49
vaxtının kəmiyyət ölçüsü avtomatlaşdırılmış maşın lüğəti – bu, ma-
şın lüğəti kimi başa düşülməlidir.
Mexaniki tərcümə –
sözbəsöz tərcümə ilə eynidir.
Mexanikləşdirilməmiş proses –
ikidillik şəraitində hər hansı
texniki vasitələrin tətbiqini nəzərdə tutmayan informasiyanın işlənib
hazırlanması; o qeyri-maşın, yaxud «əl ilə» yerinə yetirilir.
Merizm -
diferensial əlamətlərin ölçü (səviyyə) vahidi.
Metadil –
1. «İkinci qəbildən» olan dil, daha doğrusu, dil
haqqında danışılan dil (dil-obyekt); 2. Bu elə bir dildir ki, onun
obyekti digər dilin məzmunu və ifadəsidir; 3. Təbii milli dili əvəz
edən dil. Əksər hallarda bu elm və texnikanın hər hansı məhdud sa-
həsində qəbul edilmiş xüsusi dildir. Dilçilər metadilə dilinionların
«adəti, modallığı, dodaqlanmayan səsi» və s. aid edirlər.
Metaədəbiyyat –
ikinci, törəmə ədəbiyyat, mətnlər arasında
modelləşdirici münasibətlər prinsipi əsasında yaranan ədəbiyyat.
Metaədəbiyyat affirmativ formada oxucu kommunikasiyası nöqteyi-
nəzərdən nisbətən müstəqil çıxış edə bilər (o ilkin nümunənin bilin-
məsini, yaxud əksinə – bilərəkdən oricinalı qabaqcadan əvəz edir).
Kommunikasiya zamanı metaədəbiyyat, kontroverz formada öz tam
konkretləşməsi üçün orijinalı bilməni nəzərdə tutur. Müəyyən
şəraitlərdə metaədəbiyyat sonrakı ədəbi proses üçün mənbə ola
bilər.
Metafora –
hər hansı gerçəklik modelinə müvafiq olaraq in-
san təfəkkürü ilə müəyyənləşən və alternativlərin hər hansı qərarlar-
ın qəbulu prosesinə təsir edən dil fenomeni.
Metaforalaşma (metaforizasiya) –
sözün məna tutumunun,
ondakı məcazi mənaların yaranmasına görə genişlənməsi və onun
ekspressiv xassələrinin güclənməsi.
Metakommunikativ aspekt –
metakommunikasiya prosesin-
də metakommunikativ vektorların qoyulma üsulu.
Metakommunikativ subyektin reallığa münasibəti –
ənənə-
yə, mətnin reallıq-ənənə oxu üzərində qəbuledicinin mətnə və real-
lığa münasibətindən haqqında söhbət gedir.
50
Metakommuniasiya –
törəmə, ikinci kommunikasiya. Meta-
kommunikasiya funksiyası – orijinalın invariant xüsusiyyətlərinin
inkişafı, yaxud onların ikinci törəmə mətndə, metamətndə rədd edil-
məsi (protomətn).
Metalinqvistska –
dilin məzmun tərəfini ünsiyyətdə olan
kollektivin təfəkkür və ictimai həyatla əlaqədə olan xüsusiyyətlərini
öyrənən dilçilik sahəsidir. O, dil ünsiyyətində olan kollektivi
linqvistik vahidlərin mahiyyətinə daxil olma fəaliyyətinin mühüm
şərti və qanunauyğunluqları kimi öyrənir.
Metalinqvistik funksiya –
1. Kommunikativ aktda istifadə
olunan «koda», daha doğrusu, dilə özünü istiqamətləndirmiş funk-
siya; bu,dil məlumat predmetinə çevrildikdə başlıca funksiya daşı-
yır; 2. Linqvistik kateqoriyalara keçidi bildirən funksiya; 3. Linqvis-
tik sistemin təsvirinə xidmət edən linqvistikaüstü sistemin təsvirini
göstərən funksiya.
Metamətn –
protomətn modeli, əlaqə məhsulu, mətnarası in-
variantın iki mətn arasında mövcudluq üsulu.
Metamətn subyekti –
mətn yaradıcılığı prosesində müəllif
strategiyasının ortaya çıxmasına müvafiq olan kommunikativ sub-
yekt və onun aktlararası əlaqələrdə iştirakı. Metamətn subyekti mət-
nin müvafiq səviyyələrində özünü açıq aydın, yaxud gizli şəkildə
predmeti affirmativ, yaxud kontroverz münasibətdə göstərə bilər.
Bu iştirakın xarakteri dialektik münasibətlərin əlaqə prinsipində
özünü göstərə bilər.
Metamətnlərin tipologiyası –
müəllif və oxucu subyektləri-
nin yaradıcılığında iştirak dərəcəsinə uyğun olaraq müəllif metamət-
ni, kvazimetamətni və oxucu metamətnləri fərqləndirilir. Meta-
mətnlər tipologiyası struktur və kommunikativ prinsiplərə söykənir.
Metaşeir – şeir haqqında şeir
– ikinci, törəmə poetik mətn.
O, ədəbi aktivliyi modelləşdirir (C.S. Xolmsa məxsus termin).
Metonimiya –
bir əşyanın adının digər əşyanın (predmetin)
yerinə onların arasındakı zahiri və yaxud daxili əlaqəyə görə işlən-
məsi.
