Microsoft Word monoqrafiya docx

117 
 
 
şəkildə göstərmişdir. Bu eşq məsnəvisinin yazılmasında onun Qıpçaq qızı həyat yoldaşı 
Afaqın rolu az olmamışdır. Nizami Afaqla yaşadığı illəri özünün ən xoşbəxt illəri sayır 
və “Xosrov və  Şirin”i yazdıqda öz Afaqını gözünün önünə  gətirdiyini vurğulayır. 
Nizamidən  əvvəl yazılan eşq məsnəviləriylə  əlbəttə,  şair tanış idi, lakin o elə bir 
məhəbbət dastanı yaratmışdır ki, o birilərini kölgədə qoymuşdur.  
Nizaminin hər iki əsəri Səlcuq qələmindən çıxmış  və Cahan Pəhləvanla Qızıl 
Arslana ithaf olunmuşdur.  Ədəbi nöqteyi-nəzərdən də “Vis və Ramin”, “Xosrov və 
Şirin”ə çatmır.  
“Xosrov və Şirin” dastanı əvvəldən axıra qədər sasani tarixindən bəhs edir və İran 
şahlarından olan Xosrov Pərvizin həyatını tam əks etdirir. Xosrovun Hörmüzün oğlu 
olduğu və şah nəslinin davamçısı kimi bütün kitablarda göstərilmişdir. Rum türkü olan 
Şirin də Azərbaycan hökmdarıdır. Bu tarixi şəxslərdən başqa digər adamlar da əsərdə 
iştirak edirlər, onlar Nizaminin öz təxəyyülünün məhsuludur. Həqiqətən  Şirin Fərhada 
vurulur, ancaq o, Xosrovu sevir. Xosrovun isə  Məryəm və  Şəkərlə evlənməsi tarixdə 
yoxdur. Bunlar Nizaminin öz düşüncəsi kimi qəbul edilir. Bertelsin fikrincə Nizami 
əfsanəvi gürcü gözəli Tamaradan xəbərdar olmuş, bəzi cizgiləri Şirin üzərinə gətirməklə 
bu Qafqaz gözəlini vəsf etmişdir.  
Nizami “Xosrov və  Şirin” dastanını 576-cı ildə Azərbaycan Atabəylərindən 
Məhəmməd Cahan Pəhləvana həsr edib təhvil vermişdir. Ancaq 581-ci ildə Cahan 
Pəhləvanın ölümündən sonra onun qardaşı  Qızıl Arslan əsəri  əlinə keçirir. Lakin necə 
olsa da, “Xosrov və  Şirin” bir qiymərli  əsər kimi həm  şahlar tərəfindən, həm də xalq 
içərisində böyük rəğbətlə qarşılanır.  
Nakam eşq  
Hicri tarixiylə beşinci  əsrin ortalarında Nasir Xosrovun şərəfnaməsində göstərilir 
ki, Hecaz qəbiləsinin yaşadığı uçuq qalanın divarları Leyligilin oturaq məntəqəsi idi. 
“Məcnun və Leyli” ərəb şifahi ədəbiyyatında nəsrlə mövcud idi. Asitan İbn Mənuçehr 
isə Nizaminin “Xosrov və  Şirin” dastanı ilə tanış olduğu üçün şairdən “Leyli və 

