Microsoft Word Agahuseyn ?liyev docx

16 

 

yüksək öfduqda işsizlik aşağı düşür və ya əksinə.  Uzunmüddətli əyri isə şaquli düz 

xətt şəklini alır.  Onun absisi isə işsizliyin təbii səviyyəsi nöqtəsində olur.  Bu adaptiv 

gözləmələr  nəzəriyyəsi  ilə  belə  izah  edilir:  təsərrüfat  agentləri  öz  gözləmələrini 

keçmişdən  gələcəyə  doğru  nflyasiya  dəyişmələrindəki  meyllər  əsasında  qurur.  

Nəticədə  monetarçılar  belə  bir  qənaətə  gəlir  ki,  nflyasiyanın  hər  hansı  səviyyəsi 

işsizliyin təbii səviyyəsi ilə əlaqədardır. Slatik gözləmə konsepsiyasma görə,  işsizlik 

ilə  nflyasiyaarasında dəqiq müəyyən olunmuş altemativ mövcuddur və buna görə də,  

Fillips əyrisi ehkamlar soviyyəsində təfsir olunur. Bu konsepsiyaya görə,  hökumətin 

məcmu  tələbi  shmullaşdırmaq  məqsədilə  həyata  keçirdiyi  tədbirlər  nəticəsində 

məcmu tələbin artımı (sağa sürüşmə) onun amillərinin artımı ilə müşahidə olunacaq 

və  nəticədə  işsizlik  səviyyəsi  aşağı  düşəcək,  nflyasiya  səviyyəsi  isə  yüksələcəkdir. 

Stimullaşdırıcı  siyasətdən  imtina  iqtisadi  sistemi  əvvəlki  ilkin  vəziyyətinə 

qaytaracaqdır.  Statik  gözləmə  konsepsiyasma  görə,    Fillips  əyrisinin  yuxarı-sağa 

siirüşməsi yalnız şok təklif halında mümkündür

6

.  

nflyasiyanın  formaları  kimi  gizli  və  açıq  nflyasiya  qeyd  edilir.  Gizli  nflyasiya 

bir qayda olaraq,  qeyri-bazar iqtisadiyyatın  da mövcud olur. Belə iqtisadiyyatlarda 

qiymət  dövlət  tərəfindən  müəyyən  edildiyindən  və  ona  nəzarət  edildiyindən, 

nflyasiya  əmtəə  defısiti  formasmda  təzahür  edir  ki,    bu  da  buraxılan  omtəələrin 

keyfıyyətinin  pisləşməsinə  səbəb  olur.  Açıq  nflyasiya  əmtəə  və  xidmətiərin 

qiymətlərinin  artımı  ilə  təzahür  edir.  Lazımi  miqdarda  əmtəə  və  xidmətlərlə  təmin 

oluna bilinməyən artıq pul kütləsi yaranır.  

Artım tempindən asılı olaraq,  nflyasiyanın  müəyyən növlərini fərqləndirirlər: 1) 

Sürünən  nflyasiya zamanı qiymətlərin illik artım tempi 10%-dək olur.  Qiymətlərin 

bu mülayim artımı iqtisadi həyata əhəmiyyətli dərəcədə mənfı təsir etmir. Bu zaman 

yığım  mənfəətli  olur  (faiz  gəliri  nflyasiyadan  yüksəkdir),    investisiyalar  həyata 

keçirilən  zaman  risklər  artmır,    həyat  səviyyəsinin  azalması  isə  o  qədər  də  nəzərə 

çarpan  olmur.  nflyasiyanın  bu  səviyyəsi  inkişaf  etmiş  bazar  iqtisadiyyatlı  ölkələrə 

xasdır.  2) Yorğa  nflyasiya halmda qiymətlərin aylıq artım tempi ikirəqəmli ədəd ilə 

ölçülür.    Belə  nflyasiya  iqtisadiyyata  mənfı  təsir  göstərir-  yığım  zərərli  (qoyulan 

ə

manətlərə  görə,    alınan  faizlərlər  nflyasiya  tempindən  aşağıdır),    uzunmüddətli 

---

17 

 

investisiyalar həddən artıq riskli,  əhalinin həyat səviyyəsi isə xeyli aşağı olur.  Bu tip 

nflyasiya  iqtisadiyyatı  zəif  olan  ölkələr  və  keçid  iqtisadiyyatlı  ölkələr  üçün 

xarakterikdir.    3)  Hiperinflyasiya  zamanı  qiymətlərin  aylıq  artım  tempi  50%-dən,  

illik artım tempi isə 10000%-dən çox olur.  Belə inflyasiya iqtisadiyyata dağıdıcı təsir 

edərək  yığımı,    investisiya  mexanizmini  və  bütövlükdə  istehsalı  məhv  edir. 

stehlakçılar çalışırlar ki,  «qaynar pullar»dan xilas olaraq,  onları maddi qiymətlilərə 

çevirsinlər.  

Qeyd edək ki,  nflyasiya yalnız müsbət kəmiyyətli deyil,  həm də mənfı ola bilər. 

