Microsoft Word kitаб asas semaye muellime haz?r
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
__________Milli kitabxana__________ 191 konfrans” adını aldı. 20-ci illərin əvvəllərində Uzaq Şərq və Sakit okeanda ağalıq üstündə imperialist dövlətləri arasındakı ziddiyyətlər daha da kəskinləşdi. ABŞ bu dəfə mübarizənin önündə getməyə başladı. ABŞ, hər şeydən əvvəl, Çinin müstəmləkə işğalında özünün birinciliyini nəzərə çarpdırmağı qarşısına məqsəd qoydu. Məhz buna görə də ABŞ diplomatiyası 1921-ci ildə konfrans çağırmaq təşəbbüsündə olduğunu bildirdi. Həmçinin ABŞ bildirdi ki, bu konfransı çağırmaqda onun məqsədi müharibədən sonrakı beynəlxalq münasibətlərin yeni sisteminin təşkilini başa çatdırmaqdı. Həmçinin ABŞ kapitalizm dünyasında sülh üçün böyük fasilə yaratmaq fikrində olduğunu da elan etdi. Əlbəttə, bütün bunların arxasında ABŞ-ın öz maraqları dururdu. O, Sakit okean, Uzaq Şərq və Çində hegemonluğa nail olmaq fikrində idi. Bunun üçün onun kifayət qədər iqtisadi və müdafiə qüdrəti vardı. İmperialist dövlətləri arasında bir şeyə nail olmaq üçün ən güclü vasitə isə qüvvə idi. Birinci dünya müharibəsi ABŞ-ın inkişafına güclü təkan verdi. ABŞ üçün əlverişli şərait yarandı. Avropa hərbi əməliyyatlar meydanına çevrilsə də, ABŞ bundan kənarda qaldı. ABŞ ordusu hərbi əməliyyatlarda ancaq 1918-ci ilin yayından iştirak etməyə başladı. Ona görə də canlı insan itkisi müharibədə iştirak edən digər dövlətlərlə müqayisədə ABŞ-da az oldu. 50 minə yaxın insan həlak oldu, 230 min isə yaralandı. Hərbi materialların, ərzağın və xammalın Avropa ölkələrinə ixracı ABŞ-ı dünyanın ən qüdrətli sənaye ölkələrindən birinə çevirdi. 1920-ci ildə ABŞ dünyada istehsal edilən avtomobillərin 85%-ni, neftin 67%-ni, qara metalların 60%-dən çoxunu verirdi. ABŞ-da bu dövrdə polad istehsalı 4,5 dəfə artdı. Fransaya nisbətən bu artım 14 dəfə çox oldu. ABŞ-ın milli sərvəti 1914- 1920-ci illərdə 2,5 dəfə artdı. Müharibə ABŞ-da dövlət inhisarçı kapitalizmi gücləndirdi. Milli gəlirin 60%-i 2% amerikalıya, 5%-i isə ölkə əhalisinin 66%- nə məxsus idi. ABŞ-ın xarici ölkələrə kapital qoyuluşu əgər 1913- cü ildə 2,6 milyard dollar idisə, 1922-ci ildə 7 milyard dollar təşkil edirdi. __________Milli kitabxana__________ 192 ABŞ-da güclü urbanizasiya prosesi getməyə başladı. 1920- ci il siyahıya alınmasına görə ABŞ əhalisi 105,7 milyon nəfər idi ki, bunun da 54,2 milyonu artıq şəhərlərdə yaşayırdı. Bu ABŞ-ın tarixində yeni bir hadisə idi ki, şəhər əhalisi artıq kənd əhalisini ötüb keçmişdi. İqtisadiyyatda dövlətin vəziyyəti ABŞ-da güclü inhisar birləşmələrinin yaranmasına səbəb olmuşdu. Bütün bunlar isə ABŞ-a imkan verdi ki, dünya ağalığı fikrinə düşsün. ABŞ bu planını ilk növbədə Cənub-Şərqi Asiyada, xüsusilə Çində həyata keçirmək istəyirdi. ABŞ bütün Çin ərazisində üstünlüyü ələ almağa çalışaraq 20-ci illərin əvvəllərində, xüsusilə Çinin təsir dairələrinə