Microsoft Word monoqrafiya docx

123 
 
 
İskəndərin ruslarla müharibəsi 
Nizami İskəndər surəti vasitəsiylə ədalətli hökmdar prinsipinə sadiq qalaraq abxaz 
və rusların Bərdəyə hücumunun qarşısını almaq və Nüşabəni onların zülmündən 
qurtarmaq üçün ruslara qarşı müharibə edir. Nizami bunu göstərməklə öz kinini ruslara 
bildirmiş  və onların istilalarını pisləmişdir. 332-333-cü illər arasında hicri tarixində 
rüslar Bərdəni işğal altında saxlamışlar. Nizami yazılarından başqa bir mənbə 
olmadığından biz onunla razılaşmalı oluruq. Rusları  qırmızı sifət və sarı tüklü kimi 
təsvir edən Nizami Abxazların da  qəsbkarlıqda əli olmalarını təsdiq edir. 
Ruslar  İskəndərin gəlməsini eşidib səfərbər olurlar. Hər iki tərəf müharibəyə 
başlayır. 6 gün şiddətli döyüşlər gedir, hər iki tərəf xeyli itki verir. Nəhayət  İskəndər 
qələbəni bayram edir. İskəndər bu döyüşdən xeyli qənimətlər  əldə edir. Bununla da 
İskəndər camaatı o cümlədən Nüşabəni ruslardan azad edir. Rusların ordusu darmadağın 
edilir. Çoxu öldürülür, bir hissəsi  əsir düşür, sağ qalanları qaçıb canını qurtarır. 
Nizaminin vətəni azad görmək arzuları çin olur. 
İskəndərin bu qələbəsi ona ölməzlik rəmzi gətirir və buna görə  də, dirilik suyu 
axtarışına çıxır. 
«İqbalnamə» 
Nizami «İskəndərnamə» poemasını iki yerə bölməklə onun I hissəsini «Şərəfnamə» 
adlandırılıb daha çox İskəndərin qoçaqlığı, hərbi yürüşlərdəki  şücaəti və  ədalətindən 
bəhs edir. II hissəni «İqbalnamə» adlandıraraq  şair burada hikmət,  əxlaq və elmə 
üstünlük verir. Digər tərəfdən dünyada heç nəyin  əbədi olmadığına işarə edir. Ancaq 
yaxşılıq və pislik kimi iki qutbün olduğuna ehkam vurur.Şubhəsiz, Nizami heç də 
tarixdəki hikmətdən danışmaq istəməmiş, amma bəşəri hisldərdən də geridə qalmaq 
istəməmişdir. Çünki, onun seçdiyi qəhrəman da  elə bu  nəticəyə gəlir. Nizami göstərir 
ki, dünyanı güc və zor hesabına deyil ağıl və    ədalətin təntənəsi ilə idarə etmək olar. 
Nizami qədim Yunan tarixini bilib, bütün islamı  dəyərlərdən istifadə etmişdir. Nizami 
bu qədim mədəniyyətləri tərənnüm etdirmiş, dünyanın yadından çıxanları bir daha 
xatırlatmışdr.  Şair xristian və müsəlmanların yaxşı  nəyi varsa əxz etmişdir. O, Bizans 

---

124 
 
 
imperiyası, qədim yunan elmi, əxlaqını  dəqiq verməklə bütün bunlar barəsində doğru 
fikir yaratmışdır. Əlbəttə, yunan mədəniyyəti daha qədimdən mövcud idi, lakin Nizami 
onu Şərqlə-Qərb vəhdətində birləşdirən yeganə adam olmuşdur. 
İskəndərin  ən böyük işi onun İskəndəriyyə  şəhərini saldırıb adını tarixdə  əbədi 
olaraq yaşatmaq idi ki, o da ona müyəssər oldu. İskəndəriyyə bu gün də Misirin ən 
böyük və gözəl liman şəhərlərindən biridir. 
hər bir işin başlanğıcı olduğu kimi sonu da vardır. İskəndər də doğulur, məşhurlşır 
və ölür, ancaq Nizami qələmiylə o, əbədi bir dirilik simvoluna çevrilir. Nizami qələmi 
və elminin gücü bəşəriyyətin qibləgahı kimi daima səcdə yeri olaraq qalacaqdır. 
Doktor Kamil Əhmədnejad Nizamini özünəməxsus meyarlarla açmışdır. Nizamini 
şahlara tabe olmamaq, saraydan qaçmaq və sərbəst işləməsini özəl olaraq vurğulayır ki, 
bu da doğrudur. 
 