Bu  halda  pulun  alıcılıq  qabiliyyəti  artır.  Mənfi  kəmiyyətli  nflyasiya  deflyasiya, 

nflyasiya tempinin aşağı düşməsi isə dezinflyasiya adlanır .  

nflyasiyanın modellədirilməsinin nəzəri-metodoloji əsaslarının müəyyən edilməsi 

onun  tədqiqinin  mühüm  hissəsidir.  Əvvəlcə  ümumi  şəkildə  iqtisadiyyatı 

modelləşdirilmənin  obyekti  kimi  nəzərdən  keçirək.  Hər  hansı  iqtisadi  tədqiqat 

nozəriyyə  (iqtisadi  model)  və  praktikanm  (statistik  məlumatlar)  birləşdirilməsini 

nozərdə tutur.  Müxtəlif  iqtisadi  hadisələrin öyrənilməsi  üçün iqtisadçılar  modellərin 

sadələşdirilmiş  formal  təsvirindən  istifadə  edirlər  ki,    bunlara  da  iqtisadi  modellər 

deyilir.  qtisadi  modellərə  misal  olaraq  istehlak  seçimi  modelini,    ilrmalarm 

modellərini,    iqtisadi  artım  modellərini,    əmtəə,    faktor  və  maliyyə  hazarlarmdakı 

tarazlıq modellərini və digər modelləri göstərə bilərik.  

Riyazi  modelləşdirmə  obyekti  kimi  iqtisadiyyatın      strukturunu  ümumi  olaraq 

aşağıdakı kimi təsvir etmək olar .  

Hər hansı iqtisadi hadisə və ya prosesin iqtisadi-riyazi modeli qurularkən oiıun 

mühüm  xüsusiyyətləri  nəzərə  almır,    bəzi  cəhətləri  isə  modelləşdirmə  prosesindən 

kənarlaşdırılır.    qtisadi  modellər  adətən  belə  bir  ardıcıllıqla  qurulur:  1)  Indqiqatın 

predmeti və məqsədi formalaşdırılır; 2) nəzərdən keçirilən iqtisadi sistemdə məqsədə 

müvafıq gələn struktur və funksional elementlər ayrılır; 3) nıodel elementləri arasında 

qarşılıqlı  əlaqə  söz  və  keyfıyyətlə  təsvir  edilir;  4)  iqtisadi  obyektin  nəzərə  alınan 

xarakteristikaları  üçün  simvolik  işarələr  daxil  edilir  və  onlar  arasındakı  əlaqənin  nə 

dərəcədə  mümkünlüyü  müəyyən  edilir,    bununla  da  riyazi  model  formalaşdırılır;  5) 

model üzrə hesablamalar həyata keçirilir və alınan nəticələr təhlil edilir .  

---

18 

 

qtisadiyyatda  modelləşdirmədən  istifadə  birincisi,    iqtisadi  dəyişənlərin  və 

obyektlərin mühüm əhəmiyyətli əlaqələrini ayırmağa və formal ifadə etməyə imkan 

verir.  knicisi,    deduksiya  metodu  ilə  dəqiq  formalaşdırılmış  ilkin  məlumat  və 

münasibətlərdən  öyrənilən  obyektə  adekvat  olan  nəticələr  əldə  etmək  mümkündür. 

Üçüncüsü,    riyazi  və  statistik  metodlar  obyekt  haqqında  yeni  məlumatlar  almağa 

imkan  verir.  Çünki  asılılığın  formasını  və  parametrləri  qiymətləndirməklə,    bu 

mümkündür.  Nəhayət  dördüncüsü,    riyazi  dildən  istifadə  iqtisadi  nəzəriyyənin 

müddəalarmı  kompakt  izah  etməyi,    onu  başa  düşməyi  ‘və  nəticə  çıxarmağı 

asanlaşdırır.  

qtisadi  qərarların  qəbulunda  modellərin  rolu  əsasən  ondan  ibarətdir  ki,    iqtisadi 

modellər  iqtisadi obyektin  fəaliyyət  xüsusiyyətlərini  aşkara  çıxarmağa  və hıı  əsasda 

parametrlərdən  hər  hansı  birinin  dəyişdiyi  halda  obyektin  gələcəkdə  Şzünü  necə 

aparması barədə fıkir söyləməyə imkan verir .  

qtisadiyyatda istifadə edilən riyazi modelləri əlamətlərinə görə,  makro modellər,  

mikro  modellər,    nəzəri  modellər,    tətbiqi  modellər,    optimallaşdırma  modelləri,  

tarazlıq  modelləri,    statik  modellər,    dinamik  modellər,    stoxastik  nıodellər,  

determinantlaşdırılmış modellər kimi təsnifləşdirmək olar .  

nflyasiya 

və 

onun 

digər 

iqtisadi 

göstəricilərlə 

ə

laqələrinin 

modelləşdirilməsmin nəzəri metodoloji əsasında dayanan nəzəriyyələrdən biri Keyns 

nəzəriyyəsidir. Kenysçilər belə hesab edirlər ki,  nəzarətdə saxlanıla bilən iııflyasiya 

iqtisadi artımın mənbəyidir və ona stimul verir.  Keynsçilərin belə mühakiməsi milli 

iqtisadiyyat  səviyyəsində  maksimum  mənfəət  şərtini  ifadə  edən  aşağıdakı  tənliyə 

ə

saslanır: 

 

    ∂ F 

P 

          = r                                                    (1. 11) 

    ∂ K 

 

Burada 

P

 - qiymət səviyyəsi,  

F(K,  L) -

 milli iqtisadiyyatın istehsal funksiyası,  

r

 - faiz dərəcəsinə bərabər olan mənffət normasıdır.  

---