Milliy ideologiya

 

79 

Gerodottin`  aytiwinsha  tan`irshilik  tarixi  bizin`  eramizdan burin XI a`sirge barip taqaladi.  Xunlar  

da`wirinde  «Tan`ri»    tu`sinigi    aspandi  ulig`laudi    bildirgen.  X  a`sirdin`  birinshi  yariminda    og`uzlarg`a  

ziyaratqa  kelgen  xalifaliq  elshi  Ibn  Fadlen: «Tu`rklerdin`  birinin` basina bir mashqala  tu`sse ol basin  

joqari ko`terip «Tan`ir bir»  dep  dawa etedi» deydi. Belgili Mongu xan  o`zinin`  ken`esinde «Biz  tek  bir 

g`ana    Tan`rinin`    barlig`ina,    onin`  sayasinda  jasap  atirg`anlig`imizg`a    ha`m  onin`    ha`miri  menen  

o`letug`inlig`imizg`a  isenemiz» degen.  

Orxan jaziwlarina qarag`anda  haqan  ha`m  bekler o`liwi menen  olardin` ruxlari qusqa qusap  ko`kke  

Tan`rinin`  janina  ushadi dep  qabil etilgen.   Bizde Sulayman Baqirg`aniydin`  kishi balasi  Sultan Ubbi  

a`kesine  o`kpelep  kepterge aylanip ketti degen  a`psanalarg`a bul tu`siniklerdin`  ta`siri  tiygen boliwi da 

itimal. 

Tan`irshilikte  payg`ambarlar,  muhaddes  kitaplar,perishte  kibi    tu`sinikler    bolmag`an.  Tek    Orxan  

jaziwlarindag`i    Umay  ta`ripi  o`zine  itibardi  tartadi.    Onda    qaqanlardin`    analari  Umayg`a    uqsatiladi.  

Maxmud    Qashg`ariy  Umaydi    ana    qarnindag`i    balalardlin`    qorg`awshisi    retinde      su`wretleydi.    Al 

bizin`  fol`klorimizda  Umay ana  analardin`  piri retinde keltiriledi. 

Tan`ri  dininde    belgili  bir  ibadatxanalar  bolmag`an.    Biraq  adamlar    bayram,  ma`resimlerde  ha`m 

basqa  paytlardi shin ju`rekten ko`kke  qarap  duwa  qilg`an. Misali  Chingisxan  Xorezm  imperatorina 

qarsi  urisqa    kirer    aldinda  bir  to`be  u`stine    shig`ip,    basin    aship      qamarin  moynina  baylag`an    halda  

betin topiraqqa  basip  u`sh  keshe,  u`sh  ku`ndiz  jen`isti beriwin sorap   Tan`irge  duwa   qilg`an.  

Xalqimizdin`    o`tkenlerine    qarasaq    bizin`  ata-babalarimizdi    moynina      ala  jip  salip    qudayg`a  

tabiniw  ku`ni  keshege  deyin  a`sirese Uatandarliq  uris da`wirinde  ko`birek  ko`ringeni belgili. Sonday-

aq bizin`  belgili shayirimiz  Berdaqta: 

«Ala jip salip moynina, 

Ko`z jasi tolip qoynina, 

Tu`sip  sayilliq  jolina, 

Bir neshsheler o`tken  eken»  dep  bildiredi. 

Ol dinde  shamanlardin` («porxanlardin`») roli  ku`shli bolg`an 

Iran    tariyxshisi  Juvayniy  «Shamanlardin`    so`zi  ha`m    duwasi  menen  shaxzadalar    qatti  esaplasadi, 

olardin`    pikirlerin    esitpesten  bir  iske    kirispeydi.  Shamanlar  kesellerdide    daualaydi»  dep    ko`rsetedi. 