51
Metrika ( ölçü) –
1. Şeirşünaslıq nəzəriyyəsi; 2. Şeirşünaslıq
sistemi.
Məcazi məna –
nitqdə adətən, yaxud təbii referent olmayan
predmeti bildirən nitqdə şüurlu istifadə nəticəsində sözün qazandığı
məna.
Məişət-danışıq dili –
bu, elə xalq-danışıq dili deməkdir.
Məişət-danışıq koynesi –
üstün dialekt əsasında əmələ
gəlmiş ümumi dil, bu, elə xalq-danışıq dili deməkdir.
Məkan əlaqəsi –
qarışıq hadisələrlə bütün istiqamətlərdə qar-
şılıqlı əlaqədə olan uzunluğun məhdudlaşmayan əlaqələri.
Məkan münasibətləri markerlər -
onların sırasında məkan
qoşmaları, «long way off»- «uzaq-uzaq», «ten miles long»- «on mil
uzunluğunda», «it’s a day’s trip»- «oraya bir günlük yol var» kimi
məsafə tipli indikatorlar xüsusilə fərqləndirilir.
Məktub (yazı) –
bax: yazışma.
Məktub – nitqin xüsusi janrıdır.
Çünki ünsiyyətə girənlər
arasında kontakt birbaşa yox, bilavasitə, zaman və məkan baxımın-
dan distansiyada gedir. Bütün bunlar şifahi nitq etiketi vasitələrin-
dən fərqlənən müəyyən yığımda müəyyən dil vasitələrindən istifa-
dəni diqtə edir.
Məqsədli dil –
tərcümə dili və onun sistemi; tərcümə olunan
dil haqqında məlumat.
Məqsədli pedantlıq (hərfgüdmə) –
Bax: pedantlıq məqsədli.
Məlumat –
1. İnformasiya daşıyan deyimin kommunikativ tə-
rəfi. 2. Veriliş üçün nəzərdə tutulmuş informasiya. İnformasiya nitq
əsərinin məzmunu ilə üst-üstə düşməyə və nitq əsərinin strukturu
haqqında məlumatı özündə birləşdirə bilər (məsələn, müəllif üslubu
haqqında məlumat ola bilər). 3. Situasiyanın təsviri üsulu.
Məlumat predmeti –
bax: situasiya.
Məna –
1. Semantik məzmundur ki, onun əsasında iki dilin
vahidi arasında qanunauyğun müvafiqlik qurulur; tərcümə zamanı
invariant məna olur. 2. Tərcümə nəzəriyyəsində nitq əsərinin konkret
verilmiş situasiyada məzmunu semantik və situasiya informasiyasının
52
qarşılıqlı hərəkəti kimi nəticəsi olur. 3. Bu, sözün, yaxud söz bir-
ləşməsinin konkret nitq situasiyasında qazandığı mənadır.
Məna informasiyası –
semantik və situasiya informasiyanın
müqayisəsinin nəticəsi olan nitq əsərinin mənası.
Məna inkişafı
– 1. Tərcümə zamanı lüğət uyğunluğunun
məntiqi şəkildə onunla bağlı kontekstuallıqla dəyişilməsi (predmet
burada onun əlaməti, proses – predmetlə əlamət - predmet, yaxud
proseslə əvəz oluna bilər). 2.Tərcümə üsulunun mahiyyəti, əgər tər-
cümə zamanı ilkin vahidlər onların leksik (lüğət) uyğunluğu ilə yox,
öz məqamları etibarı ilə onunla üst-üstə düşmürsə, digər vahidlərlə
dəyişilir, əvəzlənir. Bu üsuldan müxtəlif çeşidli mətnlərin tər-
cüməsində istifadə olunur.
Məna invariantı –
özünün konkret realizasiyasındakı əsas
əlamətləri birləşdirən sema.
«Məna-mətn» modeli -
İnsanın nitq fəaliyyətinin modeli, hər
hansı mənanı ifadə edən, hər hansı mətnin - onun mənasını özündə
saxlayan model. Bununla belə, məna ümumi şəkildə müəyyən-
ləşdirilir ki, o bütün müxtəlif deyimlərdə dil daşıyıcıları tərəfindən
tanınan və istifadə edilən bərabərişarəli (perifraz) kimi işlədilir.
Məna təhlili –
ilkin mətnin (orijinalın) qavrayışı zamanı tər-
cüməçinin mütləq əməliyyatlarından birinə çevrilir; onun burada
məqsədi mənanın müəyyənləşməsi və invariant informasiyanın
fərqləndirilməsidir. İlkin mətnin semantik təhlili zamanı onun
məlum metodlarından istifadə olunur: daha böyük informasiya yükü
daşıyan söz seçimi metodu, transformasiya metodu, daha relyefli
söz seçimi metodu.
Məna təhlili metodu –
onun köməyi ilə tərcümədə məna təh-
lili həyata keçirilir. Ardıcıl tərcümə zamanı yazıya alınma siste-
mində - daha böyük informasiya sisteminə malik olan söz seçimi
metodu, transformasiya metodu, daha relyefli sözün seçimi metodu
kimi metodlardan ardıcıl tərcümə zamanı istifadə edilir.
Məna yoldaşı –
seçilmə (ayrılma) və yadda saxlamaya əsasla-
nan nitq əsərindəki məna döyüş nöqtəsi yaddaşı.