində alət vasitələri yoxlanılmış, sənədləşdirilmiş olurlar və yaradıcıları tərəfindən müşayət oluna bilərlər. Buna baxmayaraq onlar az effektlə işləyirlər.

Kommersiya mərhələsi alət vasitələri mövcudluğunun yüksək mərhələsidir. Bu mərhələdə alət vasitələri hərtərəfli və diqqətlə yoxlanılıb, yaxşı sənədləşdirilmiş, yaradıcıları vasitəsiylə müşayət olunur, cəld işləmə qabiliyyətinə və interfeysə malikdirlər.

Ekspert sistemlərində biliyin təşkili

Süni intellekt sahəsində mütəxxəssislər üçün bilik termini elə məlumatı ifadə edir ki, onu proqramda istifadə etməklə proqram özünü “İntellektual” aparsın. Bu məlumat fakt və qayda formasını alır. Faktlar və qaydalar ekspert sistemlərdə heç də həmişə “həqiqi” və ya “yalan” kimi yox bəzən faktın doğruluğunda və ya qaydaların dəqiqliyində hər hansı inamsızlıq dərəcəsi şəklində mövcud olur. Əgər bu inamsızlıq düzgün ifadə olunubsa, onda o “inam əmsalı” adlanır.

Ekspert sistemlərdə çoxlu qaydalar evristikdir, yəni emprik və ya sadələşdirilmiş qaydalardır. Bunlarda öz növbəsində məsələnin həllinin axtarışını effektiv məhdudlaşdırırlar.Alqoritmik metodlardan fərqli olaraq evristik metodlar çox hallarda qəbul oluna bilən həlli verir. Bunlar əsasən o məsələlərin həllində istifadə olunurlar ki, onları riyazi analizin və alqoritmik metodların modellərini istifadə etməklə həll etmək mümkün deyil.

Dərsin möhkəmləndirilməsi üçün suallar:

1.Süni intellekt nədir?

2.Süni intelektin tədqiqi üçün əsas hansı istiqamətlər müəyyənləşdirilməlidir?

3.Süni intellektin tədqiqində hansı üsullardan istifadə olunur?

4.İntellektual sistemləri nəyi bacarmalıdır?

5.İntellektual sistemlər hansı bloklardan təşkil edilir?

6.Baza biliklərinin yaradılması üçün hansı problemləri həll etmək lazımdır?

7.Biliklər neçə yerə bölünür?

8.Biliyi təsvir etmək üçün hansı modellərdən istifadə olunur?

9.Ekspert sistemi nədir?

10.İntellektual EHM-in əsas xüsusiyyəti nədir?

11Ekspert sistemlərin əsas cəhətləri hansılardır?

12.Tipik ekspert sistemlər hansı komponentlərdən ibarətdir?

13.Ekspert sistemləri neçə rejimdə işləyir?

14.Ekspert sistemlərinin işlənməsinə yönəlmiş alət vasitələri hansı hissələrdən təşkil olunmuşdur?

15.İşləmə dərəcəsinə görə alət vasitələri neçə mərhələyə ayrılır?
Ədəbiyyat: Ədəbiyyat:

Mübariz Sevdimalı oğlu Xəlilov “İnformatika” Dərslik Səhifə43- Səhifə56

Mühazirə3: Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması
Yeni dərsin planı:

