Microsoft Word Elmi Mecmue 21
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SUMMARY
- Açar sözlər
“Ərəb dilində köməkçi fellər haqqında bəzi qeydlər” 407
SUMMARY In the result of research it was studied the interesting features of auxiliary verbs, and it should be continued.
В результате исследовательских работ были затронуты достаточно интересные стороны вспомогательных глаголов; поиски будут продолжены. Quranın düşüncə sistemində “tədəbbür” məfhumu 409
QURANIN DÜŞÜNCƏ SISTEMİNDƏ “TƏDƏBBÜR” MƏFHUMU Şüca Cavanpərəst AMEA Əlyazmalar İnstitutunun doktorantı
Açar sözlər: Quran, düşüncə, təfəkkür, tədəbbür Key Words: Quran, knowledge, thinking, meditation Ключевые слова: Коран, познание, мышление, размышление
qaynaq Qurani-Kərimdir. Burada həmin sistemin tərkib hissələrini təşkil edən məfhumlar sırasında elm, ağıl və təfəkkür və s. mühüm yer tutur. İslam düşüncə sisteminin əhəmiyyətli ünsürlərindən biri də “tədəbbür” məfhumu- dur ki, ümumi təfəkkür prosesində xüsusi rol oynayır. Həmin rolun nədən ibarət olduğunu müəyyənləşdirmək zəruri məsələlərdən biri kimi çıxış edir. Tədəbbür sözü “dubr” kökündən olub işlərin arxasınca düşünmək məna- sı bildirir ki, bu da əslində dərindən fikirləşmək və məsələnin gələcəyini nəzərə almaq deməkdir. Bu cür düşüncənin nəticəsi olaraq əvvəlcə gözə səthi şəkildə çarpan həqiqətlər aşkar olur. Rağib İsfəhani “Müfrədat” əsərin- də yazır: “Tədəbbür işlərin arxasında düşünmək və tədbir görmək deməkdir” (2.c.1.s.657). Məhəmməd ibn Əbibəkr Əbdülqadir ər-Razinin “Muxtarüs-si- hah” əsərində tədbir sözünün mənasını belə izah edir: Tədəbbür – işlərin aqibət üzərində təfəkkür mənasında işlənir. Əhməd ibn Məhəmməd bin Əli əl-Müqri əl-Qəyyumi “Misbahül-münir fi qəribi şərhi-kəbir” kitabında yazır: “Dubr ön və qabaq sözünün təzadı olaraq bir şeyin arxası deməkdir. Ona görə bu söz işin sonu və aqibəti mənası bildirir. Tədəbbür insanın üz və arxa çevirməsi və gələcəyi düşünməsidir, diqqətlə baxaraq işin aqibətini fikirləşməsidir (3.c.2.s.188). Şeyx Fəxrəddin Tərihinin “Məcməül-bəhreyn” əsərində deyilir: “Bir iş üçün tədbir görmək onu nəzərdən keçirərək sonunu və aqibətini düşünmək deməkdir” (4.s.8). Müəllif sonra Nisa surəsi, 82-ci ayəni misal gətirir: “Onlar Quran barəsində (onun Allah kəlamı olması haqqında) düşünməz- Şüca Cavanpərəst 410
lərmi? Əgər o, Allahdan qeyrisi tərəfindən olsaydı, əlbəttə, onda çoxlu zid- diyyət (ixtilaf, uyğunsuzluq) tapardılar” . Allah-təala bu ayədə tədəbbürdən söz açır ki, bu da işlərin aqibətinə baxaraq onlar barədə dərindən düşünmək anlamına gəlir. O, eyni zamanda tədəbbür və təfəkkür arasında olan fərqə işarə edərək yazır: “Tədəbbür adətən qəlbin hökmü ilə işlərin aqibətini düşünmək mənası bildirir, ancaq təfəkkür qəlbin hökmü ilə dəlillərə diqqət yetirir” (4.s.9). Firuzabadinin “Qamus”unda deyilir: “Dubr ön və qabaq sözünün zidd tərəfidir, bir şeyin arxası bu sözlə ifadə edilir. Tədbir isə işlərin sonuna və aqibətinə baxmaq mənası bildirir. İstiqbal (qarşılamaq) sözünün təzadı “istədbar” sözüdür. Quranda bu sözün işlənməsi sonluğu düşünmək baxımından diqqəti cəlb edir (5.s.157). Qərəşinin sözlüyündə tədəbbürün eyni zamanda anlamaq və dərk etmək mənası verlilr, yəni tədəbbür etməmək anlamamaq deməkdir (6.c.2.s.326). Əllamə Təbatəbai həmin sözün mənasını izah edərək yazır: “Tədəbbür bir şeyin başqa bir şeydən götürülməsi deməkdir. Quran ayələrində bu söz ayə üzərində düşüncəyə dalmaq və sonra bir daha ayələr üzrə düşünmək mənası bildirir” (7.c.5.s.128). Əbu Hilal Əsgəri lüğət və bəlağət elmində tanınmış müəlliflərdən biridir. O, “Füruğül-lüğəviyyə” əsərində “tədəbbür” və “təfəkkür” sözləri