__________
Milli kitabxana__________
199
Sakit okean və Uzaq Şərqlə bağlı olan problemlərə baxmalı və
onları həll etmək yollarını göstərməli idi.
1921-ci ilin iyulun 10-da ABŞ dövlət katibi Yuz
Vaşinqtonda beynəlxalq konfrans çağırmaq təklifi ilə çıxış etdi.
Avqust ayının 11-də dünyanın böyük dövlətlərinə dəvətnamə
göndərildi.
Lakin konfransa nə Uzaq Şərq, nə də Sovet Rusiyası
dəvət edilmədi. Sovet Rusiyası məsələsi konfransın gündəliyinə
daxil edilməsə də aydın idi ki, konfransın işində əsas yer tutmalı
idi. ABŞ-ın nüfuzlu qəzetlərindən birində yazılmışdır ki, “Rus
məsələsi şübhəsiz, Vaşinqton konfransında Hardinq və digər
nümayəndələr tərəfindən ən çox müzakirə edilən məsələlərdən
biri olacaqdır.
Sovet
Rusiyası iki dəfə 1921-ci il iyulun 19-u və noyabrın
2-də etirazını bildirdi ki, o da Sakit okean dövlətidir və
konfransda iştirak etməlidir. Lakin konfrans qəti bildirdi ki,
konfransın qərarı ilə o, qanuni qüvvəyə malik olmayacaqdır.
Konfrans 14 dövlətin iştirakı ilə 1921-ci ilin noyabrın 12-də
Vaşinqtonda açıldı.
Konfransın iclasları açıq keçirilirdi. Nümayəndələrin
çıxışları da çap edilirdi. Burjua mətbuatı nümayiş etdirirdi ki,
gizli diplomatiya, bağlı qapı arxasında söhbətlərin artıq sonu
çatmışdır. Həqiqət isə bundan çox uzaq idi. İkinci
dərəcəli
məsələlər xalqa bildirilsə də, əsas məsələlər ancaq dar dairədə həll
edilirdi. Gizli keçirilən müşavirələrdə ancaq dörd dövlətin – ABŞ,
İngiltərə, Yaponiya, Fransanın nümayəndələri iştirak edirdilər.
Konfransda iştirak edən digər dövlətlərin rəyi ilə, demək olar ki,
çox az hallarda razılaşırdılar. Bəzən isə bu nümayəndələrin
çıxışına heç diqqət verilmirdi.
Konfransın rəsmi gündəliyinə aşağıdakı məsələlər daxil
edilmişdir: 1) Dəniz silahlarının məhdudlaşdırılması, həmçinin
müharibədə yeni silahlardan istifadə qaydaları; 2) Sakit okean və
Uzaq Şərq məsələləri (Çin, Sibir və Mandat altında olan ölkələr)
İngilis-Yapon sazişi haqqında məsələ konfransın gündəliyinə
daxil edilməmişdi. Lakin bir şey aydın idi ki, başqa problemlər
üzrə sazişə gəlmək üçün onun həlli vacib idi.
__________
Milli kitabxana__________
200
Konfransda başlıca rolu ABŞ oynayırdı. O,
Versal sülh
müqaviləsində buraxdığı səhvləri düzəltməyi qarşısına məqsəd
qoymuşdu. ABŞ nümayəndə heyəti konfransda özünün birinci
vəzifəsini ingilis-yapon sazişini ləğv etməkdə görürdü. Bu digər
məsələlərin həlli üçün açar rolunu oynayırdı. Bu məsələ ilə bağlı
gizli şəkildə üç dövlət— ABŞ, İngiltərə, Yaponiya arasında ciddi
söhbət və müzakirə keçirildi. Danışıqlarda ABŞ tərəfindən Yuz,
İngiltərə tərəfindən Balfur, Yaponiya tərəfindən Kato əsas rol
oynayırdı. Balfur əvvəl məsələni belə qoydu ki, saziş ləğv
edilməsin, İngiltərə, Yaponiya və ABŞ arasında üç tərəfli sazişlə
əvəz edilsin və bu hərbi müdafiə sazişi olsun. ABŞ dövlət katibi
Yuz İngiltərənin ingilis-yapon sazişini yeni formada saxlamaq
cəhdini qəti
rədd etdi və təkid etdi ki, Fransa da bu danışıqlarda
iştirak etsin. ABŞ belə hesab edirdi ki, Fransanın ABŞ-a borclu
olması, həmçinin İngiltərə ilə Fransa arasında Yaxın Şərq, alman
və digər məsələlərlə bağlı ziddiyyətlər Fransanın İngiltərə və
Yaponiya əleyhinə olmasına səbəb olacaq və ABŞ-ın mövqeyini
müdafiə edəcəkdir.