1.Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması

2.Sosial informasiya

3.Hüquqi informasiya anlayışı

4.Statistik informasiya

5.İnformasiya təhlükəsizliyi


1.Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması

Cəmiyyətin inkişaf tarixində üçüncü qlobal sosial-texniki inqilab kimi qeyd olunan müasir İKT (İnformasiya kommunikasiya texnologiyaları, Information and Communication Technologies) – informasiyanın əldə edilməsi, emalı, saxlanması və ötürülməsi məqsədilə proqram-texniki vəsaitlərin, istehsalat proseslərinin və metodlarının yığımıdır. İKT-yə aiddir İnformasiya prosesləri – hər-hansı nəticə əldə etmək məqsədilə informasiya üzərində aparılan əməliyyatlar ardıcıllığı yığımıdır. Əsas informasiya proseslərinə aiddir: informasiyanın axtarışı, seçimi, yaradılması, saxlanması, ötürülməsi, kodlaşdırılması, emalı və qorunması. Kodlaşma – bir əlifbanın simvollarının digər əlifbanın simvolları ilə əvəz olunması.) ictimai həyatın informasiyalaşdırılması prosesi kimi reallaşır.İnformasiya cəmiyyəti (İC) quruculuğu və ya başqa sözlə desək Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması ölkənin intellektual potensialından səmərəli istifadə edərək hərtərəfli inkişafın təmin edilməsi, korrupsiya ilə mübarizə, yoxsulluq və işsizliyin aradan qaldırılması, cəmiyyətdə aşkarlıq və şəffaflığın bərqərar edilməsi, bütövlükdə ictimai həyatın demokratikləşməsi ücün güclü vasitədir. Azərbaycanda informasiyalaşmış cəmiyyətin əsas xüsusiyyətlərinə qlobal informasiya mühitinin yaradılması, sosial və iqtisadi fəaliyyətin yeni formalarının (məsafədən təhsilalma, elektron ticarət, tele iş, elektron demokratiya, elektron hökumət və s.) meydana gəlməsi, informasiya və bilik bazarının yaradılması, müxtəlif səviyyədə informasiya mübadiləsi sistemlərinin inkişafı, vətəndaş və təşkilatların istənilən məlumatı almaq, onu yaymaq və ondan istifadə etmək kimi hüquqlarının tam təmin edilməsi və s. aiddir.İnformasiyalaşdırma anlayışı keçən əsrin 80-90- cı iilərində yeni elmi istiqamət kimi formalaşmış və qısa müddət ərzində cəmiyyətin informasiya ehtiyatları ilə təminatında mühüm rol oynamışdır.Proqnozlara əsasən XXI əsr dünyada qlobal informasiyalaşdırma və kompüterləşdirmə əsri olacaqdır. ”Elektron inqilab” dalğasında dünyada yüzlərlə, minlərlə milli, regional kompüter sistemləri, şəbəkələri yaranacaq və əksər ölkələrdə informasiya cəmiyyəti, informasiya iqtisadiyyatı (yəni idraka, məlumata, biliklərə əsaslanan iqtisadiyyat) yaranmaqla planetar telekomunikasiya sistemi formalaşacaqdır. Bunlar isə dövlətin sosial idarəetmə, inkişaf, hüquq, demokratiya proseslərinə müsbət təsir göstərəcəkdir.Yüksək informasiyalaşmış ölkələrin inkişafı göstərir ki, əsas maliyyə və maddi ehtiyatları təhsilə və yüksək informasiya mədəniyyətinə malik olan kadrların hazırlanmasına yönəltmək və aşağıdakı əsas problemlərə diqqət etmək lazımdır:



  • Kütləvi kompüter istifadəçiləri hazırlamaqla kompüter savadsızlığını

ləğv etmək;

  • Kütləvi kompüter savadlılığı içərisindən xüsusi sahələr üzrə peşəkar

mütəxəsislər hazırlamaq;

İnformasiyalaşdırma məhsulun maya dəyərini azaltmaqla istehsalı artırmağa, əhalinin həyat səviyyəsini, savadlığını yüksəltməklə, yəni sosial- iqtisadi informasiyaya keçid üçün təkan vermişdir. Müasir informasiya texnologiyaları vasitəsilə cəmiyyətdə aparılan informasiyalaşdırma prosesi – iqtisadi, maliyyə, maddi qənaətləri nəzərə alaraq informasiyanın dəyərini daha da artırmışdır. Cəmiyyətin informasiya siyasəti onun inkişafını avtomatik olaraq sürətləndirir. Məsələn, ekspertlərin rəyinə görə söz azadlığı və kütləvi informasiya vasitələri üzərində xüsusi mülkiyyət cəmiyyətin inkişafını 20%, bazar iqtisadiyyatı 25%, torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət isə həyat səviyyəsini 50% yüksəldir.

Cəmiyyətin informasiyalaşdırılması o vaxt mümükün olar ki, cəmiyyətin özü də informasiya kimi azad olsun.

Cəmiyyətin informasiyalaşdırılmasının əsas məqsədi:



  • İnformasiyalaşdırma prosesinin hümanistləşdirilməsi;

  • Şüurun inkişafını məişət inkişafından çox qabağa aparmaq;

  • Maddi və əmək ehtiyatlarına qənaət etmək;

  • İnsan sivilizasiyasının yaşaması, inkişafı üçün atom və ekoloji

fəlakətlərin qarşısını almaq;

  • Cəmiyyətin demilitariziyası;

  • Hər bir insanın vahid informasiya fəzasına daxil olub cəmiyyətin və

özünün inkişafı üçün bu ehtiyatlardan istifadə etməsinə şərait yaratmaqdır.

