70
shig`isi boyinsha parsi, Iraktin` Kufa qalasinda tuwilg`an. Ol sha`riyat huqiqlarin sistemalastirg`an,
ma`slelerdi sheshiwdi qiyasti salistiriwdi qollang`an. Olardi sheshiwde Quran ka`rim, payg`ambar
su`nnetleri ha`dislerdi, onnan keyin qiyalawdi, aqirinda ijmoni qollang`an.
Ijmo`-arab tilinen awdarg`anda ma`nisi birdemlik degendi bildiredi) birdemlik pen qabil etilgen
qarar, diniy ja`ma`a`nin` birden bir pikiri Qurani Ka`rim ha`m ha`disler aniq krsetpe bermegen huqiqiy
ma`seleleni sheshiwde diniy huqiqtin` birden bir pikirge kelgen halda hu`kim shiariwi ruxsat beriwi
A`ne usi jol menen juwmaq ha`m hu`kimlerdi musilman ja`ma`a`ti ushin maquliraq ha`m pidayiliraq
qabil etiw qag`iydalarin islep shiqqan. Jergilikli huquq, normalar hm a`detlerdi sha`riyat penen kelisimge
keltirip qollaniwdi engizgen.
Xanafiya mazhabi Siriya, Tu`rkiya, Maverennahr, Pakistan, Hindistan, Bangladesh ha`m basqa da
ma`mleketlerde ken` tarqalg`an.
Ma`likiya mazhabinin` tiykarin saliwshi Imam Abu Abdullah Ma`lik ibn Onas (713-793)
Madinada tuwilg`an. Bul mazhab huqiqiy Qurani Ka`rim ha`m Ha`dislerden aqilg`a tiykarlang`an
halda tu`sindiriwge qarsi shiqqan. Muhammed alahissalam da`wirindegi da`stu`rlerdi Ha`dis
ta`repdarlarin jaqlag`an. Imam Ma`lik o`mirinin` aqirinda asketlikte jasag`an. Ma`likiya Liviya, Tunis,
Izrail, Ispaniya, Mavritaniya, Nigeriya, Tunis, Sudan ha`m basqa ma`mleketlerde tarqalg`an.
Shofiyya mazhabinin` tiykarin saliwshi Abu Abdullah Muhammed ibn Abudllah Ahmad ibn Hanbal
ash-Shaybaniy (780-855) Bag`datta tuwilg`an. Hanbaliya huqiq sistemasinin` ku`ta` tarlig`i, ha`r qanday
ko`rinistegi jan`aliqlarg`a, diniy ma`seleler tuwrali erkin pikir ju`rgiziwge qarsilig`i, shriyat
normalarina qatan`, hesh bir o`zgerissiz a`mel qiliwi menen ajiralip turadi. Bul mazhabta Quran ha`m
Ha`dislerdi erkin tu`sindiriwge uriniwlar qaralanadi, sonin` ushin ol ken` tarqalmag`an.
Diniy huquq ha`m Ha`distaniw alti tomliq «Musnad» shig`armasi bar. Hanbaliya Saud
Arabstannin` basqa ma`mleketlerde kem ushirasadi.
Shialiktegi Jafariya mazhabinin` tiykarin saliwshi Imam Ja`far as Sadiq (700-765)
payg`ambarimizdin` jiyeni ha`m ku`yeu balasi ha`zireti A`liy ha`m qizlari Fatimanin` ekinshi uli
Imam Xusayinnin` a`wladi. Tiykarinda bul sistema bir qatar ilahiyatshilar ta`repinen IX-X a`sirlerde
islep shig`ilg`an bolip, bunda Imam Ja`fardin` derlik xizmeti bolmag`an. Sog`an qaramastan usilay
ataladi. XVI a`sirde Iranda, keyin Irak, Sudanda tarqalg`an. Ha`zirgi ku`nde Iran ha`m irakta
tarqalg`an.
O`zbekstan ha`mbasqa da Orayliq Aziya ma`mleketleri xaliqlari Imam Ag`zam Abu Xanafiya
mazhabina a`mel qiladi.
Islamnin` tiykarg`i nizam qag`iydalari.
Islam dinine kiriw, musilman boliw eki kaliymani keltiriwden baslanadi 1) Kalimani tavhid
«La ilaha illhu Muhammadur rasululloh» (Allatadan basqa hesh bir ilah-quday joq, Muhammed
Allanin` elshisi);
2) Kalimai shahodat «Ashhadu an la ilaha illalahu va ashhadu anna Muhammadan a`bduxu va
rasuluhu» (Guwaliq bermenkim, bir Alladan basqa ilah joqdur ha`m ja`ne guwaliq beremenkim,
a`lbette Muhammed Allanin` bendesi ha`m bendedlerdi tuwri jolg`a saliw ushin jibergen elshisidur). Bul
musilmanshiliqtin` bes parizinin` birinshisi.
Bunnan basqa islam dininde to`mendegi na`rselerge iyman keltiriledi: Perishtelerge iyman keltiriw.
Perishteler nurdan jaratilg`an bolip, Allanin` buyrig`in so`zsiz orinlap, a`mirinen shiqpaytug`in bendeleri.
Perishtelerdin` sani ten` jalg`iz Allag`a ayan, olardin` en` belgilileri: Ha`zireti Ja`breyil alayhissalam Alla
a`mirin, so`zin payg`ambarlarg`a jetkerip beriwshi, ma`kan jetinshi aspan.
