Microsoft Word Azerb tarixi derslik doc

 
94
 
VII FƏSİL 
AZƏRBAYCAN  
XIV ƏSRİN İKİNCİ YARISI-XV ƏSR DÖVLƏTLƏRİ 
 
Plan: 
1. Azərbaycan XIV əsrin II yarısında Əmir Teymurun və Qızıl Orda 
xanı Toxtamışın Azərbaycana hücumları. 
2.Qaraqoyunlu dövləti. 
3. Ağqoyunlu dövləti. 
4. XV əsrdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi həyatı və mədəniyyət. 
 
1. Azərbaycan XIV əsrin II yarısında Əmir Teymurun  
və Qızıl Orda xanı Toxtamışın Azərbaycana yürüşləri 
 
Canı bəy, oğlu Bərdi bəyi Təbrizə səltənətə qoyub, Qızıl Or-
duya qayıtdı. Bərdi bəy atasının ölüm xəbərini aldıqda Təbrizdən 
getməli oldu. Daxili və xarici vəziyyətin gərginliliyindən istifadə 
edən Cəlairi  Şeyx Üveys (1354-1374) 1358-ci və 1359-cu illərdə 
Azərbaycana yürüşlər etdi və  Təbrizə daxil oldu. Azərbaycan Cə-
lairilər dövlətinin tərkibinə qatıldı, paytaxt Təbriz oldu. Cəlairilər 
monqol qəbiləsidir.  Şeyx Həsən Cəlairi (Böyük Həsən) 1340-cı 
ildə Bağdadda Cəlairilər dövlətini təsis etmişdi. Şeyx Üveys 1367-
ci ildə  Şirvan  ərazisini tutdu. Şeyx Üveysdən sonra oğlu  Sultan 
Hüseynin (1374-1382) dövründə ölkədə mərkəzi hakimiyyətə qarşı 
çıxışlar artdı.  Şahzadə Sultan Əhməd Muğanda və Arranda güclü 
qoşun hissələri ilə  1382-ci ildə qardaşı Sultan Hüseyni öldürərək 
taxt-taca sahib oldu və 1410-cu ilədək hakimiyyətdə qaldı. Teymur 
1385-ci ildə Azərbaycana daxil oldu, lakin Mərkəzi Asiyada baş 
vermiş hadisələrlə  əlaqədar geri qayıtdı. Sultan Əhməd Bağdada 
çəkilmişdi. Bu zaman Toxtamış 1385-ci ilin sonunda 90 minlik 
qoşunla Dərbənddən Şirvana daxil oldu və Təbrizə çatdı (3, s. 41). 
Təbrizlilər müdafiəyə qalxdılar,  şəhər  ətrafında xəndəklər qazıldı, 
küçə  səngərləri yaradıldı. Düşmən 8 gün Təbrizin  ətrafında dövrə 

---

 
95 
vurdu, amma şəhərə girə bilmədi. Toxtamış danışıqlara məcbur 
oldu, tərəflər arasında razılıq əldə olundu. Təbriz hakimi Əmir Vəli 
və  şəhər  əyanları  xərac toplayarkən,  əhali sülhə inanıb silahı yerə 
qoydu.  Toxtamış  bundan istifadə edib 1382-ci ildə hiylə  işlədib 
şəhərə daxil oldu. Əhali ciddi müqavimət göstərə bilmədi, Toxtamış 
sonra  Marağanı tutdu, yenidən  Təbrizə qayıtdı. Bir dəstəsi 
Mərənd və Naxçıvana tərəf yollandı, digəri isə Əhər yolu ilə irəli-
lədi, sonra Qarabağa gəldilər. Ölkədən çoxlu qənimət və 200 min 
əsir aparıldı. Azərbaycan  1386-cı ilin baharında Teymurun 
hücumlarına məruz qaldı.  “Üçillik yürüş” kimi tanınan səfərdə 
Təbriz tutuldu (8, s. 330). Cəlairi əmirlərinin əsas hissəsi Bağdada, 
bir qismi isə  Əlincə qalasına getdi. Teymur payızda  Naxçıvana 
gəldi. Xalq Şeyx Həsənin başçılığı ilə mübarizəyə qalxdı. Teymur 
Əlincə qalasını mühasirəyə aldı.  1387-ci ilin əvvəllərində  Toxta-
mışın dəstələri Dərbənddən Azərbaycana soxuldu, lakin Miranşahın 
Kürün  şimalına göndərilmiş qoşununa qarşı dura bilməyib geri 
çəkildilər. Həmin ildə Teymur, Toxtamışın Buxara və Səmərqəndə 
hücumu ilə əlaqədar Azərbaycanı tərk etdi, Azərbaycanın idarəsini 
oğlu  Miranşaha tapşırdı (qəddarlığına görə “Maranşah”- ilanlar 
şahı kimi tanınırdı). Təbriz uğrunda Sultan Əhməd və onun Əlincə 
qalasındakı  əmirləri, Qara Yusifin başçılıq etdiyi qaraqoyunlular, 
Təbrizin yerli əmirləri və Teymuri əmirləri mübarizə aparırdılar. 
1387-1392-ci illərdə  Təbrizə 17 dəfə hücum edildi (8, s. 346)  və 
nəticədə  şəhər bir feodal qrupundan digərinə keçirdi. 1392-ci ildə 
Teymur 2-ci dəfə Azərbaycana gəldi və Təbrizə daxil oldu. Cəlairi 
əmirləri  Əlincə qalasında idilər və Teymura tabe olmamışdılar. 
Qala Sultan Tahirin başçılığı ilə Xacə Cövhər və sonra Əmir Altun 
tərəfindən müdafiə olunurdu. Qalada 300-dən artıq döyüşçü var idi. 
Teymur qalanı tuta bilmədi, sonra Gürcüstanı  zəbt etdi, Şəki 
hakimini itaətə gətirdi. 1392-ci ildə Toxtamış Azərbaycana hücum 
etdi. Cavab olaraq, Teymur 1395-ci ildə Dərbənddən Qızıl Orduya 
yürüş edərək rəqibinə qalib gəldi və oradan Səmərqəndə qayıtdı. 
Əlincə qalası mühasirədə qalırdı.  Teymur 1387, 1393, 1397-ci 
illərdə  Əlincə qalasına yürüş etmiş  və heç birində  qələbə qazan-

