Microsoft Word kitаб asas semaye muellime haz?r
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5.Vaşinqton konfransı
__________Milli kitabxana__________ 187 qаytаrıldı. Türkiyənin yеni sərhədləri bеynəlхаlq birlik tərəfindən tаnındı. Rаzılаşmаyа əsаsən Mоsul məsələsi dоqquz аy müddətində İngiltərə ilə Türkiyə аrаsındа bilаvаsitə ikitərəfli münаsibətlərdə müzаkirə еdilməli idi. Əgər оnlаr rаzılığа gəlməsəydilər, məsələ Millətlər Cəmiyyətinin müzаkirəsinə vеriləcəkdi. Lоzаnnа prоtоkоlunа əsаsən Türkiyədə işğаl rеjimi, bеynəlхаlq mаliyyə nəzаrəti və türk оrdusu üzərindəki məhdudiyyətlər ləğv еdilirdi. Qаrа dəniz dövlətlərinin ticаrət və hərb gəmiləri dinc və mühаribə vахtı bоğаzlаrdаn sərbəst şəkildə kеçə bilərdilər; Bоsfоr və Dаrdаnеl bоğаzlаrı hərbisizləşdirilirdi; İstаnbuldа türk nümаyəndəsinin sədrliyi аltındа bеynəlхаlq bоğаzlаr kоmissiyаsı təsis еdilirdi; оnun tərkibinə Frаnsа, İngiltərə, İtаliyа, Yаpоniyа, Bоlqаrıstаn, Yunаnıstаn, Rumıniyа, Rusiyа, Yuqоslаviyа və Türkiyə dахil оlurdulаr. Kоnfrаnsın qərаrlаrınа görə yunаnlаr İstаnbuldаn bаşqа bütün türk ərаzilərindən çıхаrılmаlı idilər. Еrmənilərin Türkiyə ərаzisində də Еrmənistаn yаrаtmаq plаnlаrı bоşа çıхdı. Böyük dövlətlər müdаfiə еtmədiklərindən оnlаr öz istəklərinə nаil оlа bilmədilər. Türkiyə ərаzisindəki Аntаntа dövlətlərinin əlində оlаn Аlmаniyа, Аvstriyа və Mаcаrıstаn vətəndаşlаrının mülkləri хüsusi müqаvilə bаğlаnаnаdək müttəfiqlərdə sахlаnılırdı. Lоzаnnа prоtоkоlunu bir tərəfdən İngiltərə, Frаnsа, İtаliyа, Yаpоniyа, Yunаnıstаn, Rumıniyа, Yuqоslаviyа, digər tərəfdən isə Türkiyə imzаlаdı. Sənəd imzаlаnаn gün Bеlçikа və Pоrtuqаliyа dа оnа qоşuldulаr. Bеləliklə, türk diplоmаtiyаsının qələbəsi оlаn Lоzаnnа kоnvеnsiyаsı rеgiоndаkı qüvvələr nisbətini tənzimlədi və mövcud ziddiyyətləri bir qədər yumşаltdı. 5.Vaşinqton konfransı 1919-1920-ci illərdə Paris sülh konfransında bağlanmış müqavilələr 1914-1918-ci illəri əhatə edən Birinci dünya müharibəsindən sonrakı dövr üçün Avropanın böyük dövlətləri arasındakı yeni münasibətləri müəyyən etdi. ABŞ Avropadakı öz rəqibləri ilə mübarizədə diplomatik uğursuzluğa düçar oldu. Bu __________Milli kitabxana__________ 188 hər şeydən əvvəl, Vudro Vilsonun İngiltərənin baş naziri Lloyd Corc və Fransanın baş naziri Corc Klemenso ilə müqayisədə siyasi cəhətdən təcrübəsizliyi ilə əlaqədar idi. Vudro Vilson ABŞ- a üstünlük qazandırmağı bacarmadı. Lloyd Corc və Corc Klemenso isə öz dövlətlərinə üstünlük qazandırmağı məharətlə bacardılar. Məhz buna görə də ABŞ Paris sülh konfransında öz planlarının heç birini həyata keçirə bilmədi, daha doğrusu bacarmadı. Bir sıra məsələlər, o cümlədən Uzaq Şərq və Sakit okean məsələsi isə həll edilməmiş qaldı. Paris sülh konfransı nəinki sülhü təmin etmədi, hətta demək olar ki, imperialist dövlətləri arasındakı ziddiyətləri daha da kəskinləşdirdi. ABŞ-da Versal sülhünü qəbul