Milliy ideologiya

 

81 

Jay tas  degen  tasin`di» degen  qatarlardan  ko`rinedi. Al samaldi shaqiriw, jawindi  toqtatiw  tuwrali 

ha`r tu`rli   ko`rinisler,  soraniwlar  qaraqalpaqlar arasinda  «Qamis basi qaltirawiq, Jeken basi  jaltirawiq, 

Aydar,  Aydar  kishit  dep    shaqiriwlar,    «Jauma    ku`nim  jauma»,    Men  atamnin`  tung`ishiman,  Qazan 

qirg`an  qirg`ishiman»  degen    ha`m    tag`i  basqa    ko`rinisler  sol  tu`riklerdin`    «Jay  tas»  tu`siniginin`  

qaldiqlari  boliwida itimal. 

Tu`rklerde  o`z jurtina   sadiq boliw,  uatan  tag`diri ha`m  og`an  muhabbat juda  joqari ha`m  basqa 

xaliqlarg`a u`lgi bolg`an Eski  tu`rk  dinine baylanisli   «Tu`rk  tan`risi»   tu`rk  milletinin`  qorg`awshisi  

boliwi  menen  birge  tu`rk      jurtlari,  a`sirese  tawlari    bulaqlari    suwlari,    ata-babalardin`    mazarlari  ha`m  

xatiralari    muhaddes    bolip,    ruxlaniwdin`    xizmetin  atqarg`an.  Olardi    ku`n    hu`kimetinin`    hu`kimdari 

Metenin`  «Topiraq  millettin`  ildizidur  oni  qalay  bersin»    degen    so`zi    watan  ta`g`dirin    tu`rklerdin` 

erteden-aq  ardaqlag`anlig`in ko`rsetedi.  

Tu`rklerdin`    qitayg`a  bag`ing`an  da`wirinde  qitay    da`reklerinen  tabilg`an    Ishpara    xannin`  

to`mendegi    so`zleri    ibratqa  ilayiq  «Ulimdi    sarayin`izg`a    jiberip    atirman.  Ol  Sizge    ha`r  jili    shig`isi  

hasil    atlardi    aparajaq.  Men  erte  kesh    ha`mirin`izge  tayarman.    Biraq    kiyimlerimizdin`  aldin  ashiwg`a  

buring`i    kiyimlerimizdi  sheshiwge,    tilimizdi  o`zgertiwge    ha`m    sizin`    zan`larin`izdi    qabil  etiwge  

kelsek,  bizin`    urp-a`detimiz    juda    erteden    bolg`ani  sebepli    og`an  jasaratim  jetpeydi.    Bizin`  

milletimizdin`    qa`lbi  birdur»  degen  eken.    Sonday-aq  bizin`    xalqimizdin`    ataqli  da`stani  «Alpamista»  

Baysari  baydin` qalmaqlarg`a  ko`ship kelgennen keyin Tayshaxang`a barip: 

Zakat desen` bereyin, 

Salg`art desen` bereyin, 

Dinimdi buzba  xan ag`a, 

Jurtin`da dauran su`reyin»  degen talabina juda  uqsas. 

Tu`rk xanlari  Qutlug`, onin`   inisi  Qapaxan ha`m balasi  Bilge  qitaylarg`a  qarsi  on eki marte uris  

aship  o`zinin` watanin  o`zligin saqlag`an. Bunin` sebebi tu`rklerdin` joqari  manauiyatlilig`i edi. 

VIII-IX  a`sirlerde  Budda dininin`  ta`siri  ku`sheygen  gezde  Bilge qaqan  (716-734) Urxonda  Budda 

dinine ibadat  quriw  ma`selesinde  o`zinin`   aqilli uaziri ha`m  qayin atasi  Tunyuquh penen  oylasqanda: 

«Ol dinler insanlarg`a  jumsaqliq, kishilik etetug`ini ushin olar  tu`rklerdin`  turmis ta`rizine ha`m jauinger  

ruxina  jat  ekenligin ha`m oni  qabil etiw   natiyjesinde ha`dden ziyat  ko`p sanli  kitaylarg`a  qarsiliqta 

jen`ilip  qaliw  mu`mkinshiligin bildirgen. Xan  bul danishpannin`  maslahatin duris  dep  tapqan. 

Keyin  Bilge    qaqan  bag`inishli  da`wirde    o`tkere  almag`an  kitay  ta`siri  haqqinda    bilay  degen  «Chin  

milleti    shiriyn  so`z  ha`m    jumsaq  mal  (ta`wir)    arqali    uzaqtag`i    qa`wimlerdin`  keuillerin    almaqshi 

boldilar. Lekin aqilli insanlardi ba`ribir alday almadilar» degen. 

Tu`rk    xalqi    milliy  ma`deniyatin,  nizam  ha`m    da`stu`rlerin  muhaddes  bilip  juda    qatan`liq  penen  

qorg`ag`an. 

Tu`rkler  a`skeri bilim, ta`rbiyada  jetiklik usillari  ha`m bekkem ta`rtip  sharapatinda  a`yyemgi Orta 

a`sirlerde  jan`a da`wir baslarinda du`n`yada  u`stemlikti qoldan bermegen. 

