Milliy ideologiya

 

65 

beretug`in  adamdi  «onin`  ajiynesi  tutti»,  ekinshi  birewlerdi  «onin`  perisi  bar»  degen  so`zler  ko`plep 

ushirassa,  emiziwli  balani  tu`nde  shorshinip  oyana  berse  «perilerdi»,  «jin-jipirlerdi»  qashiriw  ushin 

onin` basina pishaq  yamasa nan qoyiwdin`, ha`zirge shekem ushirasatug`ini  bul zardushtlikten miyras 

bolip qalg`an oy-pikirler ha`m ha`reketler bolip esaplanadi. 

Zardushtlik  da`wirinen  qiyatirg`an:  mazarlarda,  jiyde  ag`ashin,  astinda  jin-jipir  ko`birek  boladi,  degen 

tu`sinik,  jiydenin`  astinda  jatiwg`a,  mazarlarg`a  keshte  bariwg`a  bolmaydi,  degen  tapsirmalar 

otparazliqtag`i,  tek  mazar  ha`m  jiydege  tiyisli  g`ana  emes,  barliq  taslandi,  iplas  orinlar  jinnin`  uyasi 

boladi  degen  ha`m  jaqsiliq  ha`mme  waqit  tazaliqta,  jaqtiliqta,  al  jamanliq  bolsa  iplasliq  penen 

qaran`g`iliq penen baylanisli degen ko`rsetpede bolip, solay tu`siniw ha`zirge deyin aramizda ushirasip 

turadi.  A`sirese  «Avestodag`i»  qorazdin`  o`zinin`  shaqiriwi  menen  jin-jipirlardi  qashiratug`inlig`i 

haqqindag`i sheshimleri bizin` xalqimizdin`  qulag`ina sin`ip qalg`an ko`rsetpe siyaqli eske tu`sedi. 

Axura  Mazdadan:  «Da`wlerdi  shad  qilatug`in  awir  gunalar  nelerden  ibarat»  dep  sorag`anda  ol:  «Kim 

shash  tarasa  yamasa  oni  alsa  yaki  tirnag`in  alip  xesh  qanday  rasm-rusmsiz  to`gip  jiberse  bul  qa`te  is, 

da`wlerdi  ruwxlandirip  olardi  qollap  ku`sh  bergen  menen  barabar»  degen.  Demek  bizin`  xalqimizdin` 

shashti,  tirnaqti  jasiriwi,  oni  ko`rer  ko`zden  awlaq  uslawi  usi  ko`rsetpe  menen  baylanisli  siyaqli 

ko`rinedi. 

Sonday-aq  «Avestodag`i»  «baj»  so`zi  bizin`  baj  aliw  so`zi  menen  uylesip  ol  da`slep  «wa`de  aliw» 

degendi bildirgen. Ha`zirgi da`wirde ushirasatug`in «bajixana» yamasa dastanlardag`i  «to`rtten biri baji 

pulin alg`anman»  (Alpamis) degen so`zler  «Avestodan»  qalg`anina  guman joq. Ondag`i ushirasatug`in 

«Axu»  so`zi  «Quwanish»,  «Dun`yaliq  shadliq»  degendi  an`latip  bizin`  tilimizdegi  «Axu  zarim»  degen 

yamasa, 

   «Qa`dirdanim menin` shin Axuzarim, 

    Ekewmizdi  qosar  kunler  barma  eken»  degen  qatarlar  menen  un`lesedi.  «Avestodag`i»  geypara 

so`zlerdin` ma`nisine tag`ida na`zer taslasaq onda «Aydi», «Ay» dep ataw menen birge og`an baylanisli 

so`zler bizin` babalarimizdin` oy-pikirlerindede ushrasadi. Ondag`i tu`siniklerdin` biri «Ay» aspandag`i 

qa`dimgi ay (do`n`gelek). Ekinshi ma`nisi onin` aspan do`gereginde u`sh kun sharx uriwi (Tolg`anay). 

Ushinshi  ma`nisi  ilax,  yag`niy  siyirlardin`  to`lin  saqlawshi,  sharwalardi  qorg`awshi  quday.  Al  bizin` 

babalarimizdin` jan`a ayg`a tabiniwi jaqing`a deyin ushirasip kelgen. 