Cəmiyyətin qanuni və hormonik inkişafını təmin etmək üçün həmin cəmiyyətdə, pul, güc diktaturasını deyil, informasiya diktaturasını yaratmaq lazımdır. Pulun informasiya kredit kartları, pul banklarının – informasiya bankları ilə əvəz edilməsi cəmiyyətdə oğurluğun və neqativ halların qarşısını tamamilə alar. Bir çox ölkələrdə söz azadlığının, demokratiyanın, özünüidarəetmənin inkişafına təkan vermiş və kosmik informasiya sivilizasiyasına keçidin əsasını qoymuşdur. İnformasiyalaşdırma elmin bütün sahələrinin – astronomiyanın, kimyanın, biologiyanın, tibbin, sosiologiyanın, texnikanın, kosmosun, hüquqi sahələrin inkişafına böyük təsir göstərmiş və cəmiyyətin inkişafında əsas qüvvə rolunu oynamaqla onun təhlükəsizliyində də böyük əhəmiyyətə malikdir.

İnsanlar üçüncü minillikdə yer kürəsinin, günəşin və kainatın informasiya kodlarını açmaqla, məhsuldarlığın artmasına, tufanların, yeraltı təknların, digər təbii fəlakətlərin qarşısının alınmasına nail olacaq və bu işdə vahid lokal paylanmış dünya informasiya məkanının yaradılması əsas rol oynayacaqdır.

2.Sosial informasiya

Cəmiyyət həyatında olan bütün informasiyaları (siyasi, iqtisadi, hüquqi, sosial və.s) informasiya kateqoriyasına aid etmək olar. Sosial informasiyanın məzmununu “maraq”, “aktivlik”, “tələbat” və s. təşkil edir. Başqa sözlə, sosial informasiya geniş mənada ictimai proseslər və onların münasibətləri haqqında olan məlumatlardır.

Sosial informasiyanın aşağıdakı formaları vardır:



texniki informasiya, siyasi informasiya, statistik informasiya, fövqəladə hallar haqqında informasiya, şəxsiyyət haqqında informasiya;

  • İcazə rejiminə görə - açıq informasiya (məhdudiyyətsiz), məhdudiyyətli

informasiya, qapalı informasiya, dövlət sirli informasiya, kommersiya sirli informasiya, xidməti məxfi informasiya;

  • Daşıyıcılarına görə informasiya – kağız üzərində, ekranda şəkil

formasında, EHM yaddaşında, rabitə kanalları vasitəsilə verilən informasiya və s.;

Funksional aidiyyatı üzrə informasiyalar aşağıdakı qaydada bölünür.



  • Siyasi informasiya – siyasi münasibətlərin statistikası və dinamikası,

dövlətin siyasi xətti (daxili və xarici), siyasi rəhbərlərin imici və s. haqqında olan informasiyalar aiddir.

  • İqtisadi informasiya – cəmiyyətdə olan istehsal, bölgü və istifadə

haqqında olan informasiyalar aiddir.

  • Sənədləşdirilmiş informasiya – formal rekvizitlərlə maddi daşıyıcılarda

simvollarla, işarələrlə, hərflərlə qeyd olunan informasiyalar aiddir.

  • Dövlət sirri informasiyaya – hərbi, strateji, mühüm iqtisadi

informasiyalar aiddir.

  • Kompüter informasiyasına maqnit disklərdə olan bütün elektron sənədlər

aiddir.

  • Şəxsi həyat haqqında olan informasiyaya – şəxsiyyət haqqında olan

bütün informasiyalar aiddir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına görə şəxsiyyətin icazəsi olmadan onun haqqında informasiya toplamaq, istifadə etmək, yaymaq qadağandır.

  • Xidmət və kommersiya informasiyasına – dövlət və təşkilatlar üçün ciddi

əhəmiyyət kəsb edən informasiyalar aiddir.

  • Statistik informasiyaya – kütləvi hadisələrin və təzahürlərin kəmiyyət

xarakteriskalarının sənədləşdirilmiş məlumatları aiddir.

  • Sosioloji informasiyaya (sosial-hüquqi) – sosioloji tədqiqatların təşkili

və keçirilməsindən alınan informasiyalar aiddir.

  • Bütün bu informasiyalar dövlətin fəaliyyətini optimal idarə etmək üçün

mühüm rol oynayır.

3.Hüquqi informasiya anlayışı

İnformasiya və hüquqi informasiya anlayışları milli informasiya sisteminin yaradılmasında mərkəzi yeri tutur. Keçən əsrin 70-ci illərinə qədər informasiya anlayışı nə ümumi hüquq nəzəriyyəsində, nə də fundamental hüquqi elmlərdə işlədilməmişdir. Həmin dövrə qədər hüquq elmində yalnız “verilənlər”, “materiallar”, “məlumatlar” və s. kimi anlayışlar geniş istifadə edilmişdir. 60- cı illərdən başlayaraq dünyada hüquqi kibernetika sahəsində tədqiqatlar aparılmış və qanunçuluq üzrə ilk informasiya axtarış sistemi yaradılmışdır və bu tədqiqatların fonunda informasiya, hüquqi informasiya anlayışları yaranmışdır.

