Microsoft Word C?f?rov ?D?Biyyat
Yüklə 0,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
Nizami Cəfərov 378 Və cəmiyyət həmin eybəcərliyi, kimin şəxsində gəlirsə-gəlsin, həzm etməyə də, ona qarşı liberal olmağa da qadirdir. O elə bil ki artıq bizim indiki ictimai, əxlaqı münasibətlər sferasında gər- gin qəbul olunmur. Bir də bizim ədəbiyyatımızda bir baxış da var idi... İsa Muğanna “Məşhər”də Əmir Teymurun dili ilə deyir ki, Allaha inanmayan insan deyil, qudurmuş itdir. Yəni bax o cür kanon- lara əməl etməyən bir şəxsi biz müzakirə edəndə həmişə ilk növbədə onun inamını soruşuruq. Burada isə inamsızlıq hökm sürür. Məhz Tuncalın təzahüründə. Amma Toltı bəy inamlıdır, o inamsız hərəkət etmir. N. Cabbarlı: – Burada inam da bir az başqa istiqamətlidir. Əsər boyu sanki çıxış yolu kimi intihar təbliğ edilir. Toltı bəy “Əgər kişi olsaydım, çoxdan intihar etmişdim”, – deyərək özünü ittiham etdiyi halda Tuncal da bir başqa istiqamətdən intihara doğru gedir. Əsərin maraqlı cəhətlərindən biri də budur ki, intihar da daxil olmaqla bərabər, cəmiyyətin bir sıra mənfi cəhətləri, problemləri, alkoqolizmdən tutmuş əxlaq məsələlərinə qədər əsərdə qaldırır. Bayaq müasir cəmiyyətlə bağlılıq məsələsini qeyd etdiniz. Rəssamın özü ilə, cəmiyyətlə, insanla münasibət- ləri ön plandadır. Amma məncə, burada fərdi olmaqla bərabər, eyni zamanda da cəmiyyətdən qaynaqlanan problemlər qaldırılır ki, onları ancaq bir şəxsin taleyi, xüsusiyyətləri kimi dəyərlən- dirmək düzgün olmazdı. N.Cəfərov: – O doğrudur... Onu da deyim ki, prinsip etibarilə bu qəh- rəmanın da fəlsəfəsi buddizmdən gəlir. Buddizmdə belə bir anla- yış var: “mənim lənətə gəlmiş bədənim”. Deyilir ki, insanı bu dübyaya bağlayan, onu alçaldan, onu şərəfsizləşdirən, başqala- rından asılı edən bədəni və nəfsidir. Və sən bundan xilas ola bilsən – bu da heç zaman mümkün olası bir şey deyil, bu ideal- dır – onda heç kimdən asılı olmayacaqsan. Bu qəhrəman da, əslində, bu ideyanın daşıyıcısıdır. Bunun üçün də yazıçı onu Ədəbiyyat söhbətləri 379 çalışdırır. Və bu da yaxşı bir bədii kontekst verir ki, cəmiyyətdə baş verən bütün qüsurlar onun şəxsində və onun o düşüncə, hə- yat güzgüsündə görünsün. Bu mənada Tuncal obrazı yazıçının yaratdığı təhlilə, interpretasiyaya imkan verən obrazdır. Ona görə də bu qəhrəmanın obrazı, mən deməzdim ki, sxematikdir, amma yazıçı ideyalarını təqdim eləmək üçün bir vasitədir. Klassik romanlarda adətən obraz ona görə yaradılır ki, obraz kimi yadda qalsın, obraz kimi özündə hansısa xarakteri daşısın. Amma burada xaraktersizlik olduğuna görə, əsas məsələ elə o cəmiyyətin özündə olan müəyyən qüsurlar və reallıqların fəlsə- fəsini açmaqdır. Yalnız hər şeyə pozitiv mövqedə durmaq deyil... Bu, ümumiyyətlə, Aydın Talıbzadənin üslubunda var. N.Cabbarlı: – Üslub demişkən, bütün əsər boyu və xüsusilə də Toltı bəyin məbədə gətirilib çıxarıldığı hissədə saysız-hesabsız fəlsəfi düşüncələr verilir. Hətta oxucuda belə bir təəssürat yaranır ki, Toltı bəyin məbədə gətirilməsinin əsas məqsədi də elə ona fəl- səfi traktat yazdırılması olub. N.Cəfərov: – Hə, onları həddindən artıq çox veribdir və mənə elə gəlir ki, bu, romana heç də yaxşı təsir etmir. Bədiiliyə də yaxşı təsir etmir. Çünki bəzən süjet gəlib elə bir maraqlı məqama dayanır ki, həmin məqamda fəlsəfi