Microsoft Word lord talibzadeh doc

 
82
pərəncədir, çarşabdır, maskadır) və  kəfəndir. Mən 
söyləmədim, Füzuli belə dedi: diri libası ilə ölü 
kəfənini bir-birinə müsavi götürdü. İnsan geyinib 
insan olur, geyinib təbiət içindən mədəniyyətə 
adlayır. Libas təbiətlə  mədəniyyət arasında bir 
ötürücü, mediator. Adəm və  Həvva qadınla kişi 
bədənlərinin fərqlərinə varanda, özlərini tanıyanda 
utandılar, həya elədilər,  əncir yarpağından ilk geyim 
variantı kimi yararlandılar. Əcəba, bədəni libas içrə, 
pənbə içrə  məxfiləşdirmək, nihan etmək, gizlətmək nə 
demək? Bu da bir oyunmu, yahu? Şübhəsiz, bu insanın 
psixoloji tarazlığı, birgəyaşayış qanunlarının 
tənzimlənməsi üçün labüd bir oyun. Amma bir fikir 
verin: mədəniyyət öz mövcudluq tarixi boyunca ruhu 
həmişə  bədəndən üstün tutub, bədəni ruh qarşısında 
daim kiçildib, miskinləşdirib. Hərçənd mədəniyyət 
tarixindən bədənin ruhu üstələdiyi dövrlər də  məlum. 
Di gəl ki, hətta bu çağlarda belə  bədən ruhun 
gözəlliyini gözəl fizioloji formada güzgüləyən 
təzahürdən başqa bir şey olmayıb. Bədənin yerini və 
statusunu mədəniyyət şəbəkəsində necə müəyyənləşdirmək 
mümkün? Bədən və varlıq, bədən və  cəmiyyət, bədən və 
mədəniyyət refleksiyası hansı ontoloji, psixoloji və 
sosioloji paradiqmalara (sxem-cədvəllərə) söykənir? 
Təbiət bədəni “sifariş” eləyir, bədən - cəmiyyəti, ruh 
- mədəniyyəti. Varlıq, toplum və  mədəniyyət bədəndə 
bir ortama gəlir: bədəndən onların üçünə də qapı var. 
Bədən və ruh əbədi bir tapmaca kimi kulturoloji 
problemdir. Çünki ruh mifdir, fikir işçilərinin qeyri-
səlis məntiqinin yaradıcı imperatividir. Ruh insanın 
sübuta yetirmədiyi kəşfidir. Mən elə hesab edirəm ki, 
kulturologiyanın prerdmeti bədənlə ruhun zaman və 
məkan çərçivəsində qurduğu, düzənlədiyi oyunlardır, bu 
oyunların tipidir, janrıdır, üslubudur.  Məhz bu 
oyunlar “mədəniyyət” adlanır. Onda başlayaq: 
 
BӘDӘN  OLUMDUR, 
 

---

 
83
öldü, meyit olur: yəni ki, bədən vücuddur, mövcud 
olandır, təpədən dırnağadək materiyadır, varlığın 
təzahür formalarının zəncirində sonuncu həlqədir. 
Allah Adəm və  Həvvanın torpaqdan yapılmış  bədənlərinə 
can verdiyi gündən üzü bəri artıq heç nə yaratmır. Hər 
şey təkrar istehsaldadır.  İnsanın bədəni sanki 
varlığın  ən axırıncı divarıdır, təbiətin möhürüdür. 
Bədənlə  təbiət qurtarır. Tanrı öz yaradıcılığına 
insanla (onun bədənilə) yekun vurur. İnsan bədəni 
tanrı heykəltəraşlığının ideal təcəssümüdür. Təbiət 
bədənə çatıb dayanır: çünki ondan o yanası 
mədəniyyətdir, mədəniyyətin formalaşdırdığı, idarə 
etdiyi cəmiyyətdir. Öz ontoloji statusu etibarı ilə 
bədən sosial dünyaya, topluma, mədəniyyətə yad 
elementdir.  Əgər insan sürüdən çıxıbsa, və  əgər sürü 
primitiv cəmiyyət variantıdırsa, bəs onda necə olsun? 
Məsələ bu ki, bədən varlığın özüdür, sürü isə tələbat, 
zor və qanun zəminində primitiv təşkilatlanmadır. 
Başqa sözlə, bədən “mən” olub sosial dünyada yaşamağa 
məhkum təbiətdir. Cəmiyyət (sürü) bədənlərin yox, 
işarələrin cəmiyyətidir. Toplum içrə  bədən işarələrin 
köməyilə öz mövcudluğunu tənzimləyir və birgəyaşayışın  
şərtlərini açıqlayır. Elə ki, işarələr adekvat 
qavranılmadı, anlaşılmadı və onların yozum variantları 
çoxaldı, cəmiyyət (sürü toplumun primitiv modeli kimi) 
dağılır. Odur ki, cəmiyyəti işarələr sistemi, yəni 
mədəniyyət formalaşdırır.  İndən sonrasına bədən 
simvolların, eyhamların səltənətindədir, onların 
tabeliyindədir.  
   Bədənlə varlığın kündəsi eynidir. Lakin bədən “mən” 
kimi topluma inteqrasiya olanda özünü təbiətdən ayırıb 
bildirici olur. Fizioloji bədən instinktlər bədənidir: 
bütün canlılarla eyni hücrəni bölüşür. 
İnsan 
instinktlərinə sahib çıxmağa başlayanda mədəniyyət 
yaranır, “mən” yaranır və  bədən sosiallaşır. “Mən” 
artıq sosial bədəndir və bu statusda o özünü təbiətə 
qarşıdurum bilir. İnstinktlər bədəni “dəyişkənliyin 
daimiliyini”
2
 eyhamlaşdırır. Bu bədən özünə zamandan 