arasındakı məna fərqinə işarə edərək yazır: “Tədəbbür qəlbdə işlərin aqibətini düşünməkdir. Ancaq təfəkkür əməllərin və hərəkətlərin səbəb və dəlillərini axtarmaq deməkdir (7.s.67). Beləliklə, qaynaqlarda verilən məlumatları ümumiləşdirsək belə bir nəticəyə gəlirik ki, tədəbbür məsələnin zahiri tərəfinin arxasında dayanan məqamlar, yəni işin batini tərəfi haqqında düşünmək deməkdir. Belə bir düşüncə gələcək və aqibəti nəzərə alan tədbirli düşüncədir. Məsələnin mahiyyətini axtarmaq, diqqəti işin nəticə və sonuna yönəltmək tədəbbürün əsas xüsusiyyətidir. Təfəkkür isə məsələnin zahir və batinini, səbəb və nəticələrini araşdırmaq deməkdir. Təfəkkür məlum faktlar və dəlillər əsasında bəlli olmayan məsələləri araşdırmaq və aşkar etmək məqsədi daşıyır. İşlərin sonunu və aqibətini aşkar etmək istəyi insanı məsələnin səthi müşahidəsindən onun dərinliyinin dərkinə sövq edir. Quran ayələrində tədəbbür insanı dərin məna axtarışına dəvət edir, bu səmavi kitabın ilahi vəhydən qaynaqlandığını diqqətə çatdırır. Quran səthi səviyyədə ərəblərin Quranın düşüncə sistemində “tədəbbür” məfhumu 411
danışdığı söz və cümlələrdən ibarətdir və bu səviyyədə bəşər sözündən o qədər də fərqlənmir. Ancaq ilahi kitab olaraq onun dərin düşüncəyə və aqibətə hesablanmış məna tutumu adi bəşər düşüncəsindən fərqlənir. Quranda tədəbbür məfhumu ilə bağlı başqa bir məqam da vardır: ayələrin ardıcıl məna düzümündə diqqət onların batininə yönəlir, ayələr arasında olan əlaqənin dərinliyi göz önündə canlanır. Bunlar arasında heç bir ixtilaf yoxdur, bütün ayələr batini məzmun baxımından bir-birilə uzlaşır, bütöv bir tam kimi qarşımıza çıxır. Ona görə də bir surədə olan ayələri ardıcıl izləməklə yanaşı, onları bütöv Quranla tutuşdurmağa ehtiyac duyulur. Bununla da məlum olur ki, 23 il ərzində Peyğəmbərin (s) enişli-yoxuşlu yo- lunda və fərqli ictimai-tarixi şəraitlərdə nazil olan Qurani-Kərim bəşər zeh- ninin səviyyəsində deyildir. Bəşər və başqa maddi varlıqlar həmişə dəyişik- lik halında olaraq naqislikdən kamala doğru hərəkətdədir. Deməli, Quranda tədəbbür ayələr arasında olan batini məna əlaqələrini, ayələrin özlərinin bir- birilə bağlılığını nəzərdə tutur. Meybodinin “Kəşfül-əsrar” adlı məşhur təfsirində tədəbbür barədə belə deyilir: “Tədəbbür odur ki, işləri əvvəldən axıradək tənzimləyərək onun so- nunu nəzərdə tutasan. Əbu Osman Məğribi deyir ki, tədəbbür üç qisimdir: biri öz-özünə fikirləşmək ki, buna möizə yönümlü tədəbbür deyirlər; ikin- cisi, zahidlərə məxsus düşünməkdir; üçüncüsü, Quran üzərində düşünmək- dir. Sonuncu həqiqət və kəşf yönümlü tədəbbür adlanır və ariflərə xasdır. Onlarda batini kəşf ilə qəlb ilə Haqq arasındakı pərdə götürülür, arzuları ger- çəkləşir, müşahidə suları mülahizə arxı ilə rəvan olur, ürəklə zikrə dolu, dil susqun halda özünü unudur. Belə ariflər siddiqlərin sükunət dərəcəsinə yetişmiş olurlar və buraya yetişməyən kimsə Quran calalından, onun gizli cövhərindən faydalana bilməz (9.c.2.s.515). Tədəbbür və təfsir arasında fərq. Ayələri diqqətlə nəzərdən keçirərkən onun ənənəvi terminoloji mənasından əlavə, başqa izahları da ortaya çıxa bilər: A. Quranda irəli sürülən tədəbbür məfhumu dərrakə, fəhm, elmi və ruhi səviyyəsindən asılı olmayaraq bütün insan təbəqələrinə şamil edilə bilir. Təfsir Quranın anlaşılmasında müctəhidlərin və alimlərin yararlandıqları üsuldur. Onlar bununla tədəbbürün elmi izahını verməyə çalışırlar. Ancaq Quranın mətnində hər kəsdən tədəbbür – yəni düşünmək tələb olunur. Hətta müşriklər və münafiqlərə düşünmək üçün müraciət olunur. Allah Muminin surəsi, 68-ci ayədə buyurur:
Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|