Microsoft Word monoqrafiya docx
Yüklə 7,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nİzamiylə tanışlıq
- Nizaminin söz yaradıcılığı
- “Sirlər xəzinəsi”
- Eşq kitabı
114 Nİzamiylə tanışlıq Nizaminin həyat və yaşayışının dəqiq şəhrini vermək çətindir, ona görə ki, bu barədə tam məlumat yoxdur. Əlbəttə, şair öz əsərlərinin bəzilərində buna toxunsa da, hələ bu da ardıcıl şəkildə deyil. Onun əsl adının İlyas, təxəllüsü Nizami, atasının adı Yusif, anası isə kürd tayfalarından olduğunu bütün təzkirəçilər qeyd etmişlər. Nizaminin şairlikdən başqa parçaçılıq, tikiş işləri və yaxud o zaman Gəncədə ipəkçiliyin inkişafı ilə əlaqədar bu sənətlərin birini bilməyi ehtimal olunur. Səid Nəfisi və Bertels bu barədə «Leyli və Məcnun» əsərinin 29-cu səhifəsindəki yazıya əsasən bu fikri yürüdürlər. Ancaq orada da konkret bir şey söyləmək çətindir. Nizaminin özünün əsərlərindəki deyilənlərdən məlum olur ki, Atasının adı Yusif, anası kurd qızı, qadını Afaq, oğlu Məhəmməd yeganə övladı və dayısı Xacə Ömərdir. Məhəmməddən başqa övladı olmasına işarə edilməmişdir. Məhəmməd də Nizaminin «Xosrov və Şirin», «Leyli və Məcnun» və «Yeddi gözəl» poemalarını oxumuş və şair oğluna nəsihət də yazmışdır. Nizaminin anadan olduğu yer Nizaminin doğulduğu yer Gəncə və ömürboyu yaşadığı yer də elə oradır. Bir dəfə Qızıl Arslanın dəvətiylə Gəncədən 30 kilometrlik bir məsafəyə qısa səyahətə çıxmışdır. Heç yerdə Nizaminin yaşayış və ölümü barədə müfəssəl məlumat verilmir. 534-cü il Gəncə zəlzələsi haqqında Nizami məlumatından belə anlaşılır ki, o, zəlzələdən özündən böyüklərdən eşitmişdir. Özü isə zəlzələdən 2 il sonra dünyaya gəlmişdir şairin özünün işarə etdiyi kimi «Xosrov və Şirin»i yazanda artıq onun 40 yaşı var imiş. Aydındır ki, «Xosrov və Şirin» hicri-qəməri tarixiylə 576-cı ildə yazılmışdır. Bununla Nizaminin təvəllüd tarixini bilmək olar. «İqbalnamə» beytlərinin sonunda da şairin yaş əndazəsinə toxunulur. Buradandır ki, onun 63 il 6 ay yaşadığı məlum olur. Nəhayət «İskəndarnamə» əsərini bitirdikdən sonra 599-cu ildə vəfat etmişdir ki, bu da qəbul olunmuşdur. 115 Nizaminin söz yaradıcılığı Nizami şerinin səbkisi Xorasan və İraq şeir formaları arasındadır. Əgər fars şeir dilini Xorasan, İraq, Hind məktəbi ilə müqayisə etsək onda belə qənaətə gələrik ki, Nizami poeziyası İraq şeir nümunələrinin bariz oxşarıdır. Onun məsnəvi, ürəyəyatan, düzülüş qaydası, xeyli ərəb kəlmələrinin işlədilməsi buna dəlalət edir. Bununla belə şeirdəki fars üslubu, Nizaminin öz dəsti-xətti olması, hətta Qərb təmayülü və Yunan forması da özünü göstərir. Sokratdan əvvəlki fəlsəfə və islam dəyərləri Nizami yaradıcılığında özünü biruzə verir. Digər tərəfdən elmi istilahlar, xüsusiylə astronomiyaya bələdlik onun əsərlərində özünü tam göstərir. Nizaminin saraydan uzaq olmasına gətirib çıxardır ki, bu da şairin yaradıcılığına müsbət təsirsiz ötüşməmişdir. Bu da onun şahlara mədh yazmaqdansa, əxlaq, hikmət və cəmiyyətin real həyatından yazmağa imkan vermişdir. Nizami şeriyyatının gücü ondadır ki, o, acı, mənfi işləri göstərsə də, əsas