27
ildə belə yaranıb: Aşıq Avdının evinin arxa tərəfi kolxoz bağı olub.
Ustad həmişə bu bağa çəkilər, təbiət qoynunda fikrə dalar, təbiətdən
ilham alarmış. Deyilənə görə, cavanlığında sevgilisi Mehribanla da
burda görüşərmiş. Bir gün yaxın dostu Kəmərli İdris oğlu Məmməd
Aşıq Avdığilə qonaq gəlir, görür ki, aşıq evdə yoxdur. Aşığın həyat
yoldaşı Yasəmən xanım görür ki, yenə adəti üzrə aşıq kolxoz bağına
çəkilib nəsə yazır. Elə bu vaxt aşıq Cəlal və aşıq Yəhya da ustadın
yanına şagirdliyə gəliblər. Bir az keçməmiş görürlər ki, aşıq qım-
qıma deyə-deyə evə sarı gəlir. Soruşurlar ki, usta nə oxuyursan?
Cavab verir ki, təzə hava yaratmışam bu da sözləridir. Elə oradaca
havanı şagirdlərinə öyrədir. O gün bu gün “İncə gülü” havası
aşıqların dilində məclislərdə ən çox ifa olunan havadır. Aşıq Avdının
“İncə gülü” havası oynaq şən havadır. Sözlərindən bir bəndi isə
belədir:
Bir gün durdum çıxdım gülşən seyrinə,
Gördüm ki, bülbüllər gülə yalvarır.
Bənövşə boynunu büküb nərgizə,
Nərgiz özü şirin dilə yalvarır.
34
Qazax aşıqlarının digər özünəməxsusluqlarından biri də solo
ifaçılıqdır. Azərbaycan aşıqlarından ilk olaraq solo-saz ifaçılığı aşıq
Ədalət Nəsibova məxsusdur. Bilirik ki, Aşıq Ə.Nəsibovun barmaq
imkanları səs imkanlarından daha yüksəkdir. Onun ifa tərzi ilk sazı
dindirəndən tanınır. Ondan sonra solo-saz ifaçılığı bir çox aşıqlar,
eləcə də, aşıq Əmrah Gülməmmədov davam etdirmişdir. Müasir
aşıqlardan Aşıq Məhəmmədəli Məşədiyevi, Aşıq Eldarı nümunə
göstərmək olar. Qeyd edim ki, hər ikisi Aşıq Ədalət Nəsibovun
şəyirdləridir.
Üçüncü fəslin dördüncü yarımfəsli “Qazax aşıqlarının yara-
dıcılığında nağıl-dastan” adlanır. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiy-
yatında epik növə daxil olan janrların hər birinin özünəməxsus
xüsusiyyətləri vardır. Ta qədimlərdən başlayaraq xalqın arzu və
istəkləri daha dərin şəkildə bu janrlarda öz əksini tapmışdır. Epik növ
xalqın bədii yaradıcılığından başqa, eyni zamanda onun tarixi
olmuşdur. Məlum olduğu kimi, “dastan” sözü hadisə, əhvalat, təsvir,
tərif, tərcümeyi-hal, bəzən də tarix kimi mənalarda işlənmiş, sonralar
isə hekayətnamələr adlandırılmışdır. “Dədə Qorqud kitabı”nda bu,
34
Söyləyici: Aşıq Məhəmmədəli Məşədiyev 1961-ci il təvəllüdlü.
28
“boy” adlanır. Aşıqlar, onların dinləyiciləri isə buna “nağıl” adı
vermişlər. El arasında aşığı imtahana çəkəndə “dastan ehtiyatının”
xüsusi rolu olmuşdur.