düşüncə verilə bilər, amma onunla bitmir, məsələ o qədər böyüyür ki, artıq sən dəqiq bilirsən ki, müəllif öz düşüncələri ilə nə isə tamam ayrı bir əsərə keçdi. N.Cabbarlı: – Qəhrəmanın xarakteri ilə dilindən təqdim edilən fəlsəfə uyğunluq təşkil edərsə, yenə başqa məsələ... N.Cəfərov: – Amma burada düz gəlmir... O qəhrəman o sözləri deyə bilməz. O qəhrəman o fəlsəfənin sahibi deyil. Və onda da belə çıxır ki, müəllif bu qəhrəmanları ona görə yetişdirib ki, öz söz- lərini onlara dedizdirsin. Doğrudur, həmişə müəllif öz sözünü qəhrəmanlara dedirtdirir, amma daha bu qədər dərindən yox. Belə Nizami Cəfərov 380 olduqda onların öz fəaliyyətləri, obrazları, xarakterləri itir. Toltu bəyin izharları ucuzluğa gedir. Toltı bəy hara, yazmaq hara? O düşünə və deyə bilər. Aydın hərdən Toltı bəyi katib kimi də verir. Söz aparır, fikir çeynənir. Burda çox gözəl məqamı idi ki, Toltı bəyin dilindən uyğur abidələrindən seçmə nəsihətlər verəydi. Əgər uyğur abidələrini qarşısına qoyub tədqiqat aparsaydı – bu gün belə şeylər çox dəbdədi – Toltu bəyin çıxdığı, formalaşdığı mühitlə bağlı türk buddizminin çoxlu sayda mənbələrdə nəsi- hətləri var, onlardan verə bilərdi. Özü də bu qədər ehtiyac yox idi. Düzdür, onlar həddindən artıq çoxdur, şeirlərlə də verilib, nəsrlə də verilənləri var... Bu oxucu üçün maraqlı olardı, yeni olardı. Amma burada bir-birinin ziddi olan o qədər fikirlər var ki... Bunlar izharlardı da. İzhar da elə şeydir ki... Rəhmətlik Asif Əfəndiyev kimi... Amma burada bir elə də yerinə düşmür. Hə, bir də... Yazıçı tam bir fizionomistdir. İnsan bədəninin müxtəlif vəziyyətləri, bunları bir-bir detallarına qədər verməsi, hərəkətləri.... Bu da ola bilər ki rejissorluqdan irəli gəlir. Bir də yaxşı mənada xırdaçılığı var. Təsvir elədiyi, müqayisə üçün cəlb etdiyi bütün canlılar xırda həşəratlardır. Mığmığa, qarışqa... Bu xırdalamaq hətta müqayisələrində də... N.Cabbarlı: -Bu heç diqqətimi çəkməmişdi. N.Cəfərov: –Ağcaqanadın səsi, milçəyin hərəkətləri... Bu da xırdalığa getmək həvəsi ilə bağlıdır. O qədər də pis şey deyil. Amma çox olmasa... N.Cabbarlı: – Üslubunda bir xüsusiyyət var. İstərdim bunun mətnə verdiyi müsbət, mənfi cəhətləri deyək... Bir cümlənin mətn daxi- lində müəyyən amplitudalarla təkrarlanması. Məncə, ahəng yaratmaq üçündür... Bir çox hallarda buna nail olur da... N.Cəfərov: – Mənsə bəyənmədim, əsəri yorucu edir. Birdən ki baş- layır fəlsəfi-əxlaqi mühakimələrə... Dili gözəldir, şeir dili kimi Ədəbiyyat söhbətləri 381 gedir. Düzdür, haqlısan, bəzi yerlərdə təkrar lazımdır, çünki har- moniya yaradır. Eposlarımızda da axı təkrar mövcuddur, “Dədə Qorqud”da, “Koroğlu”da... Amma daha bu qədər yox. Bu əsərdə detallara varmaq xüsusiyyəti də həddindən artıq güclüdür. Sonra bax... yazmışam bura... Təbiətdən danışanda təbiəti insan həyatının anlayışları ilə təhlil edir... Bu da rejissorluqdan irəli gəlir. Çünki klassik yazıçılar esse müqayisəsinə, esse təli- minə, esse üslubuna getmirlər. Süjet mükəmməl olmalıdır, hadi- sələr bir-birini davam etdirməlidir. Burada da bir-birini davam etdirmək var, amma hadisələr yarıda saxlanılıb müzakirə möv- zusuna çevrilməməlidir. Aydın Talıbzadənin bu romanında da, o biri yazılarında da belə bir xüsusiyyət var: özündən deyə-deyə elə bil hərdən narahat olur ki, bunun müəllifi