Ha`zireti A`zereyli alayhssalam-janizatlardin` janin aliwshi, ma`kani to`ritinshi aspan.
71
Ha`zireti Mikanl alayhsalam pu`tkil janzatlar ha`m maqluqlardi irisqilandiriwshi, jamg`ir ha`m qar
perishtesi ma`kani to`rtinshi aspan
Ha`zireti Isrofil-qiyamet ku`ni sirnay shaliwshi, ma`kani to`rtinshi aspan
Dardayil- ay, ku`n. Juldiz perishtesi.
Zukayil-qiyamet ku`ni xalayiqtin` sawap-gu`nalarin ta`rezige tartip ko`riwshi perishte
Axrayil-barliq okean, ten`iz, da`r`ya, bulaq, ko`ller perishtesi
Ma`lik
–
jeti dozaq perishtesi
Rizvan
–
segiz ja`nnet perishtesi
Mu`n`kir
–
Na`nkir
–
insan o`lgennen keyin oni go`rde jatirg`anin`da soraw qiliwshi perishteler
Zobaniya
–
dozaq gu`zetiwshi
Quran ha`m ha`dislerde perishteler tuwrali ku`ta` ko`p jerlerde aytilg`an, sonin` ushin da olarg`a
iseniw iymannin` sha`rtlerinin` biri.
Ilahiy kitaplarg`a iyman keltiriw. Allataala Muhammed alayhissalamg`a Qurandi jibergenindey
basqa payg`ambarlarg`a da kitaplar tu`sirgen. Olardan bizge ma`lim bolg`anlari Ibrahim payg`ambar
«Betleri» Muwsag`a «Tawrat», Dawit payg`ambarg`a «Zabur», Iysa payg`ambarg`a «Injil» kitaplari.
Olardan basqa payg`ambarlarg`a jiberilogen kitaplar tuwrali Quran ha`m ha`dislerde xabar berilmegen.
Joqarida atalg`an kitaplar Allatala ta`repinen jiberilgen dep ta`n aling`anlig`i sebepli de olarg`a iseniw
iymannin` sha`rtlerinen esaplanadi. Islam ta`liymatina go`re, aldin`g`i ilahiy kitaplar buzilipp ketkenligi
sebepli Quran olardin` ta`liymatin tiklep kelgen.
Payg`ambarlardin` haqlig`ina iyman keltiriw Allataala adamlarg`a tuwri jol ko`rsetiw ushin
payg`ambarlardi jibergen. Barliq payg`ambarlar shinjirdin` buwinlari siyaqli. Quranda 25
payg`ambardin` atlari atap o`tilgen, Ha`dislerde payg`ambarlardin` uliwmaydan sani 124 min` ekenligi
byan etiledi. Musilmanlar ushin olardan Quranda atap o`tilgen ha`m atap o`tilmegenlerinin` barlig`ina
iyman keltiriw sha`rt.
Aqiret ku`nge iseniw. Du`n`yanin` baslaniwi bolg`ani kibi, onin` aqiri da bar. Islam ta`liymatina
go`re, bul du`n`ya sipaw maydani bolip tabiladi. Bul du`n`yada qiling`an sawap isler ushin siyliq,
gu`na isleri ushin jaza beriletug`in aqiret o`mir bar. Islam ta`liymatina go`re, bul du`n`ya sinaw
maydan bolip tabiladi. Bul du`n`yada qiling`an sawap isler ushin siyliq, gu`na isler ushin jaza
beriletug`in aqiret o`mir bar. Qiyamet ku`nge ha`m aqiret o`mirge iseniw islamnin` tiykarg`i
ideyalarinin` biri.
Islam ta`liymatina go`re, bul du`n`yadag`i isleri ushn jaza alatug`nlar dozaqqa tu`sedi. Ol jeti
qabattan ibarat. Xoviya, Lazo, Saqar, Sa`kir, Jahannem Sijjin, Xutama, Sawap isleri ushin adamlar
beyishke baradi. Beyish segiz qabat, ha`r bir qabatinin` ati bar ha`m hr biri o`zine ta`n na`rselerden
islengen. Birinshi qabat «Dor us-salom qiziljaquttan, ekinshi qabat «Dor ul-xuld» gu`misten, u`shinshi
qabat «Janna tun-na`im» zumratdan, to`rtinshi qabat «Jannat ul-a`din» laldan, besinshi qabat «Jannat ul-
ma`no» nurdan, altinshi qabat «Jannat dor ul-jalol» zubarjattan, jetinshi qabat «Jannat ul firdavs»
gawxardan, segizinshi qabat «Jannat ul fizzo» altinnan jaratilg`an.
Ta`g`dirge - jaqsiliq penen jamanliqtin` Alladan ekenligiine iseniw. Joqarida aytip o`tilgenindey,
islamnin` ma`nisi «boysiniw, itaat etiw», «o`zin tapsiriw». Usig`an baylanisli insan o`mirinde ju`z
beretug`in barliq jaqsi-jaman islerdi o`zi ushin Allataala ta`repinen belgilengen sinaw ha`m imtixan dep
biliwi lazim. Jaqsiliqloarg`a shu`kir qiliwi, qiyinshiliq ha`m sinawlarg`a sabir qiliwi iymannin`
sha`rtlerinin` biri.