Bu yarımfəsildə Qazax aşıqlarının nağıl-dastanları da təhlil
edilmişdir. Bu bölgənin aşıqlarından Mirzə Səmədin “Sarıtel”, “Box-
ça çiçəyi”, Aşıq Avdının “Avdı və Mehriban”, Zəkəriyyə Mehmanın
(Məmmədov Zəkəriyyə) “Villinin dastanı”, Şair Temrazın “Gülə-
bəyimin nağılı”, Aşıq Cəlal Qəhrəmanovun “Qaratel və Aşıq Cəlal”,
“Kəməroğlu Kərəm və Qəmər xanım”, Aşıq Sadıq Avdıoğlunun
“Tahir və Zöhrab”, Aşıq Şəadət Gülməmmədovun “Aşıq Şəadət və
Ayna xanım”, “Ələmdar və Gülnaz” nağıl-dastanları mövcuddur.
Qazax
mahalında
aşıqların
dilində
məclislərdə
söylənilən
dastanlardan biri də ustad aşıq Avdının “Avdı və Mehriban” dasta-
nıdır. Nakam sevgi mövzusunda yaradılan bu dastandakı hadisələr
XX əsrin otuzuncu illərində baş vermişdir.
Şair Temraz Novruzlunun “Güləbəyimin nağılı” adlı kiçik
həcmli nağıl-dastanı isə aşığın başından keçənlərin bilavasitə nəsr və
nəzmlə söylənməsi olub daha çox real hadisələrdən bəhs etməkdədir.
Əlimizdə olan nümunəyə əsasən, nağıl-dastan həcmcə kiçikdir və
əslində nağıl termini anlamından fərqli olaraq reallığı əks etdirir.
Strukturu baxımından nağıl-dastanlar klassik dastanlardan təhkiyənin
özünəməxsusluğu və canlılığı ilə seçilir.
Dissertasiyanın “Nəticə” hissəsində tədqiqatın əsas müddəaları
ümumiləşdirilir. Tədqiqat nəticəsində əldə olunan qənaət budur ki,
Azərbaycan aşıq sənətinin bütün ideya zənginliyini və sənət
meyarlarını Qazax aşıq və el şairləri dolğun əks etdirmişlər. Bu
səbəbdən də onların həyat və sənət bioqrafiyasının monoqrafik
planda öyrənilməsi Azərbaycan folklorşünaslığı üçün aktual
məsələlərdən biridir. Beləliklə, Qazax bölgəsi ayrıca aşıq mühit kimi
tədqiqata cəlb olunaraq, milli folklorşünaslıqda bölgənin indiyədək
geniş araşdırılmayan aşıqları və el şairinin yaradıcılığı təhlil
edilmişdir.
29
Dissertasiyanın əsas məzmunu aşağıdakı kitab və məqalələrdə öz
əksini tapmışdır:
1. Şair Qulu. Karvanlar qocalır, yollar qocalmır / toplayıb tərtib
edəni Qəsəbova İlhamə, Bakı: Nurlan, 2007, 262 s.
2. Qaracayev H. Dağ ceyrana, ceyran dağa yaraşır / toplayıb tərtib
edəni, ön sözün müəllifi Qəsəbova İlhamə. Bakı: Nurlan, 2008,
144 s.
3. Hacı Qaracayevin həyat və yaradıcılığı // Elmi axtarışlar. Folklor
İnstitutu, II toplu. Bakı: 2008, s.48-58
4. XX əsr Qazax aşıqları və el şairləri / toplayıb tərtib edəni
Qəsəbova İlhamə. Bakı: Nurlan, 2009, 707 s.
5. Qazax aşıq və el şairlərinin yaradıcılığında mövzu dairəsi //
Folklor və etnoqrafiya. I buraxılış, 2011, s.203-207
6. Qazax və Borçalı aşıqlarının yaradıcılığında deyişmə //
Axtarışlar. AMEA Naxçıvan bölməsi. III (5) buraxılış, Naxçıvan,
2012, s.73-79
7. Ustad-şəyird münasibəti // Axtarışlar. AMEA Naxçıvan bölməsi,
IV (6) buraxılış. Naxçıvan: 2012, s.23-31
8. Qazax və Borçalı (türkdilli gürcü) aşıqlarının yaradıcılığında
deyişmə // “Qafqaz xalqlarının folkloru və linqvokulturologiyası”
mövzusunda Beynəlxalq elmi simpoziumun materialları. Tbilisi:
2012, s.190-196
9. Qazax aşıq və el şairlərinin yaradıcılığında mövzu dairəsi // Dil
və ədəbiyyat. Bakı: BDU, 2013, 2 (86) buraxılış, s.203-207
10. Классическая поэтическая традиция в Казахской ашугской
среде ХХ века // Ученые записки Таврического Националь-
ного Университета имени В.И.Вернадского. серия Фило-
логия. Социальные коммуникации. Том 26 (65) № 1,ч.1.
Симферополь: 2013, стр.198-202
11. Aşıq mühiti kontekstində Qazax aşıqlarının özünəməxsusluqları
// Filologiya məsələləri, № 9, 2013, s.379-385
12. Qazax aşıqlarının məxsusi saz havacatları // Filologiya
məsələləri, № 10, 2013, s. 446-451
30
Ильхама Джалал кызы Гасабова
Казахская ашугская среда ХХ века
Резюме
Диссертация состоит из введения, трех глав, вывода и
списка литературы.
Во “Введении” обосновывается актуальность темы
исследования, показывается объект и предмет работы, цели и
задачи, научные новшества, теоретические и методологические
основы, теоретическая и практическая значимость, дается
информация об апробации и структуре.
Первая глава диссертации называется «Роль Казахских
ашугов в формировании Гянджабасарской ашугской среды»
и состоит из трёх частей, в которых исследуются такие вопросы
как “Своеобразие Казахских ашугов и народных поэтов в
контексте ашугской среды”, “Творческие связи с Гейчинской
ашугской средой”, “Творческие связи с Борчалинской ашугской
средой”.
Вторая глава под названием “Традиции классического
искусства в творчестве Казахских ашугов и народный
поэтов” состоит из четырех частей и посвящена изучению
“Классическая поэтическая традиция в творчестве Казахских
ашугов ХХ века”, “Религиозные мотивы в творчестве Казах-
ских ашугов и народных поэтов”, “Тематика творчества
Казахских ашугов и народных поэтов”, “Взаимоотношения
учитель-ученик”.
Третья глава, в которой в четырех частях исследуются
“Жанровые особенности творчества Казахских ашугов и
народных поэтов”, “Языковые-стилистические особенности
творчества Казахских ашугов”, “Своеобразные хаваджаты–
сазовые лады Казахских ашугов, “Сказка-дастан в творчестве
Казахских ашугов”, называется “Своеобразные особенности
художественного мастерства Казахских ашугов и народных
поэтов”.
В заключении обобщены выводы исследования и
определены направления дальнейшего изучения темы.
31
Ilhame Jalal kizi Gasabova
Gazakh ashug sphere of the 20
th
century
Summary
The dissertation work consists of the introduction, three
parts, the conclusion and the list of used literature.
In the introduction the actuality of the investigation is
shown, the history of the investigation is studied, the object of the
investigation is given, the scientific methodology, aim and
scientific innovations are also investigated.
The first part of the dissertation work is called “The role of
Gazakh ashugs in the creation of Ganjabasar ashug sphere”
and consists of three chapters such as “Peculiarities of Gazakh
ashugs and folk poets in the context of ashug sphere”, “The
relation of Goycha ashug sphere with art”, “The relation of
Borchali ashug sphere with art”.
The second part called “Classic art traditions in the
activity of Gazakh ashugs and folk poets” also consists of four
chapters such as “Classical poetic tradition in the 20th century
Gazakh ashug activity”, “Poems with religious motives in the
activity of Gazakh ashugs and folk poets”, “Subject in the activity
of gazakh ashugs and folk poets”, “The attitude of master and
disciple”.
The third part which consists of four chapters such as
“Genre peculiarities in the activity of Gazakh ashugs and folk
poets”, “The language-style characters in the activity of Gazakh
ashugs”, “Saz melodies belonging to Gazakh ashugs” is called
“The literary mastering peculiarities of Gazakh ashug and
folk poets”.
In the conclusion the results are summarized and the future
directions of the investigated subject are shown.
32
Kağız formatı: 60/84 1/16
Pulsuzdur
Tiraj: 100 nüsxə