mənəmmi? Elə bil hamını müəllifliyə cəlb edir, elə bil müzakirəyə çıxarır, elə bil tamaşa aparır. N.Cabbarlı: – Son zamanların romanları üçün səhnə elementlərinin ol- ması da, kollajlar da, sintez xüsusiyyətləri də xarakterik hal alıb... N.Cəfərov: – Hə bax o kollajlıq məsələsi burada da çox güclüdür. Kollaj roman mümkündür və lazımdır da. Bu gün bizim həyatı- mız da sanki kollajdan ibarətdir. Və o xüsusiyyətlər olmalıdır. Amma kollaj özü də bir məntiq yaratmalıdır, burada isə daha çox emosiya yaradır. Sonra başlıqların verilməsində də rejissor- luqdan irəli gələn xüsusiyyətlər müşahidə olunur. Səslər – tap- pıltı, pıçıltı – həddindən artıq çoxdur. Bu, klassik roman üçün qəbul olunan deyil, amma müasir romanın tələbidir və burada da o tələblərə bol-bol riayət olunur. Sözlərlə oynamaq xüsusiyyəti çoxdur. Düzdür, elə ifadələr var ki, esselikdən irəli gəlsə də, qəhrəmanın xarakterini açır. Elə ifadələr var ki, ideyaya xidmət edir. Məsələn, Tuncal millət anlayışından işıq ili qədər uzaq adam idi. Yəni bu, bugünkü cəmiyyətdə, dünyada mövcud olan ideyalara münasibət deməkdir. Təbii ki, belə bir adam uzaq olmalıdır da. O, ümumiyyətlə, insanlıqdan uzaqdır, nəinki millət Nizami Cəfərov 382 məsələsindən. Çox xoşuma gəldi ki, əsərdə belə şeylərdə obyek- tivlik gözlənilir. N.Cabbarlı: – Bir qədər də dilçi münasibəti eşidək... N.Cəfərov: – Dili haqqında dedim ki, şeir dili kimi axıcıdır, gözəldir. Amma məni qane etməyən, bəyənmədiyim o idi ki, çox tez-tez və təkrar-təkrar Türkiyə türkcəsinə meyillilik müşahidə etdim... N.Cabbarlı: – Son vaxtlar nəsrdə də, publisistikada da xarakterik haldır. N.Cəfərov: – Burada bir məqam var da... Ola bilər ki, türkiyə türkcə- sindən Azərbaycan dilinə, xüsusilə danışıq dilinə çoxlu sözlər keçir. Bəzən elə adamlar bu türkcədən sözlər işlədir ki, görürsən 70-80 yaşı var. Yəni yaşlı nəslə də təsir edir. Mən isə düşünürəm ki, bu cür zərif yazıçıda Türkiyə türkcəsindən o söz işlənməlidir ki, o sözlər kolorit yaratsınlar. Oradakı məntiqlə, əsərin intonasi- yası ilə uyğun olsun. Amma məsələn, birdən-birə tamam məna- sız olur. “Fikirləri boşluğa düşmüş uçaq kimi çalxalandı”. Tez- tez işlədir bu sözü. Ümumiyyətlə, bizim bir qrup ziyalılarımız, təfəkkür adamlarımız var ki, məsələn Niyazi Mehdi, Aydın Talıbzadə və bir sıra başqalar – bu cür danışırlar. Bu həm Tür- kiyə türkcəsinə meyillilikdən irəli gəlir, həm də onlar milli sözlər, milliləşdirilən sözlər tapıb işlədirlər... Amma bu əsərdə bəzən o cür sözlər milli, etnik kaloritə yad, millətdən işıq ili qə- dər uzaq olan bir obrazın mühitində işlənir və bu, yadlıq əmələ gətirir. Hiss edirsən ki burada artıq üslub yerində deyil. Təkcə qəhrəmanın dilindən söhbət getmir, həm də onun mühitini yarat- dıqda buna diqqət etmək lazımdır. Sonra yazıçı tez-tez “pauza” yazır, səhnə terminologiyasını romana gətirir. “Humayra pauza- nın içinə girdi. Pauza uzandı. Pauzanı dartıb saxladılar... Pauza- nın üzünə qırma kimi dəydi və pauza şüşə kimi çiılikləndi”. Bax bu, oxucunu əsərdə mətləbdən ayırır. Bu da kollajdır. Kollaj ki mətləbə gətirmədi, istər-istəməz təəssürat zəifləyir... Kimsə desə Ədəbiyyat söhbətləri 383 ki, mən yazıçının mətləbsizliyindən ləzzət aldım və bununla da o mətləbsizliyə haqq qazandırdım, inanmaram... Onda o, ədəbiy- yat olmur