Microsoft Word kitаб asas semaye muellime haz?r
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
__________Milli kitabxana__________ 195 konqresin necə qərar çıxartması İngiltərə ilə Yaponiya arasındakı qarşılıqlı münasibətlərin xarakterindən asılı olacaqdır. İngiltərə-Yaponiya sazişi Britaniya imperiyasının öz daxilində də narazılıq doğurmağa başladı. 1921-ci ilin iyulunda Kanada və Cənubi Afrika ittifaqının nümayəndələri bildirdilər ki, onlar İngiltərənin dominionları kimi belə hesab edirlər ki, ABŞ-la yaxşı münasibətlər yaratmaq və onu qorumaq İngiltərə-ABŞ münasibətlərinin əsasını təşkil etməlidir. Yaponiya ilə saziş isə bu münasibətləri pozur, korlayır. İmperiya konfransında çıxış edən Kanada baş naziri Meyson təklif etdi ki, İngiltərə-Yaponiya sazişinin əvəzində dörd dövlət sazişi – ABŞ, Böyük Britaniya, Yaponiya, Fransa müqaviləsi bağlansın. İki digər dominionların – Avstaliya və Yeni Zelandiyanın nümayəndələri belə təklif etdilər ki, ingilis-yapon sazişində yeniləşmə getsin. Yaponiyaya hücum əleyhinə təminat verilsin, həmçinin bir sıra dəyişikliklər edilsin ki, onlar amerikanları razı salsın. İmperiya konfransı nəticədə bu məsələni həll etmək üçün xüsusi konfrans çağırmaq və burada ABŞ-ın da iştirakını təmin etmək haqqında qərar qəbul etdi. Bütövlükdə götürsək, İngiltərənin özü də Yaponiya ilə sazişin yeniləşməsinin əleyhinə idi. Çünki Birinci dünya müharibəsi dövründə Yaponiyanın mövqeyinin Çində möhkəm- lənməsi İngiltərənin maraqlarına ciddi zərbə vurmuşdu. İmperialist dövlətlərinin, xüsusilə İngiltərənin Avropada başlanmış müharibəyə başlarının qarışmasından istifadə edən Yaponiya 1914-1918-ci illərdə Çində nüfuzunu möhkəmlətməyə xüsusi diqqət yetirdi. Bu dövrdə Çinə kapital qoyuluşunun həcmini artıraraq bu sahədə İngiltərə ilə yaxınlaşmaq həddinə çatdı. Bu Çinlə bağlı məsələlərə baxan təşkilat olan və Londonda fəaliyyət göstərən “Çin assosasiyası”nı da narahat etməyə başladı. Yapon kapitalının sürətlə İngilis kapitalını sıxışdırdığını görən bu assosasiya hansı ki, iri İngiltərə sənayeçiləri, qabaqcıl ticarət nümayəndələrini birləşdirirdi, 1921-ci ilin iyulun 22-də İngiltərə xarici işlər nazirinə xüsusi məktubla müraciət etdi. Məktubda göstərilirdi ki, 1902-ci il ingilis-yapon sazişi hazırki dövrdə İngiltərənin xarici siyasət kursuna və siyasi maraqlarına uyğun __________Milli kitabxana__________ 196 gəlmir. Xüsusilə Yaponiyanın son dövrlərdə yeritdiyi siyasət İngiltərənin maraqları əleyhinədir. Ona görə də biz xahiş edirik ki, bu saziş ləğv edilsin və İngiltərənin mənafeyinə uyğun olan dörd dövlət sazişi ilə əvəz edilsin. Yaponiyanın Çində və Sakit okeanda sahib olduğu ərazilər, həmçinin iqtisadi gücünün artması ABŞ-ın rəhbər dairələrini, xüsusilə inhisarçı dairələri narahat edirdi. Doğrudan da, Paris sülh konfransı nəticəsində Çinin Şandun əyalətinin (müharibəyə qədər Şandun əyaləti Almaniyanın təsir dairəsində