etibariylə işıqlığa can atan sənətkar kimi özünü göstərmişdir. Əksər vaxt da xeyrin şər üzərindəki qələbəsi, haqqın nahaqqa qalibiyyətini deməklə öz ideyalarını tərənnüm etmişdir. Bunları söyləməyə hünər tapmışdır. Onun ilk əsəri «Sİrlər xəzinəsi», sonuncu dastan «İskəndərnamə»dən fərqlənsə də, öz aralarında bir həmahənglik təşkil edir. Nizami cavanlıqdan bir əxlaqı götürüb sona qədər də onunla gedir. Bədii şeir təsvirinə gəlincə Nizami qədər onu ilahi bir qüvvəyə çevirə biləcək bir adam, və yaxud ikinci bir şairə rast gəlmək müşkül məsələdir. Nizaminin əsərləri Nizami əsərlərinə vaqif olduqda ilk növbədə onun istifadə etdiyi məxəzlərdən qədim tarix, islam, İskəndər nəzəri çəkir. Digər tərəfdən mütailəsi və şəxsi çıxardığı fikrilər köməklik edir. “Sirlər xəzinəsi” Nizaminin ilk mühüm və çətin əsəri Sirlər xəzinəsidir. Bu çətinlik şairin yaşadığı keşməkeşli dövrlə birbaşa əlaqəlidir. Digər tərəfdən onun gənclik illəri və özünə ad-san 116 qazanması ilə bağlıdır. Nizaminin bu kiçik və qısa məsnəvisi Allahın, peyğəmbərlərin, Fəxrəddin Bəhram şahın, kitabın yazılma səbəbi, sözün fəziləti kimi mövzuları əhatə etməklə 20 hissədən ibarətdir. Bəzi təzkirəçilərin fikrincə 21. Hətta 22 hekayədən ibarət olduğu iddia edilir. Ancaq qədim nüsxələrdə 20 hissədən ibarətdir ki, Əmir Xosrov Dəhləvi də ondan faydalanaraq 20 məqaləlik bir sirlər xəzinəsini nəzirə yazmışdır. Görünür 21-ci məqalə sonradan artırılmışdır. Nizami özü əsərin başlanğıcında belə söyləmişdir: Qəbul etdiyimi ar bilməmişəm, Ürəyim deyəni mən söyləmişəm. Düşünməyə əsas verir ki, Nizami “Sirlər xəzinəsi”ni yazarkən Sənainin “Hədiqət əlhəqiqi” əsərindən faydalanmışdır. Sənai o dövrdə çox şöhrət qazanmışdı və bu üzdən Xaqani və Nizami kimi şairlər ondan bəhrələnmişlər. Ancaq qeyd etmək yerinə düşər ki, Nizaminin elmi bilikləri özünün sələf və xələflərini geridə qoymuş yeni bir şeir aləmi yaratmışdır. “Sirlər xəzinəsi” 2400 beytdən ibarətdir, səri bəhrində yazılmışdır. Böyük alim Səid Nəfisi Nizami yaradıcılğından bəhs edərkən səri bəhrindən Rudəki və Nasir Xosrov da istifadə etdiyini göstərmişdir. Nizami “Sirlər xəzinəsi” dastanını Fəxrəddin Bəhram şaha Ərzincan sahibinə həsr etmişdir. Əsərin başlanğıcında onun adını çəkmişdir. Şair ədalətin zəfər çaldığına, zülmün dəf olmasına çalışıb ədalətli şah fikrini bəyan etmişdir. Nizami “Sirlər xəzinəsi”ni yazmaqla böyük bir ədəbi məktəbin başlanğıcını qoydu, o, eyni zamanda əxlaq, hikmət və elmin təcəssümünü əks etdirdi. “Sirlər xəzinəsi” didaktik baxımdan çox dəyərli bir əsər olaraq öz təravətini itirməyəcək. Eşq kitabı Nizami əxlaqla dolu “Sirlər xəzinəsi”ndən sonra bir eşq dastanı yazmaq fikrinə düşür. Şairə görə dünyanı eşq, mehr, məhəbbət və sevgisiz təsəvvür etmək olmaz. Bu eşq əsəri Sənainin “Hədiqətəl Həqiqe” və Fəxrəddin Gürganinin “Vis və Ramin” əsərlərindən tamamiylə fərqlənirdi. “Xosrov və Şirin” poemasında da şair ənənəsinə sadiq qalaraq əxlaq, mənəviyyat məsələlərini unutmamış, yeri gəldikdə onları bəzi Yüklə 7,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|