Microsoft Word yusifova ulduz doc

 

13 

nəticə verir.  

Vergi  qanunlarına  dövlətlə  vergi  ödəyicisi  arasında  maliyyə  münasibətlərini 

tənzimləmə vasitəsi kimi baxmaq lazımdır. Onlar vergi ödəyicisinə öhdəlik, dövlət vergi 

orqanlarına  isə  –  icazə  verilən  hərəkət  dərəcəsini  əks  etdirir.  Verginin  məcburi  xarakteri 

vergiyə özəl mülkiyyəti xəzinədən və onun agentlərinin qeyri-qanuni hərəktlərindən qoru-

ma  vasitəsi  kimi  baxmağa  mane  olmur.  Vergiyə  həmçinin  vətəndaşlar  ilə  onların  birliyi 

olan  dövlətin  qanuni  mənafe  və  hüquqlarını  balanslaşdırma  vasiətsi  kimi  də  baxmaq 

lazımdır.  

Yuxarıda  gördüyümüz  kimi,  vergi  anlayışına  müxtəlif  nöqteyi-nəzərdən  (iqtisadi 

hüquqi,  sosial  və  s.)  yanaşmaq  mümküqdür.  Bu  zaman  qarşıya  qoyulan  məqsəddən  asılı 

olaraq vergitutmanın müxtəlif aspektləri nəzərə alınır. Qanunvericilikdə verginin tərifi bu 

ödəmənin  əsas  cəhətlərini  göstərmək  və  bununla  da  hakimiyyət  orqanlarının  həmin 

cəhətlərə  malik  olan  ödəmələri  müəyyən  etmə  imkanlarını  məhdudlaşdırmaq  məqsədilə 

verilir.  Təcrübədə  dövlət  orqanları  tərəfindən  vergi  mahiyyəti  daşıyan,  lakin,  vergi 

adlanmayan  məcburi  ödəmələrin  qoyulması  hallarına  rast  gəlmək  olur.  «Vergi»  anlayışı 

qanunvericilikdə dəqiq müəyyən edilmədikdə belə halların qanuni olub-olmadığını sübut 

etmək çətindir.  

Vergilərin  tərifi  Azərbaycanda  qanunvericilik  qaydasında  Vergi  Məcəlləsinin  11-ci 

maddəsində  belə  müəyyən  edilmişdir.  «Vergi-dövlətin  və  bələdiyyələrin  fəaliyyətinin 

maliyyə  təminatı  məqsədilə  vergi  ödəyicilərinin  mülkiyyətində  olan  pul  vəsaitlərinin 

özgəninkiləşdirilməsi  şəklində  dövlət  büdcəsinə  və  yerli  büdcələrə,  köçürülən  məcburi, 

fərdi, əvəzsiz ödənişdir».  

Verilən tərifi vergilərin müəyyən edilməsində qanunverici orqanın müstəsna hüquqa 

malik olmasını vurğulayır. Göstərilən şərtlər daxilində adından asılı olmayaraq, hər hansı 

bir ödəmə (mükəlləfiyyət, yığım və s.) əgər qanunla qoyulmayıbdırsa qeyri-qanunidir.  cra 

hakimiyyəti vergitutma sahəsində qanunlarla idarəçiliyə nisbətən daha sıxı bağlıdır.  

Tərifdə  o  da  vurğulanır  ki,  vergi  ödəyicisi  vətəndaş  deyil,  mülkiyətçidir.  Verginin 

ödənilməsi  özəl  mülkiyyət  hüququndan  doğan  sosial  mükəlləfiyyətdir  (borcdur).  Özəl 

mülkiyyət vergi ödəməklə cəmiyyətin mənafeyinə xidmət edir.  

---

 

14 

Verginin  mülkiyyətçi  tərəfindən  ödənilməsi  həmçinin  onu  göstərir  ki,  vergi 

hüququnda  bərabərlik  heç  də  hər  kəs  tərəfindən  eyni  miqdarda  ödənilən  can  vergisi 

şə

klində təmin edilmir. Mülkiyyətçi vergiyə cəlb edilərkən mülkiyyət ödəyicilərin iqtisadi 

bərabərliyi  kimi  düşünülür  və  öz  ifadəsini  onda  tapır  ki,  iqtisadi  potensial  müqayisə 

edilməklə ödəyicilərin həqiqi vergi ödəmə qabiliyyəti aşkara çıxarılır və əsas götürülür. Bu 

vergitutmanın əsas qaydalarından biridir.  

Vergi  münasibətlərinin  iştirakçıları  dairəsi  bütövlükdə  ödəyici  və  dövlətin  siyasi-

hüquqi  münasibətlərindən  asılı  deyildir.  Mülkiyyəti  vergiyə  cəlb  etməklə  dövlət  özünün 

vergi  suverenliyini  bir  qayda  olaraq,  onun  ərazisində  fəaliyyət  göstərən  bütün  şəxslərin 

ə

ldə  etdiyi  gəlirlərə,  onun  ərazisində  yerləşən  əmlaka,  onun  ərazisində  özünü  göstərən 

ə

mtəə və xidmət tələbinə şamil edir.  

Tərif  onu  da  vurğulayır  ki,  vergi  gəlir  əldə  etmək  (maliyyə  təminatı)  məqsədilə 

qoyulur. Sosial əhəmiyyətli nəticə əldə etmək məqsədilə vergi ödəyicilərinin davranışına 

təsir  göstərmək  vergiqoymada  əsas  meyar  ola  bilməz.  Hər  bir  vergi  tənzimləyici  rolunu 

oynamaq  qabiliyyətinə  malikdir.  Onun  üçün  çox  vaxt  güzəşt  müəyyən  edilməsi,  ya  da 

ə

ksinə, sərtləşdirmə üsulundan istifadə edilir.  