1921-ci il dekabr ayının 10-da konfransın nümayən-
dələrinin əksəriyyəti üçün gözlənilməz şəkildə ABŞ nümayəndəsi
belə bir təklif irəli sürdü ki, Sakit okeandakı adaların
toxunulmazlığına təminat haqqında dörd dövlət – ABŞ,
Yaponiya, İngiltərə, Fransa arasında saziş bağlansın İtaliyanın
sazişdə iştirak etmək haqqında tələbləri nəzərə alınmadı və qəbul
edlmədi. Lodcun çıxışından sonra İngiltərə nümayəndə heyətinin
başçısı Balfur çıxış edərək göstərdi ki, ABŞ-ın təklifini sevinclə
qəbul edir, çünki bu onun ABŞ, İngiltərə, Yaponiya və Fransanın
dostluğunu möhkəmləndirmək haqqında arzusunun həyata
keçməsi deməkdir. Balfurun çıxışı da əslində nəzakətli formada
ingilis-yapon sazişinin ləğv olunduğu demək idi.
Təsadüfi
deyildir ki, yapon nümayəndəsi açıq formada ingilis
nümayəndəsinə bildirdi ki, “Siz hər halda bizim ittifaqımız üçün
əla dəfn yaratdınız”.
Vaşinqton konfransının mühüm məsələlərindən biri də
“Dörd dövlət müqaviləsi”nin bağlanması idi. Bu müqavilə ABŞ,
İngiltərə, Yaponiya, Fransa arasında 1921-ci ilin dekabrın 13-də
__________
Milli kitabxana__________
201
bağlandı. Müqavilədə qeyd edilirdi ki, müqavilə ratifikasiya
olunduqdan sonra ingilis-yapon müqaviləsi qüvvədən düşür. Bu,
ABŞ diplomatiyasının böyük qələbəsi demək idi. Çünki burada
rəhbər rolu ABŞ oynamalı, İngiltərə isə ona tabe olmalı idi.
Bununla birlikdə müqavilə müstəmləkə və asılı
ölkələrdəki milli-azadlıq hərəkatlarına qarşı çevrilmişdi.
Müqavilənin mətni cəmi dörd maddədən ibarət idi. Bunlar
aşağıdakıları əhatə edirdi: Sakit okean regionunda olan ada
mülklərinə və ada ərazilərinə qarşılıqlı hörmət
hüququnu
saxlamaq, hər hansı digər dövlət tərəfindən bu ərazilərə təhlükə
yarandıqda “hərəkət tədbirləri” haqqında birgə qərar qəbul etmək;
Avtomatik olaraq uzatma şərti ilə müqavilənin müddətini on il
müəyyən etmək; 1902-ci ildə bağlanmış İngiltərə-Yaponiya sazişi
artıq əhəmiyyətini itirir və bu dörd dövlət müqaviləsi onu əvəz
edir.
Amerika inzibati idarəsi, o cümlədən ABŞ tarixçiləri bu
müqaviləni cəmi dörd maddədən ibarət olduğuna görə ikinci
dərəcəli hesab edirlər. Əslində isə dörd dövlət müqaviləsində
ABŞ məharətlə öz məqsədini gizlətməyi bacarmışdır. Bu məqsəd
əslində ABŞ-ın özünəməxsus formada və öz rəhbərliyi altında
“Uzaq Şərq Antantası”nı yaratması idi. Məhz bu baxımdan dörd
dövlət müqaviləsi əslində ABŞ-ın “Millətlər assosasiyası”
yaratmaq ideyasının qismən ifadə edilməsi
demək idi və bu
mənada da prinsipial əhəmiyyət kəsb edirdi. Təsadüfi deyildir ki,
o konfransda ilk imzalanan müqavilə idi.
