Microsoft Word azerb. Geoiqtisadi 11. 04. 2016. M son doc
Yüklə 4,55 Kb. Pdf görüntüsü
|
XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ 49 hövzəsi” hesab edilsin, istər beş ölkənin sərhədində yerləşən “qapalı dəniz” olsun, Azərbaycanın reallaşdırmaq istədiyi layi- hələri və həyata keçirdiyi fəaliyyəti qətiyyən inkar etmir. Əgər BMT-nin ”Beynəlxalq dəniz hüquqları haqqındakı” Konven- siyasına əsaslanılarsa, o zaman “ortaq dənizdə” hər sahil döv- lətinin öz “iqtisadi zonasına” malik olmaq və bu zonada ayrıca, yaxud başqa dövlətlərlə birgə sərbəst fəaliyət göstərmək hüququ mövcuddur. Azərbaycan həm də bəyan edirdi ki, əlbəttə o bütün bu işləri reallaşdırarkən ilk növbədə öz milli maraqlarını təmin etmək məqsədi daşıyır. Lakin Xəzərdə enerji layihələri reallaş- dırarkən, Azərbaycan hər zaman region ölkələrinin ortaq milli maraqlarını və beynəlxalq hüququ əsas tutmuşdur. Buna görə də Azərbaycanın fəaliyyəti heç bir Xəzərətrafı ölkənin iqtisadi- siyasi maraqlarını pozmur, əksinə, bölgədə hamı üçün bərabər, rəqabətə əsaslanan əməkdaşlıq şəraiti yaradaraq, bu layihələrdə iştirak etmək və onlardan öz xalqının maraqları üçün istifadə etmək, iqtisadi dividentlər qazanmaq imkanı təmin etmişdir. Azərbaycan Rusiyanı istinad etdiyi və beynəlxalq hüquqi əsası olmayan heç bir “öhdəliyi” və “dövlətüstü hüququ” qəbul etmirdi və bundan sonra da etməyəcəyini birmənalı şəkildə bəyan edirdi. O qeyd edirdi ki, “istər keçmiş SSRİ-İran saziş- ləri, istər SSRİ-nin varisi olan Rusiyanın indiki hərəkətləri, bunlar hamısı keçmişdə qalmışdır və bütün bunlar Azərbayca- nın müstəqil dövlət olaraq öz ərazisinin bir parçası hesab olu- nan və 1995-ci ildən onun Konstitusiyasına salınmış, Xəzər dənizinin ona məxsus milli sektoru üzərindəki fəaliyyət azad- lığını məhdudlaşdıra bilməz. Azərbaycanın beynəlxalq hüquqla qorunan milli ərazisi və onun üzərindəki suveren haqları heç bir beynəlxalq müqavilə və dövlətlərarası sazişlərin, birgə və ƏL İ H ƏS ƏNOV 50 ayrıca fəaliyyətlərin predmetinə çevrilə bilməz.” Mütəxəssis- lərin fikrinə görə, əslində Azərbaycanın bu mövqeyi, yanaşma- sı və müvafiq tələbləri sonrakı illərdə Xəzərin statusu ilə bağlı imzalanmış Rusiya- Qazaxıstan birgə sazişinin əsas qayəsini təşkil etmişdir. 68 Bundan başqa, Azərbaycan yuxarıda istinad olunan SSRİ- İran sazişinə o dövrkü bəzi Rusiya rəsmi dairələrinin yanaşma- sını da birmənalı şəkildə pisləyərək, bəyan edirdi ki, “1921- 1940-cı illərdə bağlanmış SSRİ-İran müqaviləsi Xəzərin statu- sunu bu gün bəzilərinin təqdim etdiyi və şərh etdiyi kimi heç də mürəkkəbləşdirmir, əksinə onu daha aydın vəziyyətə gətirir. Bu da ondan ibarətdir ki, SSRİ zamanında İran Xəzərdəki öz 14%-lik payını alır və beləliklə də, ona aid dəniz sərhədlərini təsdiqləyir. O ki qaldı SSRİ-nin tərkibindən çıxan digər 4 Xə- zərətrafı ölkənin milli sektoru və dəniz sərhədlərinə, bununla bağlı da hələ 1970-ci ildə SSRİ zamanında birgə müqavilə im- zalanmış və Xəzərin bu məkanda qalan 86%-lik su hövzəsi orta xətt üzrə dörd hissəyə- sektorlara bölünmüşdür. (Bax: Xəritə 18) Deməli SSRİ-nin varisi olan Rusiya da bu ölkənin öhdəliyini və qərarlarını təmin etməyə borcludur. Məhz bu hüquqi vəziyyətdən çıxış edən Azərbaycan, öz milli haqqı kimi Xəzərin ona məxsus sektorunda istənilən fəaliyyətlə məşğul ola bilər. Bu fəaliyyət nə beynəlxalq, nə də ki, hər hansı Xəzər- ətrafı ölkənin hüququnu pozmur”. Ruslar, əlbəttə o dövrdə öz mövqelərinin əsassız olduğunu bilirdilər, lakin Azərbaycanın bu sahədə nümayiş etdirəcəyi ciddi, əsaslandırılmış mövqeni və möhkəm milli iradəni, o cümlədən də beynəlxalq aləmin bu işdə ona verəcəyi dəstəyi 68 Bax:Федоров Ю.