---

118 
 
 
Məcnun”u nəzmə çəkməyi xahiş etmişdir. Nizaminin oğlu Məhəmməd də atasından bu 
əsərin yenidən yazılmasını rica etmişdir.  
Nizami ilk şairdir ki, bu əsəri nəzmə  çəkmiş  və bundan sonra bütün “Leyli və 
Məcnun” yazanlara yol açmışdır. Əbuəlfərəc İsfahani də bu əsərə müraciət etmiş və bəzi 
məxəzləri göstərmişdir. Bu səpkidə yazanların əsərlərinə qəti rəy vermək doğru olmazdı, 
hər kəs müəyyən zəhmət çəkmiş, ancaq demək lazımdır ki, Nizami həm bu dastanı 
nəzmə çəkən ustad və şeriyyət baxımından əvəzsiz şair kimi mislsizdir.  
Ərəb mənbələrindən götürülən faktlar bizə əsas verir ki, bu eşq mövcud imiş. Bu 
dastan  şairlərin dilində hicri IX əsrə  qədər davam etdirilmişdir. “Leyli və  Məcnun” 
dastanı  ərəb, hind və fars ədəbiyyatında geniş vüsət almışdır və görünən budur ki, 
Nizami bunlardan xəbərdar idi. Lakin doğurdan da Nizaminin bunlardan fərqli olaraq öz 
dəsti-xətti mövcuddur. Əflatuni eşq burada özünü göstərir.  Ərəb təbiri ilə nakam eşq 
anlamına gəlir. Aşiq və məşuqun bir-birlərinə qovuşmasının səbəbi o ictimai quruluşla 
əlaqədardır.  
Nizami təsiri bir şərqlə bitmir o, özündən sonra yazıb-yaradan qərb dramaturqu 
Şekspirə belə təsir etmişdir. Nizami Xaqaninin “Töhfeye-əleraqeyn” vəzniylə “Leyli və 
Məcnun” məsnəvisini yazmışdır. Lakin Nizami əxlaqi və ictimai məsələlərə toxunmuş, 
onları qabartmışdır.  
Beləliklə Şivanşah hökmdarı Axistanın xahişi ilə 400 beytlik əsəri 14 aydan da az 
bir müddətdə Nizami tamamlamışdır.  
Hazırda 50-dən artıq  şair farsca və türkcə “Leyli və  Məcnun” dastanına nəzirə 
yazmışlar ki artıq onlar tanınırlar.  
“Yeddi gözəl”  
Nizaminin “Yeddi gözəl” mənzuməsi tarixi mənbə,  əfsanə  və  şairin öz bilik və 
təfəkkürü əsasında yazılmışdır.  
Hadisələr Sasani hökmdarı Bəhrami Gurdan (beşinci Bəhram) bəhs edir. Bu haqda 
Firdovsi özünün məşhur “Şahnamə”  əsərinda yazmışdır. Lakin Nizami bu mövzuya 

---

119 
 
 
müraciət etməklə yeni bir əsərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Onun Küpr Arslana dua 
və nəsihəti göstərir ki, bu poemanı Küpr Arslanın xahişi ilə yazılmışdır.  
Nizami sözün hikməti, oğluna nəsihətdən sonra dastanı  Bəhramla belə başlayır. 
Memar Simnarın Bəhrama müəzzəm bir saray tikməsini tərənnüm etdirir. Əsərdə 
göstərilir ki, birinci Yəzdgerd Bəhramın atasının ölümündən sonra taxt-taca sahib olmaq 
üçün Bəhrama ciddi cəhd göstərir. Lakin camaat onun da atası kimi zülümkar 
olacağından qorxub istəmirlər. Ancaq Bəhram öz gücü vasitəsiylə buna layiq olur. Bu 
hadisənin böyük Firdovsi tərəfindən qələmə alındığı da tarixdə həqiqətdir. Oxşarlıq da 
ondadır ki, Firdovsidə Bəhramın kənizi Azadə, Nizamidə Fitnə adlandırılmışdır.  
Fitnə ilə  Bəhramın mübahisəsi  şairin öz amalından doğan fikirdir ki, adət etmək 
vərdiş yaradır.  
Dövlətşahın yazdığına görə Nizaminin xəmsəsi 20 min beytdən ibarət olmuşdur. 
Əldə olunan dəlillər də bunu sübut edir. Nizaminin özündən sonra gələn  şairlərə 
təsirindən danışarkən, onu qeyd edək ki, uzun müddət bu təsir özünü göstərmişdir. 
Azərbaycan və Tacikistan ədəbiyyatında  əsrlərlə davam etmişdir. 1953-cü ildə Mirzo 
Tursunzadə, 1940-cı ildə Səməd Vurğun, 1949-cu ildə Nazim hikmət yaradıcılığında öz 
əksini tapmışdır. Xosrov Dəhləvi 2 il Nizami xəmsəsindən bəhrələnərək ömrünü sərf 
etmişdir. Nizami 5 dastanına 30 il sərf etmişdir.  
 
“İskəndərnamə”  
Iki böyük hissədən ibarət olan Nizaminin bu sonuncu əsəri “Şərəfnamə” və 
“İqbalnamə” adlanır.  
“Şərəfnamə”  
Nizami ömrünün axırıncı illərini “İskəndərnamə”yə  sərf etmişdir. Bu fateh 
haqqındakı dastan uzun zaman Şərq və Qərbdə müxtəlif xalqların dilində şifahi və yazılı 
şəkildə mövcud olmuşdur. Lakin Nizami yaradıcılığında bu əfsanə bir əbədilik 
simvoluna çevrilmişdir. Nizamidən öncə tarix, təvsir, İskəndərnaməyə aid yazılarda və 
Firdovsi “Şahnamə”sində xeyli deyilmişdir. “Şərəfnamə” də təxminən 6800 beyt vardır. 

---