da. Ədəbiyyatda, əlbəttə, müəyyən qədər eksperiment- lər olmalıdır. Eksperimentsiz ədəbiyyat mümkün deyil. Amma külli miqdarda xırda yenilikləri bir yerə yığanda o kollaj artıqlıq edir. Teatr effekti başqa nədə görünür? Hadisələri gah dondurur, gah hərəkətə gətirir, statika, dinamika, statika... Bu kimi şeylər var. Bilirsiniz, müəllim, mühəndis, kənd təsərrüfatı işçisi danı- şanda mütləq öz müəllimliyini, kənd təsərrüfatı işçiliyini də mətninə dartıb gətirir. Bu onun peşəkarlıq xüsusiyyətidir. Burda da elədir. Rejissorluğunu gətirib Aydın Talıbzadə romanına... N.Cabbarlı: – Elədir, amma bu əsərə necə təsir edib, sizcə? N.Cəfərov: – Adətən, mətləbdən yayındırıb. Amma buna baxmayaraq, deməliyəm ki, Aydın sözlə yaxşı işləyir. Hərdən də sözü o qədər sıxır, onun mənasının son həddinə qədər o qədər sıxıb çıxardır ki, bir də görürsən, söz məhv oldu. Yəni sözü elə bir kontekstə salır... Halbuki sözün də son istismar mərhələsi var da... Məsə- lən, aşırı sözü... Bu sözün semantikası yoxdur. Bu söz üslub ya- ratmır və yarada da bilməz. Bəlkə də, elə oxucu var ki, o həssas deyil, oxuyub üstündən keçir. Amma mən hər dəfə bu sözə rast gələndə deyirdim ki, bu sözü adalayaq, görək başımıza nə gəlir... Yaxud həmən sözü... Yəni populyar olmayan bir sözü gətirib populyarlaşdırsaydı, bu maraqlı olardı. Bu söz isə artıq yeyilib, sürtülüb. Xüsusilə qədim dövrdən danışanda mümkün qədər gərək o dövrün terminologiyası işlədilsin. Amma süjetləri müəyyən ifadələrlə bağlayır. Məsələn, sarıqulaqlıq məsələsi. Bu tipli şeylər əsərdə birləşdirici xüsusiy- yət daşıyır. Dil həssaslığı təkcə mənim dilçiliyimdən gəlmir. Bu əsər də dil tərəfdən daha müdaxiləçidir. Bir var hisslərlə, düşün- cələrə müdaxilə edəsən, bu daha çox ideyaya, düşüncələrə mü- daxilə edir və o müdaxilələrdən biri də sarılqulaqdır ki, maraqlı alınıb. Nizami Cəfərov 384 N.Cabbarlı: – Əsərin adına da toxunaq... Əbühubb sufizmdə nə dərə- cədə üzdə olan, aktual anlayışdır? N.Cəfərov: – Mən onu dəqiq bilmədim ki, bu hansısa cərəyan, yaxud ədəbiyyat təəssüratıdır – roman om. O ki qaldı Əbuhübbə... Sufizmdə məhəbbətin övladı məsələsidir bu. Amma o qədər də geniş yayılmış bir şey deyil. Və ya o qədər də böyük estetik, fəl- səfi nəticə deyil. Amma hər halda, düşünürəm ki, əsərə simvolik verilmiş bir addır. Əsərin məzmununun çıxa biləcəyi mistik addır. Və onun təhlili də nə isə adi bir şey olmalıdır. N.Cabbarlı: – Buddizm və sufizm. Bunların bir mətn daxilində yanaşı gətirmək nə dərəcədə düzgündür, sizcə? N.Cəfərov: – Sufizmə ən çox buddizm təsir göstərib. Xüsusilə də islam sufistlərinə. Xristian sufistləri isə panteistdirlər. Axı su- fizmdə də dünyadan təcrid olunmaq var. Ümumiyyətlə, deyirlər ki, bütün dini təriqətlər daxilində sufizmin əmələ gəlməsi bud- dizmin təsiridir. Niyə? Çünki buddizm tərkidünyalıqdır. Bir də bir obraz da xoşuma gəldi. Daş obrazı. Buddizmdə sifətin daş kimi dəyişməz olması, möhkəm olması sükutu xarak- terizə edir... Maraqlıdır ki, Aydın da bunu yazır... Çünki dünya- da insanların başına nə gəlirsə, daş kimi sakit olmamaqdan gəlir. Emosionallıqdan, həyəcandan, hərəkətlərindən, reaksiyaya me- yilliliyindən gəlir. Elə bilirəm ki, roman demək istəyir ki, insa- nın ona aid ola biləcək və özünü xilas edə biləcək yeganə halı onun sakitliyidir. Bütün fəlakətlər