Hüquqi informasiyanın iki növü vardır: normativ hüquqi aktları özündə saxlayan və hüquqi sənədlər haqqında olan informasiya (normativ və digər sənədlər haqqında olan informasiya). Bunları ümumiləşdirsək deyə bilərik ki, hüquqi informasiyanı hüquq sahəsində olan faktlar, hadisələr, əşyalar haqqında məlumat kimi qəbul etmək olar və məlumatlardan dövlət, cəmiyyət hüquqi məsələləri həll edərkən istifadə edir.

Müxtəlif konstitutsion, arbitraj və digər məhkəmə proseslərində xüsusi informasiya forması yaradılır ki, bu informasiyaların əsasında qərarlar qəbul edilir və bu fəaliyyat sahəsində qəbul olunmuş qərarlar haqqında prossesual sənədlər yaradılır. Qeyd etmək lazımdır ki, hüquqi normalar özlüyündə hüquqi informasiya deyildir və hüquq özü sosial idarəetmə vasitəsi olduğundan hüquqi informasiya kanallarında hüquqi normaların maddi daşıyıcıları hüquqi normaları özündə saxlayan çap məhsullarıdır.

Hüquqi informasiya rəsmi və sənədli xarakterə malikdir və normativ, qeyri normativ qruplara bölünür. Normativ hüquqi informasiyalar hüquqi normalar, hüquqi institutlar, qərarlar, hüquqi cavabdehlik haqqında məlumatlardır və aşağıdakı səviyyələrdə əks olunur.



  1. Beynəlxalq – hüquqi informasiya,

  2. Yerli özünü idarəetmə aktları

Qeyri – normativ informasiyalar vətəndaşların və bütün ictimai strukturların

sistematik olaraq hüquqi sahədə olan aktual məsələlər, faktlar haqqında məlumatlandırılmasından bəhs edir və aşağıdakı quruluşa malikdir:



  1. Qanunçuluğun vəziyyəti barədə informasiya,

  2. Cəmiyyətin hüquqi həyatı haqqında informasiya,

  3. Cinayətkarlıq haqqında olan informasiya,

  4. Vətəndaşların ərizə və şikayətləri haqqında olan informasiya,

  5. Güzəştlər haqqında olan informasiya və s.

Qanunvericiliklə əlaqədar, hüquqi və normativ sənədlərin hazırlanması zamanı, eləcə də informasiyanın qorunmasının təşkili zamanı müvafiq qanunvericilik bazasından düzgün istifadə edilməsi böyük əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycan Respublikasının bu sahəyə aid qanunvericiliyinin düzgün istifadə olunması ilə bağlı problemlər informasiyanın texniki kanallarla sızdırılmasının, ondan qeyri-qanuni istifadə edilməsinin və onun texniki informasiyalaşdırma vasitələrində işlənməsinin qarşısının alınması, informasiyanın qorunması tədbirlərinin effektivliyinə nəzarət zamanı və xüsusi halda belə problemlər “xidməti sirr” və “xidməti informasiya” kateqoriyalarının məzmunu ilə əlaqədar meydana çıxır.

Xidməti informasiyaya dövlət və qeyri – dövlət resursları daxildir. Azərbaycan Respublikasının dövlət informasiya ehtiyatları respublika informasiya ehtiyatları kimi formalaşır. Dövlət informasiya resursları, qanunla məhdud istifadə kateqoriyasına aid edilən sənədləşdirilmiş informasiyadan başqa, ümumi istifadəyə açıqdır. Məhdud istifadə kateqoriyasına aid edilən sənədləşdirilmiş informasiyaya dövlət sirri və məxfi informasiya daxildir. Məxfi informasiya istifadəsi Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə məhdudlaşdırılan sənədləşdirilmiş informasiyaya deyilir. Vətəndaşlar haqqında respublika informasiya resuslarına və yerli idarə orqanlarının ehtiyatlarına daxil olan, eləcə də, qeyri – dövlət təşkilatları tərəfindən əldə edilən şəxsi məlumatlar məxfi informasiya kateqoriyasına aiddir. Başqa sözlə, elmin və insan fəaliyyətinin istənilən sahəsinə aid hər hansı informasiya, əgər qanunvericilik tərəfindən ondan istifadə məhdudlaşdırılmayıbsa, prinsip etbarilə ümumi istifadəyə açıqdır və “məxfi informasiya” kateqoriyası qorunan bütün informasiya (sirr) növlərini özündə cəmləşdirir. Bu fikr həm dövlət, həm də qeyri- dövlət ehtiyatlarına aiddir. Dövlət sirri sayılan informasiya bu kontekstdə istisna təşkil edir. Belə informasiya məxfi informasiya sayılır. Hər hansı bir informasiyanın dövlət sirri kateqoriyasına aid edilməsi Azərbaycan Respublikasının “Dövlət sirri haqqında” qanununa müvafiq şəkildə həyata keçirilir. Hər hansı bir informasiyanın məxfi informasiya kateqoriyasına aid edilməsi Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş yolla həyata keçirilir.