Tu`rkler shamanlardin`  Tan`iri menen  mu`na`sibetke  bolatug`inlig`ina  isengen.  Ol haqqinda Rashiddin 

Shing`is    qasindag`i    Tab    Tan`ri  laqabindag`i    ko`kshenin`  -        tauda    jalan`ayaq,  jalan`bas,  ha`tte      tir 

jalan`ash  ju`retug`in shamannin` ko`kke  shiqqanlig`in  ha`r  sapar  Shingisxan  qasina  kelip  Tan`rinin`  

ku`shliligin ha`m onin`  du`n`ya  hu`kimdari  bolatug`inlig`in ko`rsetip turg`an dep bayanlaydi. 

Sol    Juvaniy      komlardin`  («shamanlardin`»)  keleshekten  xabar    beretug`inlig`in    ku`shin  ayta  kele  

olar ay ha`m  quyashlardin`  tutiliwin  aldin ala  xabarlaydi dep  bildiredi.    

Ko`k  -  tu`rklerde    otqa  tabiniw  juda  a`hmiyetli  orindi    iyelegen.    Olar  shet  ellikler  aymaqqa  kelse  

xannin`  aldina   kirip atirg`anda  shamanlar ta`repinen eki ottin`  arasinan  tazalanip o`tetug`in bolg`an. XI 

a`sird grek  elshisi Zemarkos  ko`k tu`rkler  shegarasina solay  etip  kirip kelgenin ko`rsetedi.  P.Garpini 

Altin  Orda    hu`kimdari    Batiy  xan    aldina  kirip  atirg`anda  eki  otta  arasinan    o`tkizetug`inlig`i    ha`tte  

marhumnin`  zatlarin da`slep  otti tazalaytug`in  onnan son`  qollanilatug`inlig`in  aytadi. 

Demek    bizin`  ku`nlerimizge    deyin  jetip  kelgen    kelinlerdi  ottan    atlatiw,    awiriwlardi    ot  penen  

alaslaw,  sol Tan`irge  isenim  da`wirinen qalg`an  sarqitlar  bolsa kerek. 

Al  shamanlar  bolsa bizin`  elimizde  auiriwlardi  emlewge ha`m  jin-jipirlardan  tazalawg`a xizmet  

etkenligi  ku`ni  keshege    deyin    bolg`anin  bizin`    2005-2006    jillarinda    Qaraqalpaqstannin`    arqa 

---

 

80 

rayonlarinda  bolg`an    etnografiyaliq  ekspeditsiyalarimizdin`    materiallarinda    ushirasadi.  A`sirese  onda  

Jumaniyaz porxannin`  ha`reketleri  xalqimizdin`  esinde  elege deyin qalg`an. 

Belgil ilimpaz, jaziwshi  Qalli Ayimbetov  o`zinin`   «O`tken ku`nlerden  elesler»   degen  miynetinde 

«Porxan  keldi»  degen    a`n`gimesinde  «Ayag`i  jalan`ayaq  porxan    u`yinde    qa`ste    adami  bar  bir 

shan`araqqa    kelip    awiriwlardi    jiynadi.  Keshke  taman      zikir    saldi.  Porxannin`    jaralang`an  tu`yedey 

baqirg`an  dawisi   ha`mmeni tik ayaqqa turg`izdi.  

Porxan bir  waqitta sekirip u`ydin`  shan`arag`ina asildi.  Auzinan  ko`bigi ag`ip baqirip  ha`r kimge 

bir  da`pinip ju`rdi.  Porxan  qatar  otirg`an  hayal-bala  shag`alardin`  arqasina  shappat penen urip jiberdi. 

Sonda olar esinen auip  talip   qulap qaldi.  Ekinshi ret barip   jaurinlarina  shappat penen  urg`anda  qulap   

jatirg`anlar  esi  enip  orinlarinda    g`azday    qatarlasip  otirdi.  Azanda    qatinlar    na`wbet  penen  kirip 

porxang`a qolinin`  tamirlarin uslatip,  auirg`an  jerin aytip  ko`rgen  tu`slerin jortti. Jiynalg`an  ko`pshilik 

porxandi   maqtap,  o`zlerinin` irza bolg`anin aytip  atag`anlarin berdi.  Porxanda  olarg`a  patiyasin  berip 

tez    jazilatug`inin    aytip    jolg`a  tu`sti.    Auildin`    balalari  porxannin`    izinen    ta`wiraq    jerge  erip      barip  

qaldi

1

».  

