23
Aşıq Məhəmməd Qocayev isə bir hərf üzərində dodaqdəyməz
yazmışdır. Lakin onun şeirində bir az uyğunsuzluqlar vardır. Belə ki,
şeirin təkcə birinci bəndi “s” hərfi üzərində qurulmuşdur. Digər iki
bənddə isə ən çox “s” hərfi işlənsə də başqa hərflərdən də istifadə
olunmuşdur. Məsələn:
Sənin sərin sərsərlərdən sərindi,
Sərdən sini, sini sərdən sən gətir.
Sinin sehri səhralara sehr edər,
Sal sərini səhərdən sən gətir.
27
Qazax aşıq-şairlərinin yaradıcılığında təcnis janrına da çox
üstünlük verilir. Demək olar ki, aşıq-şairlərin hər birinin yaradıcılı-
ğında təcnisin bütün növlərindən istifadə edilib. Təcnis ümumilikdə
aşıq yaradıcılığında ən geniş müraciət olunan şeir növüdür. Təcnisin
“Bayatı təcnis”, “Gəraylı təcnis ”, “Xətəngi təcnis”, “Ayaqlı təcnis”,
“Cığalı təcnis”, “Nəfəsçəkmə təcnis”, “Dodaqdəyməz təcnis”,
“Zəncirləmə təcnis”, “Öyüdnamə cığalı təcnis”, “Əvvəl–axır hərf
üstə təcnis” kimi növləri olsa da, Qazax aşıq-şairlərinin yaradıcılığın-
da “Bayatı təcnis ” və “Xətəngi təcnis ” növündən başqa hamısından
geniş istifadə etdiklərini müşahidə etdik. Əslində təcnis janrı da
şairdən böyük məharət, ustalıq, dilə bələdlik tələb edir. E.Məmmədli
cığalı təcnisə belə tərif verir: “Məzmunca müxtəlif, formaca eyni və
yaxın sözlər qafiyə quruluşunu yaratdıqda həmin şeir təcnis adlanır”
28
Şair Temrazın yaradıcılığı daha geniş və rəngarəngdir. Onun
şeirləri arasında cığalı müxəmməsi daha diqqətəlayiqdir:
Salmısan eşqin gölünə,
Gəl atma ümmana, gəlin.
Leylisən insaf eylə,
Mən yazıx Məcnuna, gəlin,
Yanıram atəşinə,
Olmuşam pərvanə, gəlin.
O mah camalın,
Üzündə xalın,
Ay qadan alım,
Nədir xəyalın.
29
27
Yenə orada, s.136
28
Məmmədli E. Təcnis sənətkarlığı. Bakı: Naftapres, 1998, 150 s.
29
XX əsr Qazax aşıqları və el şairləri / toplayanı və tərtib edəni Qəsəbova İ. Bakı:
Nurlan, 2009, s.302-303
24
Təcnisin “nəfəsçəkmə təcnis-müsəddəs” forması da vardır ki,
aşıq poeziyasında nadir hallarda rast gəlinir. M.Həkimov yazır ki,
“nəfəsçəkmə təcnis müsəddəsi şeirə görə təhlil etmək bir növ naqislik
əlaməti sayılır. Burada şeiri saz havası ilə oxumaq əsas şərtdir. Belə
ki, birinci bəndin 2-ci, 4-cü və 6-cı misralarından sonra ifaçı aşıq
nəfəsini çəkir. Sonra nəfəsini dərib yenidən hava axınını ağız boşlu-
ğundan sərbəst buraxır və növbəti misraları saz havasının müşayiəti
ilə oxuyur”.
30
Aşıq Cəlal Qəhrəmanov, Şair Qulu Məşədiyev, Aşıq
Sadıq Avdıoğlu təcnisin bu növündə şeir yazmışlar. Lakin onlar
nəfəsçəkmə təcnis deyil, gedər gəlməz təcnis deyiblər. Aşıq Cəlalın
və Aşıq Sadıqın şeirləri eyni “off” kəlməsi ilə deyilsə də mahiyyətcə
tamamilə fərqlidir. Aşıq Cəlal yazır:
Yağış təzə olar buludlar qarı,
Yazda gün əridər dağlarda qarı.
Közü yığıb ocaq qalayan qarı
Əlin yandırsa eyləməzmi of...
Soyuqdan üşüyüb titrəyən canı
Oda qızınanda ay eylər...