İnformasiyanın qorunmasının rejimləri haqqında

“İnformasiya haqqında qanuna” əsasən, informasiyanın qorunması rejimi aşağıdakı yollarla müəyyən olunur:



  • Söhbət dövlət sirri sayılan informasiyadan gedirsə, qoruma rejimi

səlahiyyətli orqanlar tərəfindən müəyyən olunur.

  • Söhbət məxfi informasiyadan gedirsə, qoruma rejimi informasiya

ehtiyatlarının SAHİBİ və ya səlahiyyətli şəxs tərəfindən “İnformasiya haqqında qanun” əsasında müəyyən olunur.

  • Söhbət şəxsi məlumatlardan gedirsə, qoruma rejimi xüsusi dövlət

qanunu ilə müəyyən olunur.

Burada prinsipial olan odur ki, məxfi informasiyanın qorunması rejimini bu informasiyanın sahibi , yəni müvafiq hökümət orqnı, təşkilat, idarə və ya müəssisə müəyyən edir.

“Xidmət sirr” kateqoriyası haqqında

Əvvəllər “xidmət sirr” kateqoriyası hər hansı idarə və ya müəssisəyə aid məlumatların “məxfidir” qrifi ilə nişanlanması üçün istifadə olunurdu. Bu sirr açan şəxslər cinayət məsuliyyətinə cəlb olunurdular. Hal-hazırda bu kateqiriya Cinayət məcəlləsindən çıxarılmış və 1993-cü ildə “Dövlət sirri haqqında” qanunun qəbul edilməsilə hüquq sahəsində öz əvvəlki mənasını itirmişdir. Buna iki səbəb var:



  1. Üzərində “məxfidir” qrifi olan informasiya dövlət sirri sayılır;

  2. Yuxarıda adı çəkilən qanuna əsasən, informasiyanın digər

kateqoriyalarına məxfilik qrifinin tətbiq olunması qadağandır.

İnformasiya o halda xidməti sirr və ya kommersiya sirri hesab edilir ki, o, üçüncü şəxslərə naməlum olduğundan həqiqi və ya potensial kommersiya dəyərinə malik olsun, qanuni şəkildə ondan açıq şəkildə istifadə etmək mümkün olmasın və informasiyanın sahibi onun məxfiliyinin qorunması üçün hər hansı tədbir görsün. Xidməti və ya kommersiya sirri hesab edilən informasiya hazırki Məcəllədə və digər qanunlarda öz əksini tapmış üsullarla qorunur.

“Xidmət sirr” dedikdə (qeyri- dövlət strukturlarındakı kommersiya sirrinə analoji olaraq) dövlət strukturlarında kommersiya əhəmiyyətinə malik olan xidməti informasiya başa düşülür. Kommersiya sirrindən (kommersiya strukturlarında) fərqli olaraq, dövlət tərəfindən qorunan məxfi informasiya təkcə kommersiya əhəmiyyətinə malik deyil. Buna görə də xidməti sirr məxfi informasiyanın bir növüdür. Bundan başqa, dövlət strukturlarında siyasi və digər əhəmiyyətli informasiyalar da ola bilər. Bu tip informasiyalar xidməti sirr sayıılmadığından, onlara “məxfidir” və ya hər hansı başqa qrif əlavə olunmalıdır.