idi. Birinci dünya müharibəsi başlayarkən Yaponiya Almaniyadan tələb etdi ki, Şandun əyaləti ona verilsin. Lakin Almaniya bu tələbi rədd etdi. Belə olduqda, Yaponiya Antantanın tərəfində 1914-cü il avqustun 23-də müharibəyə girdi.) həmçinin Sakit oeandakı Marşall, Karolina, Mariya adalarının Yaponiyaya verilməsi onun nüfuzunu xeyli gücləndirmişdi. Birinci dünya müharibəsi nəticəsində ABŞ-dan sonra ən çox qazanan dövlət Yaponiya idi. ABŞ isə bununla barışmaq istəmirdi. Hələ müharibənin sonuna yaxın Yaponiyanın Çindəki nüfuzunu ABŞ sarsıtmağa və zəiflətməyə çalışmağa başladı. Bu məqsədlə 1918- ci ilin iyununda ABŞ beynəlxalq bank konsersiumu təşkil etmək layihəsini irəli sürdü ki, bu layihəyə əsasən Çinə kredit verilməsinin bütün növlərini bu qrup inhisara almalı idi. Danışıqlar iki ilə qədər davam etdi. Yaponiya formal olaraq ona maraq göstərsə də, heç bir fəallıq nümayiş etdirmədi. Şandun əyalətinin Yaponiyaya verilməsi Çində böyük həyacana səbəb oldu. 1919-cu il may ayının 4-də Çində bununla əlaqədar kütləvi hərakat başladı. Çində baş verən hərəkat bir daha sübut etdi ki, imperialist dövlətlər artıq bu ölkə ilə istədiklər kimi rəftar edə bilməzlər. Bu ölkə ilə münasibətlərdə dəyişiklik etmək çox vacibdir. Həmçinin bu hərəkatdan sonra Çin hökuməti də konsersiumun təklifini qəbul edə bilmədi və bundan ehtiyat etdi. ABŞ planının müvəffəqiyyətsizliyə uğramasının digər səbəbi isə Yaponiyanın rəhbər dairələrinin buna müqavimət göstərməsi idi. Çünki bu layihəyə dəstək vermək Çinin açarını ABŞ-a vermək demək idi. __________Milli kitabxana__________ 197 Müharibədən sonra dünyanın maliyyə mərkəzi də ABŞ oldu. Məhz bunun nəticəsi idi ki, amerikan burjuaziyası üçün Uzaq Şərq bazarlarının əhəmiyyəti daha da artırdı. 1920-ci ildə Panama kanalının açılması ABŞ-ın Uzaq Şərqlə dəniz yolunu qısaltmış oldu. Uzaq Şərq, xüsusilə Çin uğrunda mübarizə ABŞ xarici siyasətində əsas yer tutdu. İstər ABŞ-da, istərsə də Yaponiyada irticaçı dairələr yenidən bu iki dövlət arasında toqquşmalar baş verəcəyini söyləməyə başladılar. ABŞ donanmasının əsas qüvvələri Atlantik okeandan Sakit okeana gətirildi. Çin və Uzaq Şərq uğrunda mübarizədə Yaponiyanın vəziyyəti ABŞ-la müqayisədə daha əlverişli idi. ABŞ-da bunu yaxşı başa düşürdülər. Yaponiyanın hərbi dəniz qüvvələri Tayvan və Rüküdə idi, dayaq məntəqəsi isə Saxalin, Kuril, Mariana, Karolin, Marşall adaları idi. Bu da imkan verirdi ki, manevr etsin və dənizdən olacaq hər hansı bir hücumdan özünü müdafiə etsin. Sakit okeandan uzaq bir məsafədə yerləşən ABŞ üçün yenidən Yaponiya ilə müharibə aparmaq çətin idi. Konqres ancaq 1921-ci ildə qərar qəbul etdi ki, Filippin və Quam adalarında silahlanmanı gücləndirmək üçün hazırlıq işləri aparılsın. Sovet Uzaq Şərqinə münasibətdə də Yaponiya ilə ABŞ arasındakı münasibətlər kəskinləşdi. Amerika imperialistləri əvvəlki kimi yenə də Sovet Rusiyasını tanımaq və onunla münasibət yaratmaq əleyhinə idilər. 