---

 
96
mamışdı.  İlk yürüş dövründə  qalada  su  qıtlığı baş verir və qalanı 
təslim etmək qərarına gəlirlər. Teymur qoşunu qalanın  ətəklərinə 
endirir, lakin güclü yağış yağır və bol su ehtiyatı yaranır.  Əlincə 
Teymura tabe edilmir. 1393-cü ildə Teymur qalaya hücum edir, bu 
zaman qala müdafiəçilərindən bir dəstə, Əmir Altunun başçılığı ilə, 
qaladan kənara çıxmışdı. Geri qayıdarkən qalanı mühasirə 
olunduğunu görüb onlara hücum etdilər. Düşmən böyük tələfat 
verdi, Altun isə öz dəstəsi ilə qalaya girə bildi. Əlincə qalası istisna 
olmaqla, bütün Azərbaycanı Teymurilər zəbt etmişdilər. 
Qalanın müdafiəçiləri ilə birləşən  Şəki və gürcü feodalları Tey-
murilərə qarşı vuruşur, hətta qalib gəlirdilər. Bu hadisələrdən nara-
hat olan Teymur 1399-cu ildə 3-cü dəfə yürüş etdi və Qarabağa 
gəldi. Bir sıra feodal hakimlər,  Şəki hakimi Seydi Əhməd, 
Şirvanşah İbrahimin himayədarlığı ilə Teymurla ittifaqa girərək, 12 
ildən sonra daxili çəkişmələr nəticəsində  Əlincə qalası Teymura 
tabe oldu (8, s. 352). Tarixçi İbn Ərəb şahın yazdığına görə, Teymur 
Azərbaycanda olmadığı vaxtda Əlincədə Sultan Tahir ilə  Əmir 
Altun arasında ciddi münaqişə baş verir. Tahir ərzaq gətirmək üçün 
getmiş Altunu qalaya buraxmır.  Əlincəlilər Tahirdən üz döndərir. 
Tahir öz acizliyini hiss edir və  xəzinəni götürüb Bağdada qaçır. 
Əlincə müdafiəsiz qalır. Teymur 1400-cü ildə başsız qalmış qalaya 
girir. Teymur bir müddətdən sonra Səmərqəndə qayıtmış və 1405-ci 
ildə  vəfat etmişdir.  Azərbaycanın  Şirvana qədər olan əraziləri 
Miranşahın oğlu Mirzə Ömər tərəfindən idarə olunurdu. 
Şirvanşahlar dövləti. Xəzərin qərb sahilində yerləşən Şirvan 
vilayəti Kür çayından Dərbənd mahalının  şimal hüdudlarına kimi 
olan  ərazini  əhatə edirdi. XIII  əsrin  əvvəllərində  Şirvanşahlar 
dövlətini Güştasb (1203-1225) idarə edirdi. 1225-ci ildə III Fəri-
bürz (1225-1243) ölkənin idarəsi ilə ciddi məşğul olmayan atası 
Güştasbı hakimiyyətdən qovdu və  XIII  əsrin ortalarına kimi 
Şirvanı idarə etdi. Fəribürz Cəlaləddinə  xərac versə  də,  Şirvanın 
müstəqilliyini qoruya bildi. 1231-ci ildə monqollar Şirvana daxil 
oldular, 1239-cu ildə Şirvan və Dərbənd ələ keçirildi. Şirvanı idarə 
edən  II Axsitan (1243-1260) Hülakülərin hakimiyyətini qəbul 

---