Sonday-aq «Avestoda» «Ayasirim»- «Ayasaruma» so`zi ushirasip ol «Uyge qaytpaq», degendi an`latadi 

ha`m  jol,  waqit  uzaqlig`in  bildiredi.  Sonin`  menen  birge  shopanlardin`  jazg`a  jaylawdan  uyge  qaytiw 

munasebeti  menen  «Ayasirim»  bayrami  o`tetug`inlig`i  ko`rsetiledi.  Bunday  bayramlar  guzdegi  mal 

sharuashilig`indag`i  jetiskenliklerine  baylanisli  bizin`  babalarimizdin`  toylarinin`  tiykari  boliwi  menen 

birge, «Jeti asirim», «Jil asirim» siyaqli so`zler menen tu`p-tamirliq jaqinlig`i bayqaladi. 

«Avestoda»  ushrasatug`in  «sushenis»  so`zi,  «qutqariwshi»  degendi  an`latsa,  onda  bizin`  xalqimizdag`i 

«siying`anin`nan  suyengenin`  kushli  bolsin»  degen  naqildin`da  tu`p  sag`asi  belgili.  Yamasa  ondag`i 

«Tasht» so`zi piala (kese) degendi an`latsa, bizin` xalqimizda awqatlaniw jag`dayi pas shan`araqta, «Tas 

tabaqtan  as  ishken»  dep  baxalawdin`  ma`nisi,  endi  tu`sinikli  bolip,  olar  kishkene  tabaqtin`  jartiwsiz 

awqatlanadi  degendi  an`latar  eken.  «Jumla»  so`zide  Avestoda  «Jumla  saxib  ibadati»  degen  ma`niste 

qollanilip  ol  «barliq  ha`kimler  ibadati»  degendi  an`latsa,  onin`  tek  qaraqalpaq  tilinde  sol  turinde 

saqlang`anlig`in Berdaxtin` 

                     «Nag`aday biy jurt ag`asi 

                      Jumla  Qon`irattin`  babasi»  degen  qatarlarinda  ko`rinip,  so`zdi  buring`isinday  «barliq», 

«barshe»  degen  ma`niste  qollanadi.  Al  o`zbek  tilinde  bolsa  «Jumla»  so`zi,  «sonin`  ishinde»  degen 

manisti  an`latadi.  «Avesto»  Axura  Mazdanin`  doslarinin`  biri  a`lem  Shaxrieri.  Ol  ruwxlar  dun`yasinda 

---

 

66 

Axura  Mazdanin`  erkin  ha`m  ha`mirin  orinlaydi,  al  materialliq  dun`yada  metallardin`,  jer  asti 

bayliqlarinin`,  ot  janatug`in  orinlardin`  ilaxi  (xudayi),  biyshara,  g`a`riyplerdin`  panasi  mexriybani  dep 

xarakterleniwi  menen  birge  a`lem  ha`diseleri  ha`m  onin`  ilaxlari  a`lem  Shariyarinin`  g`amxorlig`inda 

jasaydi dep tastiyiqlaydi. Olay bolsa bizin`  «Shariyar» dep dastang`a at qoyiwimizdin`, balalarg`a isim 

beriwimizdin` onin` menen baylanisi joqpa? yamasa xalqimizda geypara kisilerge minezleme bergende 

«O`zi quday, o`zi Shariyar» degen tu`sinikke qalay qaraymiz? 

Avestodag`i Jamnin` ismi ko`p jerde ushirasadi. Jerdegi insanlar ishinde birinshi ret sho`plerden suyiqliq 

zatin  alg`an  Vanvangxon  degen  a`jayip  kisiden  Jamshit  do`regen.  Onin`  sipati  «quyash  ju`zli», 

«go`zzal»,  «ko`zge  issiq»,  yarim  adam,  yarim  ilax  dep  xarakterlenedi.  Bizin`  aramizda  Jamshit  degen 

isimnin`  ko`plep  ushrasiwi,  onin`  tariyxinin`  uzinlig`i  negizinde  «Shamshet»,  «Shaishetdin»  dep 

o`zgeriwi  bulardin`  shig`isinin`  zardushlik  penen  baylanisin  ko`rsetedi.  Al  endi  zardushliqtin`  qudayi 

«Axura  Mazda»  so`zine  diqqat  awdarayiq.  Ol  jaqsiliq  a`lemnin`  binayatkari  ha`m  qudayi.  Ondag`i 

«Axura» so`zi «Sardar», «Biyik» ma`nisinde qollaniladi. «Avesto» kitabi pexleviy tiline tarjimalag`anda 

oni  «quday»  (xuda)  dep  alip  og`an  «Mazda»  so`zi  tirkelgen  ha`m  «Mazda  Qudayi»  yamasa  «Quday 