Müqavilənin 4-cü bəndi 1902-ci il İngiltərə-Yaponiya
sazişinin ləğvinə aid idi ki, bu əslində Vaşinqtonun böyük
qələbəsi demək idi. Çünki bu Uzaq Şərqdə ABŞ-ın əsas
rəqiblərini bir-birindən ayırdı. Yaponiyanı dayağından məhrum
etdi ki, hansı ki, onun vasitəsilə Yaponiya bir çox adaları işğal
etmişdir.
Müqavilənin birinci maddəsi də az əhəmiyyət kəsb
etmirdi. Belə ki, bu maddə ABŞ-ın Sakit okeanda Millətlər
Cəmiyyəti vasitəsilə olan bölgünü tanıdığını bildirirdi. Bu maddə
həmçinin o demək idi ki, əgər Çin ipə-sapa yatmasa, onun
əleyhinə dörd dövlət birgə hərbi çıxış təşkil edə bilərlər. Əslində
__________
Milli kitabxana__________
202
bu
maddə həm Çinə, həm də Sovet Rusiyasına qarşı yönəlmişdi.
Həmin planda suda, havada və quruda silahlanmanın məhdudlaş-
dırılması öz əksini tapmışdır. Lakin bütün bunlar əslində formal
xarakter daşıyırdı. Qısa müzakirələrdən sonra məlum oldu ki,
Fransa Avropada qayda-qanunu saxlamaq üçün ən böyük quru
qoşunlarına malikdir. Yaponiya xüsusi Uzaq Şərq situasiyasını
saxlamaq üçün silahlanmışdır. Nəticədə iştirakçılar belə fikrə
gəldilər ki, quruda və havada hələlik tərkisilah mümkün deyildir.
Bu ABŞ dövlət katibini tamamilə razı saldı. Əslində ABŞ-ı bu
məsələ o qədər də narahat etmirdi. Onu narahat edən İngiltərə və
Yaponiyanın dənizdə silahlanması idi. Aviasiyaya gəldikdə isə
ABŞ özü də bu sahənin yeni texnika əsasında inkişaf
etdirilməsində maraqlı idi.
Konfransda yeganə birgə müzakirə edilməsi mümkün olan
məsələ müharibənin gedişində kimyəvi vasitələrdən istifadə
etmək üzrə məsələyə baxılmasına
dair beş dövlət, ABŞ, Böyük
Britaniya, Yaponiya, Fransa və İtaliya komitəsinin təşkili idi.
Lakin komitənin yaradılmasında dövlətlər yekdil qərara gələ
bilmədilər. Konfransda müharibədə kimyəvi vasitələrdən istifadə
haqqında ümumi müzakirədən sonra əlavə beş dövlət müqaviləsi
bağlandı. Bir sözlə, Vaşinqton konfransında ancaq dənizdə
“tərksilah” məsələlərinə baxıldı.
Dənizdə silahlanmanın məhdudlaşdırılmasına Hardinq
hökuməti xüsusi əhəmiyyət verirdi. Yuzun məruzəsində
göstərilirdi ki, ABŞ, İngiltərə və Yaponiya xətt gəmilər aşağıdakı
nisbətdə müəyyən edilsin. Belə ki, ABŞ və İngiltərə 500 min ton
su tutumu, Yaponiyaya isə 300 min ton su tutumu olan gəmilər
istehsal edə bilərdi. Nisbət 5:5:3 olmalı idi. ABŞ-ın
məqsədi
İngiltərəyə çatmaq, Yaponiyanı isə ikinci yerdə saxlamaq idi.
Həmçinin Yuz belə bir bəhanədən də istifadə etdi ki, guya böyük
gəmilər xüsusi təhlükə təşkil edir, ona görə də 35 min ton su
tutumundan yuxarı gəmilər tikilməsin. Bu həm də ona görə lazım
idi ki, ABŞ üçün Atlantik okeandan Sakit okeana, Sakiit
okeandan Atlantik okeana donanma köçürmək çətinlik
törətməsin. Böyük dövlətlərin mənafeyinə uyğun olaraq dənizdə
yeni silahlanmanın əsası qoyulmuş oldu. Yuz çox böyük çətinlik