ondan törəyir ki, insan sakit olmur, nəyəsə can atır. Buddizmdə isə insan heç nəyə can atmır, heç nəyə reaksiya vermir, elə budda kimi səssizdir. Sufizm də bu var: hər şeyə qane olmaq, heç nəyə müdaxilə etməmək... Ümumiyyətlə elə bilirəm ki, Aydın Talıbzadənin bu əsəri bütün o çoxşaxəliliyi ilə, kifayət qədər geniş dünyagörüşü ilə, ədəbiyyatın, tarixin, yaşanmış insan texnologiyalarının, hiss tex- Ədəbiyyat söhbətləri 385 nologiyalarının çıxış yollarını, dinlərdən irəli gələn motivlərin hamısını özündə toplayıbdır. Amma bunları o qədər çox bir yerə yığıb ki, bu qədər çox materialı ədəbiyyat faktına çevirmək çə- tindir. Hər halda, çeviribdir. Ona görə də ortaya çıxan əsər sıravi romanlardan deyil. İstedadla yazılmış və bu dünyanın tarix boyu nə qədər mənasız olduğunu göstərən bir əsərdir. Tək indi yox. Elə yaranandan bəri insan və dünya məntiq axtarışındadır və bu məntiq axtarışı da heç bir nəticə vermir. 2017 Nizami Cəfərov 386 MÜNDƏRİCAT Ön söz ......................................................................................... 3 Azərbaycan poeziyası ................................................................. 5 Azərbaycan nəsri ....................................................................... 12 Azərbaycan xalqının aşıq ədəbiyyatı əmanəti ........................... 17 Londonda Nizami günləri ......................................................... 34 Oksford Universitetində ............................................................ 40 Ədəbiyyat tariximizin ustad dərsləri ......................................... 50 Dinlərin dilləri ........................................................................... 62 «Əhdi-ətiq»dən «Əhdi-cədid»ə ................................................. 68 Qədim türk ədəbiyyatı: problemlər, mülahizələr ...................... 72 Qədim türklərdə «həyatın yaradılışı» təsəvvürü ....................... 75 Türk xalqları ədəbiyyatı tarixinin ............................................. 79 orta dövrü .................................................................................. 79 AZƏRBAYCAN MUĞAMININ QƏZƏLLƏRİ ...................... 83 «Söylədiyim Azərbaycan dilidir», «Hər şeyin var, nəyin yoxdur, Azərbaycan, Azərbaycan!..» .... 88 Hacı Kərim Sanılının Məclisi-Məbusan «deyişmə»ləri ........... 93 Almaz Ildırımın ölməz idealları .............................................. 101 Milli ədəbi təfəkkürün «Azərbaycan» miqyası ....................... 108 Mehdi Hüseynin tənqidçi üslubunda tənqidin tənqidi ............ 118 «Bir gəncin manifesti»ndən «Bir səfirin manifesti»nə ........... 124 Həyat, ölüm… Və həyat ......................................................... 149 Xanımlar xanımı ..................................................................... 152 Sinəsində əsl şair ürəyi gəzdirirdi… ....................................... 155 Əsl ədəbiyyat əsəri .................................................................. 159 Mütəfəkkir ədəbiyyatşünas ..................................................... 168 Qürurun üsyanı ........................................................................ 182 Böyük ədəbiyyat müəllimi ...................................................... 184 Xalqının xalqşünası ................................................................. 