bölünməsinin ləğv edilməsini tələb edirdi. Bu tələb bütün imperialist dövlətlərinə, birinci növbədə isə İngiltərəyə aid idi. Həmçinin ABŞ kapitalı daha çox bu dövrdə Çinə nüfuz etməyə başladı. ABŞ xüsusilə Yantszı çayı hövzəsində və Çinin cənubunda bu sahədəki fəaliyyətini genişləndirdi. Bu isə aydındır ki, İngiltərənin mənafeyinə toxunmaya bilməzdi. İngiltərə və ABŞ-ın maraqları həmçinin Cənub-Şərqi Asiyanın digər ölkələrində də toqquşurdu. İngiltərə və ABŞ münasibətlərində ən kəskin problemlər dənizdə silahlanma və ingilis-yapon sazişi məsələsində idi. İngiltərə ilə Yaponiya arasında bu saziş 1902-ci ildə bağlanmış, hər iki dövlət müəyyən sahədə birgə öhdəlik götürmüşdülər. Bu isə ABŞ-ın, Uzaq Şərq, Çin və Sakit okean planlarına maneçilik törətdiyinə görə ABŞ hər vəchlə bu sazişin ləğv olunmasına çalışırdı. 1919-cu ildə ABŞ konqresi hələ müharibə illərində hərbi- dəniz quruculuğu haqqındakı proqramını hazırlayıb təsdiq etdi. Bu proqramda göstərilirdi ki, elə etmək lazımdır ki, ABŞ-da hərbi-dəniz quruculuğu 1924-cü ilə qədər dünyada ən qüdrətli və güclü olsun. Bu proqramın qəbul edilməsi əslində İngiltərə üçün bir çağırış demək idi. Çünki ABŞ bu proqramı qəbul etməklə İngiltərənin dənizdə hökmranlığını əlindən almaq, “dənizlər hökmdarını” məğlub etmək istəyirdi. Dənizdə sürətlə silahlanma məsələsində 20-ci illərin əvvəllərində İngiltərə ABŞ-la rəqabətə __________Milli kitabxana__________ 193 girə bilməzdi. Çünki buna iqtisadi gücü yox idi. Buna səbəb isə o idi ki, İngiltərə müstəmləkə imperiyası idi. Onun öz ərazisindən 109 dəfə çox əraziyə malik müstəmləkələri var idi. Birinci dünya müharibəsindən sonra isə bu müstəmləkələrin bir çoxunda milli- azadlıq hərakatı başlandı. Müstəmləkələrdən gələn gəlirlər hesabına dolanan İngiltərə Birinci dünya müharibəsinə qədər “dünya faytonçusu”, “dünya emalatxanası”, “dünya maliyyə mərkəzi” hesab edilsə də müharibədən sonra bu keyfiyyətlərdən məhrum olmuşdu. ABŞ-ın anası hesab edilən və ona həmişə borc verən İngiltərə müharibədən sonra ABŞ-a borcu olan bir dövlətə çevrilmişdi. İrlandiyada baş verən hadisələr, İngiltərənin özünün daxili və beynəlxalq vəziyyəti ona imkan vermirdi ki, ABŞ-la münasibətləri kəskinləşdirsin. Bir sözlə, onun ABŞ-ın istəyi ilə hesablaşmamağa gücü yox idi. Bu vəziyyəti ABŞ hakim dairələri də çox gözəl başa düşürdü. Ona görə də əlverişli imkandan çox bacarıqla istifadə edirdi. ABŞ İngiltərəyə təzyiq vasitələri içərisində ilk növbədə İngiltərənin maliyyə sahəsindəki çətinliklərindən istifadə etdi. O, İngiltərədən tələb etdi ki, əgər konfransın çağırılmasına razılıq verməsə, onda ABŞ ondan müharibə dövründə verdiyi hərbi borcunu, yəni 850 milyon funt-sterlinqin, (4 milyard dollar) qaytarılmasını tələb edəcəkdir. Amerikanlar İngiltərənin kredit bazarındakı mənafeyinə də toxunurdular. Amerika banklarının təzyiqi altında 1920-ci ildə İngiltərə funt-sterlinqinin qızıl paritetini 79%-ə qədər aşağı endirdi. Ümumiyyətlə, funt-sterlinqin kursu aşağı düşdü. ABŞ-la İngiltərə arasında birinci dünya müharibəsindən sonra kapital qoyuluşu, satış bazarları və xammal mənbələri uğrunda mübarizə gücləndi. Çin üzərində İngiltərə və ABŞ arasında ziddiyətlər daha kəskin xarakter daşıyırdı. Məsələlərə aydınlıq gətirmək üçün deyək ki, Çin hələ orta əsrlərdən bütün qabaqcıl dövlətlərin diqqət mərkəzində olsa da heç birinin müstəmləkəsinə çevrilməmiş, daha doğrusu, kapitalist dövlətləri bunu bacarmamışdılar. Çin həmişə özünə xas olan təcridçiliyini saxlaya bilmişdir. Çini müstəmləkə __________Milli kitabxana__________ 194 edə bilməyən dövlətlər onun ancaq ayrı-ayrı limanlarında möhkəmlənə bilmişdir. Məsələn, Rusiya Port-Arturda, Fransa Quançjouda, Almaniya Tzsyançjouda, İngiltərə isə Veyxoveyidə, Honkonqda özünü möhkəmlətmişdir. Yantszı çayı hövzəsində və Mərkəzi Çində isə İngiltərənin təsiri daha güclü idi. Demək olar ki, bu ərazi İngiltərənin təsir dairəsi hesab edilirdi. XIX əsrin sonunda isə ABŞ bütün bunları diqqətlə izləyirdi. İngiltərənin nüfuzlu siyasi dairələri dənizdə silahlanma məsələsində ABŞ-la kompromisə meyl etməyə başladılar. 1921-ci ilin martında İngiltərənin hərbi dəniz donanması naziri Lord Li belə bir nitqlə çıxış etdi ki, buna nail olmaq lazımdır ki, dənizdə İngiltərə və ABŞ donanması arasında paritet, yəni bərabərlik yaransın. Bir aydan sonra İngiltərə hökuməti ABŞ-a öz fikrini belə bəyan etdi ki, o dənizdə silahlanmada və donanmada üstünlüyü daim öz əlində saxlamaq ideyasında deyildir. O, ABŞ- la sazişə gəlməyə və bu sahədə onunla paritet yaratmağa razıdır. O, İngiltərə və ABŞ donanmalarının bərabər səviyyədə olmasına etiraz etmədiyini bildirdi. Bunun üçün İngiltərə Atlantik okeanda ABŞ-ın təhlükəsizliyini təmin etməyi vəd etdi ki, bu da imkan verməli idi ki, Sakit okeanda amerikanlar öz donanmalarını cəmləşdirməyi bacarsınlar. İngiltərə məcburiyyət qarşısında qaldı ki, həmçinin ABŞ-la 1902-ci il ingilis-yapon sazişi barədə də danışıqlara girsin. Bu saziş həm antialman, həm antirus, həm də antiamerikan ruhunda bağlanmışdır. 1920-ci ildə ABŞ senatoru Lodc bildirmişdi ki, ingilis-yapon sazişi bizim Sakit okeanda və Uzaq Şərqdə qarşılıqlı münasibətlərimiz üçün təhlükəli elementdir. O, təkcə ABŞ-da deyil, həmçinin Kanada da həyacan doğururdu. Həmçinin bu saziş Yaponiyanın hərbi ruhunu müdafiə edir və onun dənizdə və quruda yeni münaqişələr törətməsinə imkan verirdi. ABŞ diplomatiyası qətiyyətlə ingilis-yapon sazişinin ləğv edilməsini tələb etdi. İngiltərəyə təzyiq göstərmək üçün ABŞ İrlandiya məsələsindən bacarıqla istifadə etdi. 1921-ci ilin iyununda ABŞ konqresi İrlandiya respublikasının tanınması məsələsini müzakirə etdi. Müzakirə zamanı ABŞ-ın o zamankı dövlət katibi Yuz İngiltərənin ABŞ-dakı səfirinə bildirdi ki, Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|