Vergi  şəxsin  ödəmə  qabiliyyətindən  çıxış  edir  və  ona  vergi  öhdəliyi  hüdudundan 

kənarda hərəkət azadlığı verir. Vergi qazanmağa vadar etmir, yalnız qazancın bir hissəsinə 

iddia edir. Tənzimləyici vergilər bu prinsipi pozur. Əvəzsiz və qaytarılmamaq şərtilə alı-

nan hər növ məcburi ödəmələr vergi deyillər. Məsələn, məhkəmənin hökmü və ya qərarı 

ilə  üçüncü  şəxsin  və  ya  dövlətin  xeyrinə  alınan  cərimələr  həmin  şərtlərə  uyğun  olsa  da 

vergi deyillər.  

Verginin  tərifindən  görünür  ki,  vergi  alınmasında  məqsəd  hansısa  konkret  xərcin 

deyil,  ümumiyyətlə  dövlət  məsrəflərinin  ödənilməsidir.  Dövlət  məsrəflərinin  əsas 

maddələri  bu  və  ya  digər  mənbədən  asılı  ola  bilməz.  Bu  prinsip  vergitutmanın  əsas 

prinsiplərindən  birinə  çevrilmişdir.  Lakin,  bu  qayda  məqsədli  vergilər  qoyulması  kimi 

istisnaya da yol verir.  

Vergi bir hüquqi mexanizm olaraq öz qarşısına xərclərin ödənilməsi üçün zəruri olan 

konkret  vəsaitin  toplanması  kimi  birbaşa  məqsəd  qoymur.  Həmin  xərclər  təbiidir  ki, 

ə

vvəlcədən  planlaşdırılır,  lakin  nəzərdə  tutulan  məbləğ  vergitutmaya  imperativ  təsir 

---

 

15 

göstərmir.  Toplanan  vergilərin  məbləği  büdcə  haqqında  Qanunda  deyil,  vergi  haqqında 

Qanunda müəyyən edilən qaydalardan asılıdır.  

Verginin  yuxarıda  verilən  tərifi  onu  rüsum  və  yığımlardan  ayırmağa  imkan  verir. 

Rüsum  və  ya  yığım  ödənilərkən  həmişə  konkret  məqsəd  (rüsum  konkret  olaraq  nə  üçün 

alınır)  və  xüsusi  mənafe  güdülür  (Ödəyici  ödənişin  əvəzli  olduğunu  bu  və  ya  digər 

dərəcədə  bilavasitə  hiss  edir).  Vergilər  də  məqsədli  ola  bilər  (məqsədli  vergilər),  lakin 

onlar heç vaxt əvəzli olmur.  

 

1.2. Vergi ödənişləri sisteminin əsas xüsusiyyətləri 

 

Vergi ödənişləri sistemi elmi ədəbiyyatda bəzən astronomiya termini olan bürclərə, 

ayrı-ayrı  vergilər  isə  bürclərdə  yerləşən  ulduzlara  bənzədilir.  Şübhəsiz,  astronomiya  və 

vergi  anlayışları  müqayisə  edilməz  məfhumlardır.  Lakin,  həmin  müqayisə  vergi  sistemi 

haqqında  müəyyən  təsəvvür  oyadır.  Burada  bir  fərq  də  ondan  ibarətdir  ki,  bürclər 

astronomların  subyektiv  mülahizələrinə  görə  qruplaşdırılır.  Vergi  sistemini  təşkil  edən 

müstəqil ünsürlərin vəhdəti isə həyatda mövcud olan reallığın ifadəsidir.  

Müxtəlif ölkələrin vergi sistemləri müxtəlif iqtisadi, siyasi və sosial amillərin təsiri 

altında  formalaşır.  Vergi  sistemləri  vergilər  toplusu,  onların  strukturu,  tutulma  üsulları, 

dərəcələri,  hakimiyyətin  müxtəlif  səviyyələrinin  fiskal  səlahiyyətləri,  vergi  bazası, 

vergilərin  əhatə  dairəsi,  vergi  güzəştlərinə  görə  bir-birindən  əhəmiyyətli  dərəcədə  fərq-

lənirlər. Lakin, diqqətlə nəzərdən keçirildikdə məlum olur ki, onların hamısı vahid elmi və 

vergi texnikası əsasında təşkil edilmişlər. Belə ümumi cəhətlərə daxildir:  

– dövlətin vergi gəlirlərinin artırılması yollarının axtarılması;  

– vergi sisteminin iqtisad və hüquq sahəsində mövcud nəzəriyyələrin ümumən qəbul 

etdikləri  bərabərlik,  ədalət  və  vergitutmanın  səmərəliliyi  prinsipləri  əsasında  təşkil 

edilməsi.  

Vergi  ödənişləri  sisteminin  təşkili  prinsipləri  ümumiyyətlə  birmənalı  deyildir  və 

hökumətin hansı iqtisad nəzəriyyəsini əsas götürməsindən asılıdır.  

Vergi

  ödənişləri  sistemi  dedikdə,  müəyyən  məqsədə  çatmaq  üçün  elmi  prinsiplər 

ə

sasında nizama salınmış vergilər toplusu nəzərdə tutulur.  

qtisadi siyasət hazırlanarkən 

qarşıya  müxtəlif  maliyyə,  iqtisadi  və  ya  siyasi  məqsədlər  qoyulur.  Ona  görə  də  vergi 

---