Э. Правовой статус Каспийского моря. М., 1996, с.36. XƏZƏR – QARA DƏNİZ HÖVZƏSİ VƏ CƏNUBİ QAFQAZIN GEOİQTİSADİYYATI: AZƏRBAYCANIN ENERJİ SİYASƏTİ 51 gözləmirdilər. Bəzi dairələr Azərbaycanın bu təzyiqlər qarşı- sında sona qədər davam gətirə bilməyəcəyinə ümid bəsləyərək, ondan öz xeyirlərinə “yeni-yeni güzəştlər” qoparmaq haqqında düşünürdülər. Odur ki, 1997-ci ildə həmin dairələr İranın 1992-ci ildə irəli sürdüyü və o zaman nədənsə diqqətdən kə- narda qalan “Xəzərdə birgə razılaşdırılmış regional əməkdaş- lıq” ideyasını yenidən ortaya atır və bütün Xəzərətrafı ölkələri buna qoşmağa cəhd göstərməyə başlayırlar. Əlbəttə, Azərbay- can Xəzər hövzəsi ölkələrinin enerji sahəsində regional əməkdaşlığının əleyhinə deyildi və reallaşdırmaq istədiyi bütün layihələrdə onların hər birinin yüksək səviyyədə iştirakını arzu edirdi. Lakin o öz milli hüququnu və maraqlarını hansısa təz- yiq yolu ilə kiməsə güzəştə getmək fikrindən də uzaq idi. Ona görə də Azərbaycan bəyan edirdi ki, biz regional əməkdaşlığın əleyhinə deyilik. Lakin, regional əməkdaşlıq heç bir ölkəyə öz milli sektorunda ayrıca və başqaları ilə birlikdə sərbəst fəa- liyyət göstərmək imkanını məhdudlaşdırmamalıdır. İstənilən ölkə ona məxsus sektorda, iqtisadi səmərəliliyindən asılı olaraq həm Xəzərətrafı ölkələrlə, həm də digər beynəlxalq qurumlarla sərbəst iş aparmaq, birgə fəaliyyət göstərmək hüququna malik olmalıdır. Azərbaycan öz geosiyasi və geoiqtisadi mövqeyini həm də onunla əsaslandırırdı ki, SSRİ-nin dağılması və onun yerində dörd yeni müstəqil ölkənin yaranması ilə Xəzərin hüquqi statusu hövzəətrafı beş ölkənin qarşılıqlı və birgə məsələsi olmaqla yanaşı, həm də BMT-nin 1982-ci ildə qəbul edilmiş və bütün üzv dövlətlər üçün məcburi hüquqi öhdəlik yaradan “Dəniz hüquqları Konvensiyasına” əsaslanmalıdır və deməli həm də beynəlxalq məsələdir. Bəhs olunan Konvensiyada dənizlər və su hövzələri- açıq, yarımqapalı, qapalı olmaqla üç qrupa bölünür. Su hövzəsi- ƏL İ H ƏS ƏNOV 52 nin dəniz kimi qəbul olunmasının meyarı onun okeanla, yaxud başqa su hövzələri ilə birbaşa, boğazlar və çaylar vasitəsi ilə bir- ləşməsi hesab olunur. Konvensiya sahildən 12 millik su hövzəsini dövlətin tam “suveren ərazisi”, 200 millik hövzəni onun “iqtisadi suveren zonası”, ölkələrarası milli sərhədlərini isə qarşı dövlətlə dənizin orta xətti üzrə müəyyən edir. “İqtisadi suveren zona”da hər bir dövlət müstəqil şəkildə elmi tədqiqat işləri aparmaq, iqti- sadi fəaliyyətlə məşğul olmaq, mövcud ərazinin təbii sərvətlərini mənimsəmək və Konvensiya ilə qadağan olunmayan digər işlər görmək hüququna malikdir. 69 Azərbaycanın bəhs olunan dövrdə “Xəzərin statusunun əvvəlki illərdə formalaşmış praktikaya uyğun şəkildə olduğu kimi” saxlanılması tələbini və “bu məsələni süni şəkildə qa- bardaraq yenidən baxılmasının yolverilməzliyi ilə bağlı” möv- qeyini Rusiya və İrandan başqa bütün Xəzərətrafı ölkələr və beynəlxalq mütəxəssislər də müdafiə edirdilər. Beynəlxalq mü- şahidəçilərin və dəniz hüquqları üzrə mütəxəssislərin fikrinə görə, Xəzərin hüquqi statusu ilə bağlı həm SSRİ və İran ara- sında imzalanmış tarixi müqavilələr və dövlətlərarası sazişlər, həm SSRİ daxilində Xəzərin keçmiş müttəfiq respublikalar arasında bölünməsi və mövcud sərhədlərin, real sektorların ne- çə illərdir bütün ətraf dövlətlər tərəfindən qəbul edilməsi, həm də bütün bu reallıqların 1982-ci il “Beynəlxalq Dəniz hüquq- ları Konvensiyası”na uyğun gəlməsi Xəzər dənizinin statusuna yenidən baxılmasını tamamilə əsassız və mənasız edirdi. Onlar hesab edirdi ki, hazırda statusa yenidən baxılması üçün heç bir ciddi regional və beynəlxalq əsas yoxdur. Olsa-olsa hazırkı vəziyyətdə Xəzərətrafı ölkələr BMT Konvensiyasından çıxış 69 Bax: Oрганизация Обьединенных Наций. Oсновные факты. M., 2000, c.321. Yüklə 4,55 Kb. Dostları ilə paylaş:
|