1920-ci il seçkilərində demokratların məğlubiyyətindən sonra prezident seçilmiş respublikaçılar partiyasından olan Hardinq antisovet kursu davam etdirməklə bərabər, onu daha da dərinləşdirdi. Yaponiyanın Uzaq Şərq Respublikası üzərində tam hökmranlığa nail olmaq cəhdi, Sovet Uzaq Şərqində möhkəmlənmək istəyi ABŞ hakim dairələrində böyük narahatçıılığa səbəb oldu. ABŞ hökuməti yapon işğalçılarının Uzaq Şərqdə Sovet hökumətinə qarşı təcavüzünü bəyənsə də, Yaponiyanın daha çox əl-qol açmasını istəmirdi. 1921-ci ilin mayında Uzaq Şərq respublikası hökuməti razılaşdı ki, Saxalinin Cənubundakı neft yataqlarını ABŞ-ın Sinkler neft kompaniyasına təqdim etsin və onlar Saxalinin şərq __________Milli kitabxana__________ 198 sahilində iki liman tiksinlər. Dövlət departamenti bunun üçün lazımi tədbirlər həyata keçirdi. 1921-ci ilin avqustunda Dayrend (Dallində) Uzaq Şərq Respublikası nümayəndələrinin konfransında tələb edildi ki, Yaponiya öz qoşunlarını təcili surətdə Uzaq Şərqdən köçürsün və heç bir şərt irəli sürmədən Sovet Rusiyasının nümayəndələri konfransda iştirak etsinlər. Lakin yapon tərəfi bu təklifi qəbul etmədi. Yaponiya Uzaq Şərq respublikasına təzyiqi artırdı. Yaponiya konfransa “17 tələb” təklifini irəli sürmüşdü ki, onun mahiyyəti faktiki olaraq Uzaq Şərq respublikasını Yaponiyanın müstəmləkəsinə çevirmək idi. Yapon imperialistləri çalışırdılar ki, rusların Vladivastok rayonunda və Koreya sərhədlərindəki qalaları ləğv edilsin. Uzaq Şərq respublikası dəniz donanması yaratmaqdan imtina etməli idi. Yaponiyanın iş adamlarının Uzaq Şərq respublikasının ərazisində yerli vətəndaşlarla bərabər hüquqda ticarət və sənətkarlıqla məşğul olmaq azadlığı təmin edilməli idi. Uzaq Şərq respublikası təminat verməli idi ki, öz ərazisinə “kommunist rejimi”nin ayaq basmasına imkan verməyəcəkdir. Həmçinin o, Saxalinin şimal hissəsini Yaponiyaya icarəyə verməli idi. Uzaq Şərq respublikasının nümayəndələri bu təklifləri rədd etməklə bərabər yaponlarla danışıqları da davam etdirdilər. Çünki onlar imkan vermədilər ki, yaponlar onları konfransın işini pozmaqda ittiham etsinlər. 1921-ci ilin oktyabrında Yaponiya tərəfindən silahlandırılan ağqvardiyaçılar Uzaq Şərq respublikasına hücuma keçdilər. Lakin Uzaq Şərq respublikasının ordusu onlara ciddi müqavimət göstərdi. Asiyada başlanan milli azadlıq hərəkatı Yaponiya və ABŞ-a imkan vermədi ki, onlar Sovet Rusiyasını məhv etsinlər. Əksinə, Uzaq Şərqdə və Çində başlanan milli-azadlıq hərəkatı onların bu ərazini müstəmləkəyə çevirmək planını pozdu. Lakin bütün bunlara baxmayaraq bu və ya digər dərəcədə Yaponiya bu regionda müdaxiləçilik siyasətini davam etdirirdi. Bu isə Yaponiya-ABŞ münasibətlərinə öz təsirini göstərməyə bilməzdi. Göstərdiyimiz səbəblər Amerika diplomatiyasına konfrans çağırmaq təşəbbüsünü də irəli sürməyə imkan verirdi. Konfrans Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|