Ayrı-ayrılıqda götürülmüş hakimiyyət orqanı, dövlət və ya kommersiya təşkilatında bir neçə informasiya növü mövcud ola bilər. Bu informasiyalar həm qurumun özününkü ola bilər, həm də müəyyən olunmuş qaydada başqa mənbədən aldığı informasiyalar ola bilər. Məsələn, Azərbaycan Respublikasının Milli Bankında dövlət sirri, məxfi informasiya (o, cümlədən xidməti sirr), bank sirri, kommersiya banklarının kommersiya sirrləri mövcud ola bilər. Kommersiya bankında isə bu banka dövlət orqanları və ya təşkilatları tərəfindən müəyyən olunmuş qaydada ötürülmüş dövlət sirri və məxfi informasiya, bank sirri, bankın kommersiya fəaliyyatı ilə əlaqədar kommersiya sirri mövcud ola bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, kredit təşkilatlarında və Azərbaycan Respublikasının Milli Bankında müxtəlif bank əməliyyatları, müştərilərin müxbir hesabları və əmanətləri və digər məlumatların qorunması “Banklar və bank fəaliyyəti haqqında” qanunla nəzərdə tutulub. “Digər məlumatlar” dedikdə müvafiq təşkilatın kommersiya fəaliyyəti haqqında bank sirri sayılmayan, eyni zamanda həmin bu təşkilat tərəfindən açıqlanması istənməyən məlumatlar başa düşülür. Aydındır ki, dövlət və kommersiya kredit təşkilatlarında informasiyanın qorunmasının təşkili müxtəlif spesifikaya malikdir və Azərbaycan Respublikası Milli Bankı tərəfindən eyni yanaşma və koordinasiya tələb edir.

“İnformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın mühafizəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən, dövlət orqanları məhdud istifadəli informasiyanın qorunmasına Azərbaycan Respublikası hökümətinin müəyyən etdiyi şəkildə nəzarət etməlidir. Bu o deməkdir ki, informasiyanın qorunmasına nəzarət dövlət informasiya ehtiyatlarına daxil olan məhdud istifadəli informasiyanın hər üç növünü, yəni dövlət sirri sayılan informasiyanı, məxfi informasiyanı, vətəndaşlar haqqında şəxsi məlumatları əhatə etməlidir. Bununla belə, qeyri - dövlət strukturlarında da yuxarıda adları çəkilən informasiya növləri olarsa (təbii ki, qanuni əsasla), dövlət orqanlarının nəzarəti onlara da şamil olunmalıdır.

Kağızsız texnologiya və onun inkişaf mərhələləri

Elmdə, istehsalatda, mədəniyyətdə, biznesdə və digər sahələrdə informasiya axınlarının artması informasiya texnologiyaları tərəfindən də adekvat addımların atılması zərurəti yaranmışdır. Bu gün kağız üzərində olan informasiyalar elektron sənədlərdə olan informasiyalardan az dinamikdir və onların əldə olunmasındada müxtəlif maneələr vardır. Kağızsız texnologiya konsepsiyası on illiklərlə təkmilləşdirilməsinə baxmayaraq bu ideya qərb ölkələrində bu gündə tam istifadə olunmur. Burada müxtəlif səbəblər vardır.

Birincisi – problemin psixoloji aspekti vardır. Elektron formada sənədin alınması televiziyadan alınan informasiya kimi vərdiş halını almalıdır.

İkincisi – kağızsız texnologiya təhlükəsiz, yüksək buraxılış qabiliyyəti şəbəkə və keyfiyyətli texniki baza tələb edir.

Üçüncüsü – kağızsız texnologiyanın ciddi hüquqi təminatı olmalıdır.

Bu gün respublikada az təşkilatlar tapılır ki, elektron sənədi qəbul və təsdiq etsin. Qey edək ki, kağızsız texnologiya sahəsində informasiyalaşmanın inkişafı yaxın gələcəkdə qlobal şəkildə olmasada, lokal variantlarda perespektivlər vəd edir. Burada əsasən bank – maliyyə və hüquqi sahədə irəlləyişlər olacaqdır. Kağızsız texnologiyanın aktuallığı cəmiyyətin inkişafı üçün mühüm katalizator rolunu oynadığından hüquqşünaslar – kağızsız texnologiyanın dünəni, bu günü və sabahı, kağızsız texnologiyanın kommunikasiya əsasları, hüquqi aspektləri, neqativ nəticələrini və digər mövzuları dərindən araşdırmalıdırlar.

Obrazların tanınması üçün informasiya sistemləri

Obrazların tanınması təkcə hüquqi problem deyildir. Tanınma məsələsi həmişə texniki məsələ olmuş və bu problem üçün müxtəlif texniki və proqram təminatları yaradılmışdır.

Texniki sahədə tanınma texniki obyektlərin identifikasiyası, müəyyən ərazilərə daxil olmaq üçün tanınma, gömrük işlərində əşyaların tanınması və s. kimi istifadə olunur.

Hüquqi sahədə tanınma şəxsiyyətin identifikasiyası, obrazların, əlyazmaların, əl izlərinin, bank işlərində ödəniş blanklarının və s. tanınması kimi qəbul olunmuşdur.

Şəxsiyyətin identifikasiyası maliyyə və hüquq orqanlarında həmişə maraq doğurmuşdur. Kriminalistikada və məhkəmə ekspertiza işlərində şəxsiyyətin identifikasiyasının əsas atributları əl izləri, imzanın, mətn yazılarında stilistik və qrafoanaltik analizlər təşkil edir.