Tu`rkler arasinda  jamg`ir ha`m  qar  jawdiriwg`a  baylanisli  isenimler ha`m  iskerlikler ko`p bolg`an.  

Qitay  da`reklerine  qarag`anda  tu`rkler  g`ayri tabiyiy  ku`shlerge  hu`kim etip,  qa`legen  payitta  shamal 

estirtip ha`m  jamg`ir  jawdiratug`inin  xabar beredi.  Xunlar  dushpanlardin`  u`stine  qar, dauil, jamg`ir, 

boran jiberip  onin`  ja`rdeminde jen`iske erisken. Oni   «Yada  tasi» dep  atag`an. 

Bul ha`diselerdi  arab  xalifalari  esitip  hayran qalg`an.  A`sirese  Amir  Ismail Ibn Axmad (892-907)  

tu`rklerge    qarsi  urista  bul    ha`dislerge    kimde  kim  isense  kufr    bolatug`inlig`in    aytip  eskertken.  Lekin 

erten`ine    aytilg`an    waqitta    taw    u`stinen    bir  qara  bulit    ko`terilip,    guldirmama    guldirlep,    qaran`g`i  

tu`sken.  Bul  daxshatli    uaqiyani    ko`rip    Amir  Ismail    attan  sekrep    tu`sip    Allag`a  jalbiring`an.    Biraq  

bultlar bular turg`an  to`be  u`stine kelip  sheleklep  quyg`an   ha`m olar  qashiwg`a  majbur bolg`an

1

» 

Maxmut  Qashg`ariy    Tu`rkler  «Bir    tas  penen    (Yay-Yada)    menen    qaramat  qiladi.  Shamal    ha`m  

jamg`ir  shaqiradi. bul ken`  taralg`an  bolip mende  onin`  guwasi boldim» deydi. 

Arab Muhammed  ibn Xusayin at Tu`siy: «Tu`rklerde  tu`rli ren`de Yay (jay J.B.)  tasi  bolip ol arqali  

jamg`ir,    dauil  ha`m    qar    jawdiradi.  Oni  basqariwshilardi  «Yotshi»  deydi.    Yotshilar  arasinda    sonday 

adamlar  bar  olar    qishlaqtin`  bir  ta`repinde    qar  jawdirsa  ekinshi    tamaninda  quyash    jarqirap  turadi. 

Tu`rkler bunday  taslardi sawashqa ju`riwde  o`zleri menen  alip  ju`redi  ha`m olar ja`rdeminde jen`iske 

erisedi

2

» deydi.  

Xorezmshax    a`skerlerinin`    tiykarg`i    bo`legin    qurag`an    qan`lilar  arasinda    usi    iskusstvonin`    iye  

bolg`anlar  bolg`an.    Oqtay    qoqan  bir  safarda  bir  shamang`a    yay  (Yada)    qiliwdi    buyirg`an.    Jaz  

ortasinda  qar ha`m jamg`irg`a  joliqqan  qitaylar  daxshatqa tu`sken

3

.  

Uliwma  «Jay tas»  haqqinda tu`sinik bizin`  babalarimizda  ushirasqanlig`ina  bizin` dastanlarimizda   

guwaliq beredi.  Misali Qoblan dastaninda 

Aldimda ag`am  joq edi, 

Keynimde inim joq edi, 

Qostar  qilip  o`zime, 

Qulaq  salsan`  so`zime, 

Sorap  keldin`  xan  yem, 

                                                 

1

 К.Айымбетов Откен  кнлерден елеслер Нокис Каракалпакстан 2008 жыл 31-32 бетлер 

1

 Усман Турон Туркий халыклар  мафкураси Т., Чулпон  нашриети  1995  йил 60б  

2

 Булда сол китап 61 бет 

3

  Булда сол китап 62 бет  

---