etməmək uğrunda mübarizə hələ 1919-cu ilin yazında başlandı. Tezliklə hər iki partiya arasında intensiv diskussiyalar başlandı. Hər şeydən əvvəl, konqresin özündə bu məsələ müzakirə obyektinə çevrildi. Müzakirələrin gedişində Vilsonun tərəfdarlarım təcridçilər adlandırmağa başladılar. Bu siyasətin mahiyyəti Avropa ilə iqtisadi, xüsusilə hərbi əməkdaşlıqdan imtina etmək və hələ 1796- cı ildə C. Vaşinqtonun etdiyi vəsiyyətə əməl etmək idi. “Barışmazlıq” tərəfdarları isə irəli sürürdülər ki, Versal müqaviləsinə düzəlişlər etmək lazımdır. Bu düzəlişlərdə bütün dövlətlərdə hərbi mükəlləfiyyətlərin ləğv edilməsi, iri dövlətlərin ordu və donanmalarını ixtisar etmək, həmçinin hərbi büdcəni azaltmaq və s. məsələlər öz əksini tapmalıdır. Onlar İngiltərə, Fransa və Yaponiyanı Avropanı, Almaniya koloniyalarını, Çin və Türkiyə ərazilərini bölüşdürməkdə təqsirləndirir, bunu “imperialist soyğunu və işğalı” hesab edir, buradakı insanlara müraciəti isə “heyvanla münasibətə” bənzədirdilər Vilsona qarşı duran cəbhədə respublikaçılar partiyasının liderlərindən olan Morqan və Rokfeller birləşdilər. Onlar ilk növbədə İngiltərə əleyhinə istiqamətdə köklənmişdilər. Onlar istəyirdilər ki, Yaxın Şərqdən Meksikaya qədər bütün neft sərvətlərinə ABŞ rəhbərlik etsin. Onlar göstərirdilər ki, ABŞ-ın maraqlarında birinci yeri Avropa, sonra Latın Amerikası və Asiya tutmalıdır. __________Milli kitabxana__________ 189 Vilsonun əleyhdarları belə hesab edirdilər ki, ABŞ Millətlər Cəmiyyətinə daxil olmamalı və onun nizamnaməsindəki onuncu maddənin ləğv edilməsinə nail omaq lazımdır. Millətlər Cəmiyyətində İngiltərə və Fransanın birinciliyi, hər şeydən əvvəl, Monro doktrinasını təhlükə altına alırdı. Onlar Amerikanın avropalaşması haqqında şaiələr yayırdılar. Təcritçilər proqramında kontinentə sahib olmaq, Latın Amerikasında ABŞ-ın hökmranlığını təmin etmək, həmçinin Yaponiyanı Çinin Şandun əyalətindən və Sakit okeandakı adalardan məhrum etmək, mandat sisteminə yenidən baxmaq nəzərdə tutulurdu. Lodcistlər və “barışmazlıq” tərəfdarları arasında fikir ayrılığı olmasına baxmayaraq, onlar 1919-cu ildə birləşdilər. Lakin ziddiyət yenə də qalmaqda idi. Lodc belə hesab edirdi ki, Versal müqaviləsinə ABŞ maraqlarına uyğun gələn maddələr daxil edilsə, onu qəbul etmək olar. Bor isə elan etdi ki, ABŞ bütün hallarda Versal müqaviləsinə, Millətlər Cəmiyyəti əleyhinə səs verməlidir. Nəhayət bu iki qrup arasında mübarizədə lodcistlər qələbəyə nail ola bildilər. 1919-cu ilin iyulunda Vilson rəsmi şəkildə Versal müqaviləsini təsdiq üçün senata təqdim etdi. Bu məsələ ilə əlaqədar müzakirə səkkiz ay davam etdi. Senat ABŞ-ın xeyrinə 48 əlavə 4 düzəliş tələb edirdi. Lodc isə 15 düzəliş tələb edirdi. Senatda Versal müqaviləsinin leyhinə 39, əleyhinə 56 nəfər səs verdi. 