Göstərilən problemlərin həlli üçün son dövrlərdə proqram, texniki təminatlar, bu sahədə verilənlər bazasının yaradılması identifikasiyası üçün riyazi alqoritimlərin hazırlanması, multimediya vasitələri mühüm rol oynayır.

Hal-hazırda vizaların verilməsində, biznes, bank-maliyyə gömrük məntəqələrində yeni informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə identifikasiyası işləri daha keyfiyyətlə həyata keçirilir. Son dövrlərdə “elektron” ödəmələr üçün elektron imza problemi gündəlikdə durmuşdur. Bu isə plastik kartlarla qarşılıqlı ödəmələrin yerinə yetirilməsi üçün avtomatlaşdırılmış nağdsız ödəniş sistemlərinin yaradılması tələbini yaratmaqla, hüquqşünasların, iqtisadçıların və informatika mütəxəssislərinin məsələni həll etmək üçün birgə fəaliyyəti zərurətini yaratmışdır.

4.Statistik informasiya

Statistik informasiya – dedikdə kütləvi hadisələrin və təzahürlərin kəmiyyət xarakteriskalarını əks elətdirən sənədləşdirilmiş rəsmi məlumatlar başa düşülür.

Hüquqi sahədə statistik informasiyaya cinayətkarlığı, administrativ qanun pozuntularını, mülki və cinayət işlərinin massivini misal göstərmək olar.

Hüquqi statistik informasiyanın xassələri statistikada öyrənilir.

Statistik toplum – kütləviliyi, bircinsliyi, müəyyən tamlığı və ayrı-ayrı hadisələrin qarşılıqlı əlaqəliliyi ilə seçilən vahid toplumdur.

Əlamət – müşahidə və ya ölçülə bilən toplumun ümumi xassəsini, xarakterik göstəricilərin əks etdirir.

Statistik göstərici – iqtisadi – sosial hadisələrin ümumiləşmiş kəmiyyət xarakteriskalarını əks etdirir.

Hüquqi sahədə qanun pozuntuları hüquqi statistik informasiyaların əsasını təşkil edir. Bu informasiyaların dinamikliyi kütləvi statistik proses kimi qiymətləndirilə və xarakterizə oluna bilər.

Hüquqi sahədə aşağıdakı növ statistik informasiyalar mövcuddur:


  1. Cinayət hüquqi statistika – cinayətkarlıq onun inkişaf dinamikası,

proqnozlaşdırmanın nəticələri və verilmiş cəzalar haqqında olan məlumatlardır.

  1. Mülki hüquqi statistika – baxılmış mülki işlər haqqında olan məlumatlar,

onların növləri, təmin olunmuş iddialar, vurulmuş zayanın miqdarı və s. aiddir.

  1. Məhkəmə orqanlarının və baxılmış işlərdə iştirak edən DİN orqanlarının,

prokuratura, ədliyyə, məhkəmə qərarlarının icra orqanlarının fəaliyyəti.

  1. Administrasiya – hüquq pozuntuları haqqında olan statistika.

Statistik informasiyaları operavti hesabatlardan fərqləndirmək lazımdır.

Operativ hesabatın məqsədi – cinayətin istintaqı üçün ayrı-ayrı faktların

qeydiyyatı və hesabatın aparılmasıdır və onun strukturuna aşağıdakılar daxildir:


  • Kriminalistik informasiya (bir və ya bir neçə şəxsin törətdiyi cinayət

işini sübut etmək üçün toplanmış məlumatlar);

  • Məhkəmə - ekspert informasiyası (cinayət faktlarının və mühakimə

olunmuş şəxsin günahı sübut etmək üçün məhkəmə ekspertizası zamanı istifadə olunan məlumatlar);

  • əməliyyat – axtarış informasiyası (cinayət törətmiş və cəzadan gizlənmiş

şəxsin müəyyənləşdirilməsi üçün aparılmış əməliyyat – axtarış fəaliyyətinin nəticələri haqqında məlumatlar);

Statistik informasiya hüquqi sahədə bir çox məsələlərin həlli üçün

zəruridir və bu informasiyalar müxtəlif hüquqi təşkilatların və verilənlər bazasından toplana bilər.

5.İnformasiya təhlükəsizliyi

Cəmiyyəti mühüm məlumat və biliklərlə təmin edən informasiya eyni zamanda cəmiyyətə müəyyən ziyanlarda vura bilər. Ona görə də, informasiyanın cəmiyyətdə rolunu bilmək üçün ona iki aspektdən yanaşmaq lazımdır.