31
Dissertasiyanın üçüncü fəslinin ikinci yarımfəsli “
Qazax
aşıqlarının yaradıcılığında dil-üslub xüsusiyyətləri” adlanır. Aşıq
poeziyası ana dilinin tarixi inkişaf mərhələlərinin öyrənilməsi üçün
ən mötəbər mənbələrdən biridir. Özünü xalqın bədii təfəkkürünün
ifadəçisi kimi təsdiq edən aşıq, həm də şifahi xalq sənətinin çoxəsrlik
inkişaf yolunda cilalanaraq yüksək kamillik səviyyəsinə çatmış, dil
sərvətinin qoruyucusu və daşıyıcısı olmuşdur. Qazax bölgəsinin aşıq-
şairlərinin ədəbi irsinə nəzər yetirib, tədqiq edəndə onların zəngin
türk xalq ədəbiyyatına və dilinə möhkəm bağlılığının şahidi oluruq.
Bu bölgənin sənətkarlarının əsərlərindəki forma, məzmun və dil
zənginliyi, axıcılıq, yığcamlıq, fikir gözəlliyi, bədii ifadə vasitələrinin
rəngarəngliyi xüsusilə fərqlənir. Odur ki, bu bölgənin sənətkarlarının
nümunələri uzun müddət digər bölgələrdə də dillər əzbəri olmuş,
yaddaşlara iz sala-sala, zəmanəmizə qədər gəlib çatmışdır. Prof.
V.Vəliyev yazır ki, “1917-ci ildən başlayaraq Azərbaycanın Gəncə,
Ağdam, Qazax, Şəmkir, Şamaxı, Naxçıvan və başqa qəzalarında
ölkədə davam edən çarpışmanın xarakterini anlamağa nisbətən şərait
30
M.Həkimov. Azərbaycan aşıq şeri şəkilləri və qaynaqları. Bakı: Maarif, 1999,
s.344
31
Aşıq Cəlal. Sədəfli saz məni dindir. Bakı: Sabah, 1992, s.87
25
var idi. Həmin illərdə Qazax qəzası kəndliləri arasında oxunan xalq
mahnılarının məzmununa diqqət yetirək:
Allah-allah amandı,
Xanlar, bəylər yamandı.
Bərk durun, a yoldaşlar,
Bu bir yaxşı zamandı.
Qazax qəzasında məşhur el şairi Mirzə Səmədə aid edilən bu
mənzumənin əslində kim tərəfindən qoşulduğu məlum deyil”.
32
Klassik aşıq ədəbiyyatının əsasları üzərində ərsəyə çatan, saz-
söz sənəti ənənələrini layiqincə davam və inkişaf etdirən Qazax aşıq-
şairlərinin ədəbi irsi bu bölgədə aşıq şeirinin zəngin bir qolunun
mövcudluğundan xəbər verir. Araşdırılması son dərəcə vacib olan bu
irs, ümumiyyətlə, Azərbaycan xalq ədəbiyyatının indiyə qədər qis-
mən araşdırılmış bir sahəsini əhatə edir. Müxtəlif illərdə yaşamış
aşıq-şairlər zəngin çalarla aşıq şeirinin aşağıdakı şəkillərində dəyərli
bədii nümunələr yarada bilmişlər: bayatı, gəraylı, qoşma, təcnis,
cığalı təcnis, gedər-gəlməz təcnis, dodaqdəyməz, divani, dodaqdəy-
məz divani, müxəmməs, cığalı müxəmməs, deyişmə, güllü qafiyə,
zəncirləmə, eyni hərflə yazılan və s. Aşıq şairlərin dastan yaradıcılı-
ğını və aşıq rəvayətlərini, aşıq qaravəllilərini də bu siyahıya əlavə
etsək çalarlıq daha qabarıq görünər. Qazax bölgəsi gözəl adət-
ənənələri özündə qoruyub saxlamaqla ən vacib olan dil saflığının
təbiiliyi ilə seçilir. Qazax şair və yaradıcı aşıqlarının müəyyən
anlamda özünəməxsusluğu özünü daha çox onunla ifadə edir ki, onlar
canlı xalq dilinə, danışıq dilinə, xalq şeiri dili və üslubuna üstünlük
vermişlər. Bədii fenomenliyin mühüm şərtlərindən biri də əsərlərin
kamil dildə olmasıdır. Qazax aşıqları sadə xalq dilində yazıb
yaratsalar da ərəb-fars mənşəli sözlərdən də istifadə etmişlər. Onların
yaradıcılığında gövhər-kan, şəhri-əntəri, imsirəti, kimi ifadələrə də
rast gəlmək mümkündür. Çoban Əfqan, Mirzə Səməd, Aşıq Avdı
Qaymaxlı, Aşıq Məhəmməd Qocayev (Dərya Məhəmməd), Şair Hacı
Qaracayev və.s aşıqlar ərəb əlifbasında yazmışlar. Məsələn Aşıq
Avdı Qaymaxlının şeirlərində daha fərqli xüsusiyyətlər vardır.
R.Kamal yazır ki: “Avdı sözünün ritm-intonasiyası, vəzni ilk
növbədə ləhcəyə-şivəyə tabedir. Aşığın şirin ləhcəsi heca düzümünü,
məna məntiqini nizamlayır. Ozan şeiri nitq hadisəsi, alliterasiya
32
Vəliyev V. Qaynar söz çeşməsi. Bakı: Yazıçı, 1981. s.71
26
hadisəsidir (“Yoruldum yolunda qaldım piyada”, “Qoyma Avdı
yaralansın yadınan”, “Əyilib yığvalım yaman yan gəlib” və s.)”
33
Dissertasiyanın üçüncü fəslinin üçüncü yarımfəsli “Qazax
aşıqlarının məxsusi saz havacatları” adlanır. Dissertasiyanın bu
yarımfəslində əsasən Qazax mahalının Sovet dönəmində yaşam tərzi,
sənətkarlıq və yaradıcılıq üslubu diqqət mərkəzində olmuşdur.
Tədqiqat zamanı daha çox Qazax aşıqlarının yaradıcılığında XX
yüzilin 30-40-cı illərində ifaçılıqda xor aşıq lirikası üstünlük təşkil
etdiyi nəzərə alınmışdır. Həmin tarixlərdə sovet rejimi Qazax maha-
lının aşıqlarına da öz təsirini göstərmişdir. Belə ki, aşıqlar tədbir-
lərdə, el şənliklərində, üzüm tarlalarında, mövsüm mərasimlərində
iştirak edirdilər. Xorla icra edilən havacatlar da elə bu səbəbdən
yaranmışdır. Belə tədbirdə adətən 30-40 aşıq birgə xorla oxuyarmış-
lar. 50-ci illərdən sonra xor lirikası demək olar ki, daha peşəkar şəkil
almışdır. Qazax aşıqlarının xor lirikasında yüksək peşəkarlıq göstər-
mələrində ustad Aşıq Ədalət Nəsibovun və ustad Aşıq Şəadət
Gülməmmədovun əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. Tədqiqat zamanı
ustad aşıqlara müraciət olunub bəzi məlumatlarda onların söylədikləri
fikirlərə
əsaslanılmışdır.
Ustadlardan
aldığımız
məlumatlara
əsaslanıb deyə bilərik ki, “Şahsevəni”, “Paşa köçdü”, “Vaqif gözəl-
ləməsi”, “Qəmərcanı”, “Gödək donu” və s. kimi havacatlardan xorda
daha yaxşı istifadə edilir. Aşıqların ifa etdikləri “Gilanar” adı ilə ta-
nınan havacatın əsl adının “Qazax səbzəsi” olduğu da tədqiqat za-
manı təsdiqini tapmışdır. Bundan əlavə, onu da deyək ki, Qazax
mahalının özünəməxsus saz havacatları zaman-zaman yaranmışdır.
“Vaqif gözəlləməsi” aşıqların dilində məclislərdə bu gün də ifa edilir.
Bu havacatların mahir ifaçılarından aşıq Aslan Aslanov, Aşıq Hüseyn
Xaloğlu, Aşıq Mahmud, Aşıq Kərəm, Aşıq Cəlal, Aşıq Şəadət Gül-
məmmədov, Aşıq Ədalət Nəsibov olmuşlar. Ümumiyyətlə, havacat-
ların düzgün ifa tərzində bu ustadların əməyini yüksək qiymət-
ləndirmək lazımdır. Qazax aşıqlarının yaratmış olduqları Ədhəm
Ərəbovun “Ərəbi”, Aşıq Cəlal Qəhrəmanovun “Cəlaloğlu”, Ədalət
Nəsibovun “Vurğunu” , "Ədalət təranələri" havacatları müasir dövrdə
də aşıqlar tərəfindən məclislərdə ifa edilir.
Hər bir havacatın yaranma səbəbi və tarixi olduğu kimi, Aşıq
Avdının şagirdlərinin dediyinə görə, “İncə gülü” havası da 1948-ci
33
Aşıq Avdı Qaymaqlı. İncəgülü. Bakı: Nurlan, 2009, s.8