1920-ci ilin martın 19-da Versal müqaviləsinin qəbul edilməsindən imtina edən qətnamə qəbul edildi. Bir sözlə, Versal müqavilələri ABŞ konqresi tərəfindən ratifikasiya edilmədi. Həmçinin bu hadisələr bir daha sübut etdi ki, hakimiyyətdə prezidentlə konqres arasında kəskin ziddiyətlər mövcuddur. ABŞ-ın xarici siyasət kursu əhəmiyyətli dərəcədə 1920-ci ildə noyabr ayında keçiriləcək prezident seçkilərinin keçirilməsindən asılı idi. Vilson beynəlxalq səhnədə məğlub vəziyyətdə idi. Ölkə daxilində isə artıq ona rəğbət qalmamışdı. Təcritçilərin millətçilik ruhunda təbliğatları öz işini gördü. Respublikaçıların prezident seçkiləri kampaniyası inhisarçılar tərəfindən yaxşı maliyyələşdirildi. 1920-ci ilin noyabr __________Milli kitabxana__________ 190 seçkilərində respublikaçılar partiyası qalib gəldi və Oqayo ştatından olan Hardinq prezident seçildi. Hakimiyyətə gələn respublikaçılar partiyası dərhal Versal müqaviləsinə yenidən baxmağı qərara aldı. Bunun üçün Vaşinqtonda yeni bir konfrans çağırmaq üçün hazırlıq işləri görməyə başladı. Bu konfransın çağırılması 1918-1920-ci illərdə ABŞ-ın xarici siyasətinin məntiqi nəticəsi idi. Versal müqaviləsindən sonra ABŞ qarşısına revanşı və dünyaya rəhbərliyini öz əlinə almağı məqsəd qoydu. Lakin o, məqsədini əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq çox ehtiyatla həyata keçirməyə başladı. Dünya ağalığı ideyasını dirçəltmək ideyası hələ 1920-ci ilin oktyabrın 16-da 31 nəfər görkəmli respublikaçının imzaladığı bəyanatda öz əksini tapdı. Onlar təsdiq edirdilər ki, bu partiya “Dərin millətlər assosasiyasının” yaradılmasını təmin edəcəkdir. Prezident Hardinq hələ seçkilərdən sonrakı birinci müşavirəsində göstərdi ki, bu məsələ ABŞ-ın xarici siyasətinin mərkəzində duracaqdır. Hardinq hökuməti beynəlxalq konfransın çağırılmasını və orada ilk növbədə aşağıdakı məsələlərin müzakirə edilməsini lazım bilirdi: Silahların məhdudlaşdırılması; mandatların bölüşdürülməsinə yenidən baxılması; Çində “açıq qapılar” doktrinasının keçirilməsi; “rus məsələsinin müzakirəsi”; beynəl- xalq münasibətlərin yeni prinsiplərini işləyib hazırlamaq və s. İngiltərə ancaq ona nail ola bildi ki, çağırılacaq konfrans ancaq Uzaq Şərq və Sakit okean məsələləri ilə məşğul olsun. Bu məsələdə isə ən çox dörd dövlət – ABŞ, İngiltərə, Fransa və Yaponiya iştirak etməlidir. Fransa uzun müddət burada iştirak etməyə cəhd etdi və nəhayət, buna nail ola bildi. Fransa həm də çalışırdı ki, konfransın gündəliyinə borclar haqqında məsələ də daxil edilsin. Fransa mətbuatı o zaman həyacanla yazırdı ki, ona imkan vermək olmaz ki, hər bir yeni ABŞ prezidenti öz beynəlxalq təşkilatını yaratsın. Yaponiya isə qətiyyətlə bildirdi ki, artıq Uzaq Şərqdə zəbt edilmiş və həll edilmiş ərazilərlə bağlı heç bir məsələ gündəliyə daxil edilməsin Müzakirənin gedişində qarşıda duran forum “Silahların məhdudlaşdırılması, Sakit okean və Uzaq Şərq məsələləri üzrə Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|