190 Teymur Əhmədovun ............................................................... 195 Ədəbiyyat söhbətləri 387 «Nəriman Nərimanov»u .......................................................... 195 O dövrün «Füyuzat»ından bu dövrün «Füyuzat»ına .............. 201 Anarın ədəbi gəncliyi…Və ədəbi gəncliyin Anarı .................. 204 Səksənindən doxsanına varanda… ......................................... 213 Gölbaşında Göygöl havası ...................................................... 216 Bir kitabın təəssüratları ........................................................... 220 Təbiət qədər təbii .................................................................... 225 Yüksək peşəkarlıq…Ictimai məsuliyyət… Və dərin səmimiyyət ............................................................... 236 Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı: birinci simpoziumdan ikinci simpoziuma ................................................................... 241 Tağı Əhmədovun «Sadiq» dünyası ......................................... 244 Taleyin diqtəsi, hisslərin hikkəsi… Və usta təhkiyəsi ............ 251 Osman Başın «Xarı bülbül»ü .................................................. 262 «Iki od arasında»…Və «yenə»… ............................................ 267 Bir Vəli, bir Vəli ..................................................................... 275 «Yatağına sığmayan çay»ın poeziyası .................................... 279 Rafiq Hümmət və ya tale şairi ................................................ 292 Ağrılı günlərin gürcü hekayələri ............................................. 300 «Köhnə» sözün yeni ustası ...................................................... 304 Azərbaycan tarixinin Atabəy romanı ...................................... 312 Tarix yalnız arxada qalmır, həm də öndən gəlir… ................. 322 «Ədəbiyyat qəzeti»nin baş redaktoru Azər Turana açıq məktub ........................................................ 329 Aqşin Ağkəmərlinin ayrılığı…Vətəndən Vətənə .................... 332 «İdeal»ın işığı .......................................................................... 336 Mükəmməl təfəkkürün müfəssəl təzahürü .............................. 339 «Həvəskar»ın peşəkarlığı ........................................................ 343 AŞIQ SƏNƏTİ TARİXİ MİSSİYA DAŞIYAN BİR SƏNƏTDİR .................................................. 352 Nizami Cəfərovla Aydın Talıbzadənin “Əbuhübb” romanı haqqında söhbəti ..................................................................... 364 “Mən hər dəfə bu sözə rast gələndə deyirdim ki, bu sözü adalayaq, görək başımıza nə gəlir...” ...................................... 367 Nizami Cəfərov 388 «Elm və Təhsil» nəşriyyatının direktoru: professor Nadir MƏMMƏDLİ Kompüter dizayneri: Zahid Məmmədov Texniki redaktor: Ruhiyyə Abbasova Korrektor: Nigar Rəhimova Çapa imzalanmış 30.04.2018 Şərti çap vərəqi 24,25 Sifariş № 148 Kağız formatı 60x84 1/16. Tiraj 300 Kitab «Elm və Təhsil» nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsində səhifələnib çap olunmuşdur. E-mail: nurlan1959 @gmail.com Tel: 497-16-32; 050-311-41-89 Ünvan: Bakı, İçərişəhər, 3-cü Maqomayev döngəsi 8/4. Yüklə 0,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|