Mazda» dep tu`sindirilgen. Al  «Avestonin`»  tu`p  nusqasinda ol so`zdin` jaziliwi  «Axrux Mazdax»  dep 

keltirilgen. Olay bolsa, «Quday Mazdaxtin`», bizin` respublikamizdn` Xojeli qalasindag`i «Mizdaxxan» 

esteligi  menen  baylanisi  joqpa  eken?  Bizin`  babalarimiz  «Mazdax»  qudayina  arnap  ol  estelikti 

qurmadima  eken  degen  pikirdin`de  jani  bar,  shinliqqa  jaqin  ekenligi  ko`rinedi.  Aytayiq  Mizdaxandi 

izertlegen  ilimpazlar  V.  I.  Yagodin,  T.K.  Xodjaev  o`zlerinin`  «Nekropol`  drvnego  Mizdaxkana» 

(Tashkent,  Fan,  1970)  degen  miynetinde  «Mizdaxkan»  degen  so`z  qaydan  kelip  shiqqanlig`i  xaqqinda 

lem-lum dep awiz ashpaydi. Bul olar ushin ha`m oqiwshilar ushin jumbaq bolip qaladi. Lekin kitaptin` 

ishinde  bul  esteliktin`  zardushliq  penen  baylanisi  xaqqinda  ko`p  g`ana  materiallar  beriledi. 

Mizdaxqandag`i  bizin`  eramizdin`  II-a`sirlerine  tiyisli  materiallar,  zardushliktin`  tiykarg`i  jerlew 

da`stu`ri boyinsha payda bolg`an  assuariylerdegi  adam suyekleri olardag`i jaziwlar ko`rsetiledi. Sonin` 

menen birge  «Avesto»dag`i iytti hu`tmetlew haqqinda so`zlerge muwapiq  idislardag`i,  assuariylardag`i 

iyttin`  su`yekleri,  Axura  Mazdanin`  en`  suyikli  jaratqani  iyt  degen  pikirler  menen  tastiyiqlanadi.  Xaliq 

awizindag`i  Shamun  adamzattin`  en`  jawiz  dushpani  ekenligi  «Avesto»  da  ko`plep  aytilatug`in  da`w 

menen  ayqasiwi  ha`m  onda  xayalinin`  satqinlig`i,  iytinin`  opalilig`i  elege  shekem  auliede  saqlanip, 

kiyeli  ha`m  tabiniw  zati  dep  esaplang`an  iyttin`  iyt  ayag`inan  boliwi,  bul  xramnin`  «Mazdax 

qudayinin`» kul`tine baylanisli ekenligine guman tuwdirmaydi.        

Bul  ulken  ilimiy  ha`m  tariyxiy  a`xmiyetke  iye  masele  I.A.  Karimovtin`  «Avestonin`»  2700-jilliq 

yubeleyinde  ol  sharapatli  kitaptin`  Xorezm  jerinde  payda  boldi  degen  pikirin  tolig`i  menen  da`lilleydi. 

Solay etip tariyxshilardin` a`sirler boyi «Avestonin`» payda bolg`an aymag`i xaqqinda tartislarina ilimiy 

sheshim beretug`in tariyxiy jan`aliq boladi. 

Avestonin`  17  bo`limi  «Yasna»  (yasin)  dep  atalip  onda  namaz  ushin  kerekli  duwalar  jazilg`an.  Yasin 

so`zi  Qurani  Karimnin`  otiz  altinshi  suresi  ekenligine  qaramastan  dastanlarda  «Yasin,  Quran  oqitip» 

degen  qatarlar  ushirasip  turadi.  Nege  endi  bul  qatarda  Qurannin`  bul  bir  suresin  onin`  o`zi  menen 

ten`dey  qoyadi.  Yamasa  qaysi  tiykardan  xalqimizda  «Bug`an  aytqan  so`z  eshektin`  qulag`ina  yasin 

oqig`anday» yaki «Qulag`ina yasin oqidi» degen tarbiyag`a baylanisli ga`pler, ko`plep ushirasadi. Onin` 

qulag`ina  Quran  oqidi  dese  bolmaspa  edi?  Demek  «Yasin»  so`zinin`  «Avestodanda»  qalg`an  so`z 

emespe  eken  degen  pikirde  diqqatqa  turarliq.  Sonday-aq  zardushliktegi  jamanliq  qudayi  «Axriman» 

obrazinin`  bizin`  xaliqti  ha`mme  narseni  jamanliqqa  joriy  beretug`in  adamnin`  «Axirzaman»  degen 

laqabqa o`tiwinin` mumkinshiliginin` bar ekenligide aqildan alis emes.  

Qaraqalpaq xalqinin` ulli perzenti Berdax o`zinin` «Jaz kelrme?» degen shig`armasinda.  

---