Microsoft Word lord talibzadeh doc

 
76
Güzgü qənşərində  Məşədi hamıya bəyan eləyir ki, 
saqqalı qapqara şəvə kimidir, dişləri yerindədir, 
qulaqları  eşidir, gözləri görür, yəni o, bilmərrə 
qoca-zad deyil. Faktiki olaraq bununla da 
kifayətlənmək mümkün idi. Lakin Məşədi dəcəl uşaqlar 
kimi dinc oturmur, başlayır papağı ilə oynamağa, min 
cür hoqqa çıxartmağa: papağını gah belə qoyur, gah 
elə. Bir şey alınmır və qərara gəlir ki, Gülnaz xanımı 
başıaçıq qarşılasa yaxşıdır. Çünki bu dəm, yəni 
keçəlliyi faş olanda, “abrazavannı” adamlara 
oxşayacaq. Məşədi verir qərarını, onu yerinə yetirir 
də: papağı başından götürür. Bu jest artıq Məşədi 
İbadın gülüş  hədəfinə, gülüş obyektinə çevrildiyini 
bildirən işarədir. Onun sərgüzəştləri, lətifəsi, 
qaravəllisi də  məhz papağı başından “gedəndən” sonra 
başlayır.  
     PAPAQ KEÇƏLİN YARAĞIDIR, SİPƏRİDİR, MÜDAFİƏSİDİR.  
     Elə bil ki papaq Keçəli camaatın gülüşündən 
qoruyur. Məşədinin də başına kələk gəlməzdi, gərçi o, 
papağını götürüb keçəlliyini göstərməsəydi.  İndi, 
yaxşı, bu səhnəni Üzeyir bəy təsadüfən yoxsa meydan 
oyunlarının xarakterini, hüsnünü, məna qatlarını bilə-
blə yazıb? Dəqiq və konkret cavab araşdırmanın bu 
müstəvisində mümkünsüzdür. Amma iş  işə yaman oxşayır. 
Məsələ bu ki, Keçəl meydan oyunlarının, kukla və kölgə 
tamaşalarının mərifətə, savada, lütfkarlığa can atan 
personajıdır. Onun daz başı bu istək ucbatından daim 
bəlalar çəkib. Kölgə teatrının qəhrəmanı Qaragözün də 
tez-tez gülünc vəziyyətlərə düşməsinin səbəblərindən 
biri onun ədəb-ərkan qaydalarını özümsəməyə  cəhd 
etməsi, sonucda isə onları  tərsinə yozmasıdır. Məşədi 
də “abrazavannı” görünmək iddiası ilə öz papağından 
imtina edir: dazlıq Məşədinin təsəvvürünə görə alim, 
çox oxumuş adamın nişanəsidir. Belə ki, keçəllik gülüş 
mədəniyyətinin kontekstində savadın mütləq atributu, 
əlaməti kimi çözülür. İndi kim deyər ki, Məşədi  İbad 
xalqın meydan oyunlarının qəhrəmanı Keçəlin  əkiz 
qardaşı deyil? Mənə qalsa, elə hesab eləyirəm ki, 

