Microsoft Word Elmi Mecmue 21
Yüklə 2,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
Qurbanəli Süleymanov 404
yaxın zamanda baş verəcəyini bildirənlər, tərif və məzəmmət, nəhayət, təəccüb bildirən fellərə bölür. 2
hamısını izah etmək imkan xaricində olduğundan biz yalnız (mövcud) olma və çevrilib olma adlandırılan fellərin bəzisini izah etməyə çalışacağıq. Bu fellər aşağıdakılardır: لاعفا
ةموميدلا لاعفا ,ةوريصلا لاعفا , ةنونيكلا
Qeyd edilməlidir ki, müəlliflər bu fellərin bölgüsünü gah birlikdə, gah da ayrılıqda təhlil edirlər. Müxtəsər də olsa, həmin fellər “mövcud olma”, “çevrilib olma” felləri adı altında öyrəniləcəkdir. Əfalud-deymuməti fellərini davamiyyət bildirən fellərlə birlikdə araşdırmağa cəhd edəcəyik. Keynunə fellərinə ناك feli daxildir ki, o, müstəqil mənaya malik olaraq, müəyyən şəraitlərdə köməkçi məna kəsb edir. Deməli, dildə iki vəziyyətdən söhbət gedir. Məsələn, يف ديز ناك
هدحوب هتيب – Zeyd öz evində tək-tənha idi – cümləsində ناك öz müstəqil (tam) mənasında işlənmişdir. Aşağıdakı cümlədə isə bu fel davamiyyəti – hal-hərəkətin keçmişdə davam etdiyini bildirir: هدحوب هتيب يف شيعي ديز ناك – Zeyd öz evində tək-tənha yaşayırdı. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Allah təalaya aid olduqda zamandan söhbət gedə bilməz. Ümum mənalı fel olduğundan keçmiş, indiki və gələcək zamanı əhatə edir: اميكح امياع ﷲ ناك – Allah alim və hikmətlə rəftar edəndir.اباّوت ناك هّنا 3 – Həqiqətən O, tövbə qəbul (edənlərin) ən böyüyüdür. 4
Aşağıdakı cümlədə isə bu fel (tərkibi xəbərin) birinci komponenti (ابلاط ناك – o, tələbə idi) kimi, istimrar (davamiyyət) bildirən isə (لمعي ناك – o, işləyirdi) feli xəbərin tərkibində də köməkçi (yardımçı) fel hesab edilir. Birinci rəyə başqa bir misala müraciət edək: قارشتسلاا ةيلك يف ابلاط ديز ناك – Zeyd şərqşünaslıq fakultəsinin tələbəsi idi (və ya tələbəsi olmuşdu). Ərəb müəlliflərindən Rəşid əş-Şərtuni qeyd edir ki, ربخلاو أدتبملا ىلع لخدي لعف ناك ّمسي و أدتبملا عفريف اسراق دربلا ناك :وحن ناك ربخ ىّمسي و ربخلا بصني و همسا ى -
- soyuq çox sərt idi – ناك mübtəda və xəbərlə işlənir; mübtədanın adlıq halda olmasını “tələb” edir və
2 Б.М. Гранде ,курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении , Москва , 1963, с,249-250 3 Qurani-Kərim , əhzab surəsi , ayə 1 4 Qurani-Kərim , nəsr surəsi , ayə 5 “Ərəb dilində köməkçi fellər haqqında bəzi qeydlər” 405
mübtəda “ismu kanə” adlanır; xəbərin (isim hissəsinin) təsirlik halda olmasını “tələb” edir və o, “xəbəru kanə” adlanır. Akademik V.M. Məmmədəliyev ناك felini analitik (təsviri) formalar tərkibində köməkçi fellər adlandırır. 5 O, göstərir ki, analitik konstruksiyalarda ناك feli öz leksik mənasından məhrum olaraq köməkçi fel kimi işlənir. Burada tərkibi fellə ifadə olunmuş xəbəri keçmiş və indiki-gələcək zaman aid edir: ةعماجلا ىلا ايموي بھذي ىّمع ناك – Əmim hər gün universitetə gedirdi (gedərdi); (keçmiş davamedici zaman). Başqa bir misal: خ دق ىّمع ناك ر ةعاس ذنم هلمع نم ج – Əmim bir saat əvvəl işdən çıxmışdır. Qeyri mütəsərrif fellərdən isə yalnız سيل (deyil) felini müxtəsər şəkildə izah etməyə çalışacağıq. Əsas (tam) fel kimi سيل “mövcud olmamaq” mənasında işlənir və ناك felinin antonimi olur: تيبلا ىف ىخأ سيل – qardaşım evdə yoxdur. Digər tərəfdən, xüsusilə, indiki zamanın inkarını bildirmək istədikdə سيل sözünü digər felin indiki zaman forması ilə işlədirlər ki, bu kimi tərkibdə o, لا və ام inkar ədatları mənasında işlənir: تيبلا ىلا بھذا تسل (لا)– evə getmirəm. Bəzən ام ,لا inkar ədatları da سيل-nin yerində işlənir (سيل ىنعمب لا ,ام) adlanır və tərkibi xəbər əmələ gətirir: بلاطب وا ابلاط (سيل)وھ ام – O, tələbə deyil. امئاد ءىش ناك (سيل) لا – daimi heç nə yoxdur. Keçmiş zamanda təsrif olunub tərcümədə indiki zamanı bildirən سيل inkar feli köməkçi fel kimi də işlənərək tərkibi xəbər əmələ gətirir. Tərkibi xəbərin ad hissəsi təsirlikdə, ya da ب (bi) ön qoşması ilə idarə edilərək yiyəlik halda olur: ابلاط ديز سيل اطب) (بل
– Zeyd tələbə deyil. Allahın kəlamı Quranı-Kərimdən bir misal da gətirsək olduqca yerinə düşərdi: نيمكاحلا مكحأب ﷲ سيلأ – məgər Allah hökm edənlərin ən gözəli (ən ədalətlisi) deyil mi? 6
Nəticə olaraq qeyd edilməlidir ki, kiçik həcmli bu məqalədə köməkçi fellər haqqında geniş məlumat vermək imkan xaricində olduğunu nəzərə alaraq bu
5 V.M.Məmmədəliyev , Müasir ərəb ədəbi dilində felin zaman ,şəxs və növ kateqoriyası 6 108.ص ،1.ج ، 1964 ، توريب ، ةيبرعلا ئدابم ، ينوترشلا ديشر
Qurbanəli Süleymanov 406
müxtəsər icmalla kifayətlənirik. Haqqında danışılan mövzu barədə daha geniş məlumata ayrıca məqalə həcr ediləcəkdir.
1.
Bekir topaloğlu; Hayreddin Karaman, sarf nahiv kitabı, Beyazit, İstanbul, 1994
2.
Ə.C.Məmmədov, Ərəb dili, Bakı, 1998 3.
Cahani T., Naqis fellər, ADU elmi xəbərlər, №2, 1974 4.
Б.М. Гранде, курс арабской грамматики в сравнительно-историческом освещении, Москва, 1963 5.
Ziya Bünyadov, V.M.Məmmədəliyev, Qurani–Kərim, Bakı, 2007 6.
V.M.Məmmədəliyev, Müasir ərəb ədəbi dilində felin zaman, şəxs və növ kateqoriyası 7.
1964
.ج ، 1 .ص ،
108
Yüklə 2,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|