---

 
84
oyuncaq və  əyləncə düzəltmir. Ona görə ki, 
instinktlər bədənində “mən” olmadığından o, heç nədən 
ötrü darıxmır. Sosial bədənsə özünü ZAMAN ölçüsü kimi 
aparır. Çünki “mən” dəyişkənliyi aradan götürüb yalnız 
daimiliyi saxlamaq, əbədiyyətin mövcudluğuna inanmaq 
istəyir. Məsələ bu ki, əgər zaman yoxdursa, əbədiyyət 
də yoxdur, yalnız permanent dəyişmələr var. Sosial 
bədən zaman formasıdır: ol səbəbdən ki, “mən” öz 
ömrünün, bədən enerjisinin aktivlik müddətini 
hesablamağı bacarır; yəni zaman sosial anlayışdır. 
Zaman təbiət üçün cəfəngiyyatdır. Sosial bədənin 
dışında isə mütləq bir dəyişmələr zamansızlığı 
yaşanılır. Zamanın rəsmini insanın sosial bədəni 
cızır. SOSİAL BƏDƏN VARLIĞIN ZAMAN BORUSUDUR. Biz məhz 
“mən”ləşmiş  bədəni insan adlandırırıq. Tarix insanın, 
yəni sosial bədənin tarixidir. Zamanla məkan elə 
buradaca bir-birinə qovuşur, işarələnir.  İnsan naqil 
kimi zamanı  məkanla birləşdirir.  ZAMAN SOSİAL 
BƏDƏNLƏRİN ÖMRÜ İLƏ “QİDALANIB” BÖYÜYÜR VƏ  MƏKANI 
ÖZÜNÜN SƏRHƏDSİZ QƏBİRİSTANLIĞI BİLİR. 
BÜTÜN 
MƏKANLARIN POTENSİAL MƏZARLIQ OLMAQ ŞANSI HƏMİŞƏ  
REALDIR. Bədən dünya sirlərinin düyünləndiyi nöqtədir. 
Dünyanı tanımaq üçün bədəni tanımaq gərək. Elə isə: 
 
BӘDӘN ONTOLOJİ MÖCÜZӘDİR, 
 
sosio-kulturoloji fenomendir ki, hələ bir çox mənaları 
özündə qapsayır. Bədən ona görə ontoloji, yəni 
zamansız-filansız, möcüzədir ki, kainatın güzgüsüdür; 
damla kimi kosmosu güzgüləyir. Orijinal deyiləm, 
Nəsimidən gələn fikri təkrarlayıram. Lakin Ortaçağ 
müsəlman mədəniyyətinin  “Mirat əl-muhaqqiqin” 
(“Tədqiqatçıların aynası”) risaləsində  də oxşar 
mənanın fərqli ifadəsi mənim söylədiyimin urvatlı 
təsdiqidir: “İnsanın bədəni elə bir xəritədir ki, 
orada kainatın, yerin və göyün, illərin (zamanın) və 
şəhərlərin xəritəsi görünür”.
3 
  

---