Doktor Barat Zəncani 
 
Nizami Gəncəvinin «Sirlər xəzinəsi» məsnəvisinin şərhi  
Tehran universitetinin nəşriyyatı, 2008 Nizaminin adının İlyas olduğunu şairin özü 
«Leyli və Məcnun» poemasında yazmışdır. (səh. 44)  
Nizaminin arvadının adı Afaq Qıpçağı idi ki, Dərbənd hökmdarı Ərzincan padşahı 
Fəxrəddin Bəhram  şah  şairə bağışlamışdı. Nizami «Xosrov və  Şirin»  əsərində  Şirinin 
ölümündən sonra bunu xatırladaraq yazır ki, mən Afaqı nəzərdə tutub bunu yazmışam. 
(«Xosrov və Şirin» səh 430)  
Oğlunun  adının Məhəmməd olması barədə bütün təzkirəçilər qeyd etmişlər.  
Afaqdan sonra Nizaminin ikinci arvadı da olub ki, onu da «Leyli və  Məcnun»u 
yazandan sonra itirmişdir. («İqbalnamə» səh. 61)  
Şairin öz yazılarına görə onun üçüncü qadını da olmuşdur. («İqbalnamə» səh. 61). 
Bu, Nizaminin sonuncu arvadı olmaqla o da həyatını qeyb etmişdir. Sonralar şair daha 
evlənməmiş, tək yaşamağa üstünlük vermişdir.  

---

125 
 
 
Deyilənlərə görə Nizaminin ilk övladı oğlan olmuş və 8-10 yaşında ikən dünyasını 
dəyişmişdir.  
Məhəmməd isə «Xosrov və  Şirin» yazılanda 7 yaşında, «Leyli və  Məcnun» əsəri 
tamamlananda 14 yaşında imiş. Şairin «Leyli və Məcnun» dastanında oğluna nəsihəti və 
yaşının da göstərilməsi bunu bir daha təsdiqləyir.  
 
Nizaminin doğulduğu yer və mənşəyi 
Nizaminin doğulduğu yer Gəncə  və  şöhrət tapdığı  şəhər də  Gəncədir.  Şair öz 
iqamətgahında xəmsəsini yazmışdır. Buna sübut kimi Nizaminin «Sirlər xəzinəsi» səh. 
180; «Xosrov və şirin» səh. 37; «Şərəfnamə» səh. 25; «İqbalnamə» səh 29-da Gəncəyə 
həsr etdiyi misralardan aydın görmək olar. Bunu o dövrün təzkirə yazanları da təsdiq 
etmişlər.  Əvfi və Dövlətşah Səmərqəndi onun Gəncədə doğulduğunu və  Gəncəvi 
təxəllüsünü götürdüyünü göstərmişlər. Lakin bəziləri onun əhli Qum olduğunu iddia 
edirlər. Ancaq görünür bu fikir sonradan əlavə edilmişdir. Digər tərəfdən nəsli Qumdan 
olsa belə  vətəni Gəncə olduğuna  şübhə yeri qalmır. Azərbaycan alimləri və rus 
şərqşünası Bertels onun Gəncəli olduğunu vurğulamışlar. Lakin başqa bir təzkirəçi 
Əbdülqəni sahib yazır ki, şeyxin əcdadı Qumdandır və onun atası Gəncəyə gəlib orada 
evlənib Nizami də Gəncədə anadan olmuşdur.  
Böyük  İran alimi Vəhid Dəstgerdi yazır ki, bütün bu mülahizələri sübut edəcək 
dəlillər  əlimizdə yoxdur. Onun İraqdan olması fikirləri də mövcuddur, ancaq Gəncədə 
doğulduğu hamı  tərəfindən qəbul edilmişdir. Nizami «Şərəfnamə»  əsərinin 53-cü 
səhifəsində, “İqbalnamə”nin 29-cu səhifəsində  İraq, Qum və  Gəncə adlarını  çəkir. 
Ancaq bəzi təzkirəçilərin onun əslən  İraq  əcəmlərindən olması fikri heç bir yerdə 
təsdiqlənmir. Bütün bunlar mülahizələrdir. Əsas odur ki, Nizami Gəncəlidir.  
 
Nizaminin doğum tarixi. 
Ayrı-ayrı təzkirəçilər Nizaminin doğum tarixini müxtəlif illərlə göstərmişlər.  
1.
 
Ripka və Bertels şairin təvəllüdünü hicri 535 göstərmişlər.  

---