Al,  tu`rklerdin`    tariyx    maydaninda  jahan    ha`kimiyati    ideyasi  menen  shig`iwi    da`slep  onin`  tek 

ruwxiy  biyikligi  g`ana emes, al onin`  a`skeriy quwati menen de edi. Onin`  materialliq tarawda  ku`sh 

arttiriwinda ko`zge  tu`sken da`slepki  tiykar  at  eli. 

Xunlar    da`wirinen  baslap  tu`rkler    o`mirlerin  at  u`stinde  o`tkergen.    at  u`stinde    awqatlang`an 

(Bizdegi    at  u`stine  keldim,  tu`speyin»    degen  so`z  balki  sonnan  bolar),  qimiz  ishken,    urisqa  jadil  

qatnasqan.    Shininda  da    attan  birinshi  bolip  uris    qurali    sipatinda    paydalang`an  ha`m  atli    a`skeriy 

ku`shlerdi    iske    asiriw   Orta  Aziyadag`i    tu`rklerdin`  iskerligi  edi.    Tu`rkler-xunlar    du`n`yada    birinshi 

bolip    er-juuen,  zangi-dizgin  siyaqli    anjamlardi    shig`arg`an.    Sonin`  menen  birge  atli  a`sker  ushin 

---

 

82 

molshellengen  shalbar,  belbeu, ayaq-kiyimnin`  payda boliwi da  tu`rklerge baylanisli.    Sonin` menen 

birge uzin qilish  paydalang`an. At ha`m  qural  tu`rklerdin`  ku`shin,  quwatin arttirip du`n`yani  iyelewge  

tiykar etken. Bul da`wirde  qitaylar atti tek arbag`a g`ana  qosa alar eken. Tu`rklerdin`  atli  a`skerlerinin`   

tezlik  hu`jimge   ko`shkende olardin`  qarsiliqlari sharasiz qalatug`in bolg`an. 

Tu`rklerdin` tosattan qiling`an hu`jimleri ha`m onin`  o`zine   ta`n usillari   arqali  ha`r qanday quwatli  

dushpanlardi  da    kunpayakun  etken.Sonin`    ushinda  orta  a`sirler  dereklerinde  tu`rkler    «Dauilday  birden  

payda bolip  qus siyaqli birden  ko`zden  g`ayip boladi» dep  tu`sindirilgen. 

Na`tiyjede  bul  ta`sirlerden    qitaylar    o`zlerinin`  ken`  kiyimlerinen  ha`m    kelte    qilishlarinan    uaz 

keship,    tu`rklerdin`    atqa    miniwin    u`yrenip,    uzin    qilishlardan  paydalang`an,  er-  turman    ha`m 

jauingerlik  kiyimler  jasawdi  u`yrengen. 

Evropalilar  bolsa  atqa    miniudi    tek  xunlardin`  qol  astinda  jasaw      sharapatinda  u`yrengen.  Uliwma 

xunlardin` batistag`i tiykarg`i sebeplerinin` biri usi atli  a`skerler edi. 

Tu`rkler    basqalarg`a    materialliq    ma`deniyatti  taratip    qoymastan  ruwxiy    ma`deniyattida  en 

jaydirg`an. 

Tu`rkler  urisqaq    millet  bolg`anliqtan    o`zleri  menen  birge    shatir-  hammam    ha`m  tayar  

keselxanalardi  o`zleri menen birge  alip  ju`rgen.  

Rimliler    shatir-hammamdi  tu`rklerden    u`yrengen    ha`m    qon`silarina  taratqan.  Tu`rkler      ko`ylek 

kiygen  waqitta  rimliler ha`tte  ishkiyimlersiz ju`rer eken. Ol da`wirde eski grek ha`m islam  dun`yasinda  

murin  tazalaw  oramali  bolmag`anda  M.Qashqariydin`    aytiwinsha  tu`rkler  «Murin  tazalaw  ushin    kisege 

jipek mata  parshalarin salip ju`rer  edi» dep bildiredi.  

Bular tu`rk  babalarimizdin`  du`n`ya  tariyxinda  iz  qaldirg`an  a`skeri  qu`direti, insaniyliq  kelbeti, 

manauiy  baylig`inin`  joqari bolg`anlig`in  ko`rsetip bizin` milliy  ideyamizg`a  aziq  boladi ha`m  jaslardi  

jauingerlikke,  uatanparuarliqqa  ha`m  kamilikke u`yretiwde  tiykarg`i  dereklerdin` biri bolip esaplanadi. 

A`debiyatlar 

1. I.A.Karimov Joqari  manauiy

–

jen`ilmes  ku`sh N., Qaraqalpaqstan 2008 

2. Ayimbetov Q. O`tken ku`nlerden elesler N., Qaraqalpaqstan  2008 

3. Mirza Ulig`bek  To`rt ulis  tariyxi T., 1994 

4. Rashid-ad-din  Sbornik  letopistey  M., 1952 

5. Akademik V.V.Bartol`d  Tom  5 M Izd Nauka 198t  

6. Usmon Turon «Tu`rkiy   xaliqlar mafkurasi» T., Chulpon  1995 

7. Bazarbaev J Milliy ideya 

–

 bizin` ideyamiz  N., Bilim 2003  

8. Bazarbaev J. Ruwhiyatimiz marjanlari N., Bilim 2008 

 

 

---