---

 
77
Məşədi  İbad Qaragözün və Keçəl Pəhləvanın aynada 
görünən  əksi kimi bir şeydir. Bu obrazların canı, 
qanı, mayası birdir. Başqa bir əlamətə görə  də onlar 
oxşardırlar. Bu personajların hər biri öz yaşadığı 
yerin, obanın, kəndin, məhəllənin,  şəhərin Don 
Juanıdır, bir az kobud desəm, arvadbazıdır, 
şorgözüdür. Bu qəhrəmanlar iştirak etdikləri bütün 
süjetlərdə özlərini potensial BUĞA (ÖCÜL), kişi 
seksuallığının etalonu kimi aparır və bir qadını belə 
əldən buraxmırlar. Qadın personajlar da həmişə onlara 
vurğun olurlar. Elə bu ifrat erkəklik duyumunun 
ucbatından istər Keçəl, istər Qaragöz, istərsə  də 
Keçəl Pəhləvan dəfələrlə lağ,  şəbədə obyektinə 
çevrilirlər. Bu mənada Məşədi öz prototiplərindən 
(folklor sələflərindən) heç nə ilə  fərqlənmir. Məşədi 
İbad rəsmi mədəniyyət müstəvisində Keçəl ampluasını 
tanıtdırır. Belə  də demək olar ki, “O olmasın, bu 
olsun” məsxərəsinin Keçəl Pəhləvanı, Qaragözü Məşədi 
İbaddır. Lakin bu fikrə etiraz etmək mümkündür. Nə 
üçün Məşədi  İbad Qaragöz və ya Keçəl Pəhləvan kimi 
öcəşkən, hiyləgər, çevik, vələdüzna bir qəhrəman 
deyil? Məncə, ona görə ki, Məşədi  İbad XX əsrin 
Keçəlidir, köhnəlmiş  həyat tərzinin, dünyaduyumunun 
və, nəhayət, “primitiv” meydanın yorulmuş 
nümayəndəsidir, xalqın gülüş  mədəniyyətinin müəyyən 
qədər qocalmış sonuncu nəhəngidir. Yalnız XX yüzil 
Keçəl Pəhləvanı, Qaragözü Yaxın və Orta Şərqin meydan 
mədəniyyətinin, gülüş  mədəniyyətinin  kontekstindən 
çıxarıb Məşədi İbad kimi həpənd göstərə bilərdi və onu 
bolluca tənqid edərdi. Yalnız XX əsr Keçəli 
cılızlaşdırıb, “qocaldıb” sosial tipə çevirməyə qabil 
idi. Yalnız XX yüzil bambılı bir “student baba”nın 
əliylə Keçəli aldatmağa, onu dolamağa, nüfuzdan 
salmağa rüsxət verərdi və i.a. və s. Necə deyərlər, 
babalı XX əsrin və Hacıbəyli cənablarının boynuna... 
 
 
      

---

 
78
MİLLİ TEATRIN PARAD QİYAFӘSİ 
 
       Azərbaycan milli teatrının parad qiyafəsi 
“Leyli və  Məcnun” operası, “O olmasın, bu olsun”, 
“Arşın mal alan” operettalarıdır. Mən “Arşın mal alan” 
əsərini “Məşədi  İbad”ın daha kübar, və daha sosial 
invariantı kimi qavrayıram. Ol səbəbdən elə bilirəm 
ki, Üzeyir bəyin “Leyli və Məcnun”u ilə “Məşədi İbad”ı 
azərbaycanlıların vizual və verbal mədəniyyətinin, 
mentalitinin varolma amplitudasını obrazlaşdırır. Yəni 
bu iki əsər Azərbaycan mədəniyyətinin qütb hüdudlarını 
cızır. Xalq arasında onlar qədər sevilən, alqışlanan 
başqa bir tamaşa tapmaq çətin. Azərbaycan milli teatr 
mədəniyyətinin akkumulyativ enerji nöqtələri Hacıbəyli 
cənablarının yaradıcılığı boyu paylaşıb. “Məşədi İbad” 
artıq “Leyli və  Məcnun” kimi, “Arşın mal alan” kimi, 
“Koroğlu” kimi zövqlər,  əqidələr, sosial-siyasi 
baxışlar dışındadır. “Məşədi  İbad” artıq məsxərə, 
şəbədə deyil, XX əsr Azərbaycanında bütün nəsillərin 
ən unudulmaz və ən məzəli lətifəsidir, hadisəsidir. El 
içində “Məşədi  İbad”ın bu qayədə populyar olmasının 
səbəbi nədir? Sualın cavabı gün kimi aydındır. Üzeyir 
bəyin “O olmasın, bu olsun” məsxərəsi birbaşa şəkildə 
xalq gülüş  mədəniyyətinin hüsnü və  ənənələriylə 
bağlıdır, xalqın meydan həyatına refleksiyadır. 
Seyrçini nəyə  və necə güldürmək baxımından da bu 
məsxərə əsl məhəllə şəbədələrini xatırladır.  
     O  da  mümkündür  ki,  Hacıbəyli cənabları  Məşədi 
İbad hekayətini hər hansı bir nağılçının və ya 
löbətbazın (kuklaçının)  dağarcığından 
(repertuarından) götürmüş ola. İş bu ki, müsəlman 
mədəniyyəti kontekstində  ənənəvi kukla və kölgə 
teatrlarının repertuarına daxil olan əksər pyeslərdə 
qəhrəmanların düşdükləri  əksər gülməli vəziyyətlər “O 
olmasın, bu olsun” məsxərəsinin bir çox maraqlı 
səhnələrinin modelidir, sxem-cədvəlidir. Belə ki, 
meydan tamaşalarının, kukla və kölgə oyunlarının 
xalqın gülüş  mədəniyyətinə köklənmiş mövzuları  ƏR  və 

---