  1. Mənfi-neqativ informasiyanın yayılmasının qarşısının alınması.

  2. İnformasiyanın özünün qorunması.

İnformasiya və informasiya texnologiyaları hər bir ölkənin milli

təhlükəsizliyinin təmin olunması üçün mühüm vasitədir. İnformasiyalaşdırma cəmiyyətdə müxtəlif neqativ halların yaranmasına səbəb oldu. Kompüter cinayətkarlığı – qeyri-qanuni informasiya mənbələrinə daxil olmaq, viruslar yaymaq, banklardan “elektron pul” oğurlamaq, parnoqrafiya, “elektron şpionluq” kimi mənfi halların sürətlə yayılmasına başladı.

Hal-hazırda düzgün, keyfiyyətli informasiyaları seçmək və yalan informasiyaların yayılmasının qarşısının alınması problemi yaranmışdır. Ona görə də, şəxsiyyətin, dövlətin təhlükəsizliyini qorumaq üçün daha mükəmməl qanunlar işlənib hazırlanmalıdır.

Təhlükəsizlik – şəxsiyyətin, cəmiyyətin, dövlətin daxili və xarici təhlükələrdən qorunması kimi başa düşülür.

Şəxsiyyətin təhlükəsizliyi – onun hüquq və azadlıqlarının qorunmasıdır.

Cəmiyyətin təhlükəsizliyi – onun maddi və mənəvi dəyərlərinin qorunmasıdır.

Dövlətin təhlükəsizliyi – onun konstitusion quruluşunun, suverenliyinin və ərazi bütövlüyünün qorunmasıdır.

Dövlət bu işləri, icra orqanları, məhkəmə qanunverici orqanları vasitəsi ilə hayata keçirir.

İnformasiya təhlükəsizliyi – informasiya mühitində neqativ informasiyalardan qorunmaqla inkişafın təmin olunmasıdır. İnformasiya təhlükəsizliyi dövlətin müdafiə, ekoloji, iqtisadi təhlükəsizlik kimi formaları ilə yanaşı durur. Ona görə də, informasiya həm hüquqi həm texniki tərəfdən müdafiə olunmalıdır.

İnformasiya təhlükəsizliyi – həmçinin televiziya, radio, çap, şəbəkə vasitəsi ilə cəmiyyət həyatında dövr edən neqativ informasiyalardan qorunmaqla da təmin olunmalıdır. Bunun üçün hüquqi qanun bazaları da yaradılmalıdır. Bu qanunlarda informasiyaların oğurlanması, itirilməsinin, dəyişdirilməsinin, qeyri-qanuni məhv edilməsinin, surətinin götürülməsinin qarşısının alınmasının təmin edilməsi maddələri əks olunmalıdır.

İnformasiyanın qorunması üçün müxtəlif üsullar mövcuddur. Müxtəlif xidməti qurumlar və bu informasiyaları tam məxvliyini müəyyənləşdirməklə onun təhlükəsizliyini təmin etməlidirlər.

Texniki tərəfdən informasiyanın qorunması EHM – lərin təhlükəsizliyinin qorunması, açarların (parolların) qoyulması, kriptoqrafik müdafiə vasitələri ilə həyata keçirilir. İnformasiya təhlükəsizliyi inkişaf etmiş dövlətlər tərəfindən yüksək səviyyədə həyata keçirilir. Bu isə onların informasiya müharibəsində, kommersiya məxviliklərində mühüm rol oynayır.

Dərsin möhkəmləndirilməsi üçün suallar:

1.Cəmiyyətin informasiyalaşdırılmasının əsas məqsədi nədir?

2.Sosial informasiyanın hansı formaları vardır?

3.Funksional aidiyyatı üzrə informasiyalar hansı qaydada bölünür?

4.Hüquqi informasiyanın neçə növü vardır?

5.Normativ hüquqi informasiyalar hansı səviyyələrdə əks olunur?

6.Qeyri – normativ informasiyalar hansı quruluşa malikdir?

7.Xidməti informasiyaya hansı resurslar daxildir?

8.Məxfi informasiya nəyə deyilir?

9.İnformasiyanın qorunması rejimi hansı yollarla müəyyən olunur?

10.İnformasiya nə vaxt xidməti sirr və ya kommersiya sirri hesab edilir?

11.Statistik informasiya nəyə deyilir?

12.Hüquqi sahədə hansı növ statistik informasiyalar mövcuddur?

13.Operativ hesabatın strukturuna hansı məlumatlar daxildir?

14.İnformasiyanın cəmiyyətdə rolunu bilmək üçün ona hansı aspektdən yanaşmaq lazımdır?

15.Təhlükəsizliyin hansı növləri vardır?



Yüklə 458,85 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə