Mavzu: Multisim dasturining yaratilish tarixi, xususiyatlari, bosh ishchi oynasi. Ishdan maqsad

2. Eksperimental tadqiqotlar 


2.1. Bevosita oʻlchash rejimi.

Eksperiment sxemasini yoqing ( 4.1- rasm ). I

1
manba tasvir oynasini ochib, 

baza tokining minimal qiymati I

b
=I

v
ni oʻrnating, bu qiymatlar 4.1-jadvalda 

keltirilgan. Funksional generator XFG1 tasvir oynasini ochib, kuchlanishning
minimal qiymatini oʻrnating (Amplituda = 0.001 pV). XFG1ning (Offset) 
chiqishida oʻzgarmas kuchlanishning 4.1-jadvaldagi qiymatlarini ketma-ket berib,
𝑈
кэ

= 𝑉
𝑐𝑒

ning har bir qiymatida

𝐼
к

= 𝐼

𝑐
kollektor toki va 

𝑈
бэ

= 𝑉

𝑏𝑒
bazadagi 
kuchlanish qiymatlarini oʻlchang. Ma’lumotlarni 4.1- jadvalga kiriting. Bu amallarni
baza toki 
𝐼

б
= 𝐼

𝑏
ning 4.1-jadvalda keltirilgan hamma qiymatlari uchun ham 

takrorlang.

Q1
BD135

XIV1
Q2
BD135

Ic
Vce

Ib
Vbe

c
e

b

U1
DC 100M

0.553
V
+

-
U2

DC 10M


10.000
V
+

-
U3

DC 1e-009


0.119m
A
+

-
U4

DC 1e-009


0.888u
A
+

-
I1

1uA 


XFG1
Vce=7.7 V; Ic=0.5 mA

---

---

4.1- rasm. 
Bipolyar tranzistor volt-amper xarakteristikalari (VAX)ni oʻrganish 
sxemasi.

4.1-jadval 
𝐼

б
,
mkA

Oʻlchanadigan

kattalik 
𝑈
кэ

, V 

0
0,5

1
2

4 

7
10

1
𝐼

к
, mA

𝑈

бэ
, V
5
𝐼


к
, mA
𝑈
бэ

, V

9 

𝐼

к

, mA
𝑈
бэ

, V

13 

𝐼

к

, mA
𝑈
бэ

, V

17 

𝐼

к

, mA
𝑈
бэ

, V
2.3. Tranzistorlar parametrlarini aniqlash 

Tranzistorlar parametrlari (

𝑈
кэ

о

= 𝑉
𝑐𝑒

, 

𝐼
к

о

= 𝐼
𝑐

) koordinatalari bilan 

aniqlanadigan ishchi nuqtasida topiladi. Bipolyar tranzistorlarning oʻlchanadigan

parametrlari – bu 
𝛽
- baza tokining oʻtkazish koeffitsienti va 

𝑟
кэ

- umumiy emitter 

sxemasi bilan ulangan

p-n
kollektor oʻtishining differensial qarshiligidir. 
𝛽

parametrni aniqlash paytida kursorni 

𝑥
0

= 𝑈

кэ
о

berilgan nuqtaga oʻrnatish kerak. 

𝑈
кэ

=

𝑈
кэ

о

oʻzgarmas kuchlanishda kollektorning

𝐼
к1

,
𝐼

к2

va bazaning

𝐼
б1

,
𝐼

б2

toklari
koʻrsatgichlarini yozib olish kerak. Bu toklar 

𝑦
0

= 𝐼

к

о
ishchi nuqtadan pastda va 
yuqorida joylashgan qoʻshni ikki grafiklardagi toklardir.
Quyidagi ayirma 
𝛥𝐼
к

= 𝐼

к2
− 𝐼

к1
;

𝛥𝐼

б
= 𝐼

б
2
− 𝐼


б
1
ni topib,

𝛽 =
𝛥𝐼

к

𝛥𝐼
б

(pri 

𝑈

кэ

= 𝑈

кэ

о
) parametrni toping.
𝑟

кэ

parametrni aniqlash uchun
𝑈
кэ

kuchlanishga orttirma berish kerak. Bu

vaqtda kursorni 
𝑥
1

< 𝑥

0
holatidan 

𝑥
2

> 𝑥

0
holatiga oʻtkazish kerak va 
𝛥𝑈
кэ

=

𝑈
кэ2

− 𝑈
кэ1

kuchlanish,
𝛥𝐼

к
= 𝐼

к
2
− 𝐼


к
1
tok oʻsishini grafik boʻyicha aniqlash kerak. 

Shunday qilib

𝑟
кэ

=
𝛥𝑈

кэ

𝛥𝐼
к

( 

𝐼

б

= 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡

da).
𝛥𝑈

кэ
aniqlanayotgan paytda

𝑈
кэ2

= 𝑈
кэ

о

+ 1
V,

𝑈

кэ
1
= 𝑈


кэ

о
− 1

V deb qabul

qilish mumkin.


3. Nazorat savollari: 
1.

Tranzistorlarning qanday turlarini bilasiz? 

2.

Bipolyar tranzistorlarni ulashning qanday usullari bor? 

3.
Unipolyar (maydon) tranzistorlarni ulashning qanday usullari bor? 

4.
Tranzistorlarda qanday parametrlar kuchaytiriladi? 

---

---

4. Hisobotning mazmuni:
* ishdan maqsad; 

* tajribalar sxemasi;

* tranzistorlar parametrlari hisobi; 
* tajriba ma’lumotlari jadvali;
* volt-amper xarakteristikalar grafiklari; 
* eksperimental tadqiqotlar hulosalari.

---

---

Mavzu: Taminlash manbai qurilmasining tuzilish sxemasi bilan tanishish. 
Bir fazali toʻg‘irlagichlar

Oʻzgaruvchan tokni oʻzgarmas tokka aylantiruvchi qurilmalarga 

toʻg‘irlagich
deyiladi va ularning asosiy qismi ventil boʻlib hisoblanadi. Ventilning turiga qarab, 

kenotronli, gazotronli, tiratronli, simobli, yarim oʻtkazgichli, elektr kontaktli; bir va

uch fazali, bir va ikki yarim davrli toʻg‘irlagich mavjud.

5-rasm Toʻg‘irlagichning tuzilish sxemasi. 

Toʻg‘irlagich zanjirida kuchlanishning yetarli kattalikda rostlash uchun 
transformator ishlatiladi. Ventillar bir tomonlama tok oʻtkazuvchi elementlardan,
ya’ni

boshqarilmaydigan

toʻg‘irlagichlarda 
diodlar,
boshqariladigan 
toʻg‘rilagichlarda esa trinistorlardan tashkil topgan. Bir tomonlama tok oqib oʻtishi
natijasida kuchlanish pulsasiyalanadi.
Toʻg‘irlangan kuchlanishning pulsasiyasini kamaytirish uchun silliqlovchi
filtrlar qoʻllaniladi. 
Kuchlanish stabilizatori yuklamada
𝑅
𝑦𝑢𝑘

gi kuchlanish qiymatini bir maromda

ushlab turish uchun xizmat qiladi.
Bir fazali va uch fazali, boshqariluvchi va boshqarilmaydigan toʻg‘irlagich
turlari mavjud. 
Bir fazali oʻzgaruvchan kuchlanishni toʻg‘irlash uchun 3 xil sxemadan
foydalaniladi: 
-

bitta yarim davrli; 

-
koʻpriksimon ikkita yarim davrli; 

-
transformatorli ikkita yarim davrli (umumiy nuqtasi bilan)

Bitta yarim davrli sxemalarda manbadan kelayotgan oʻzgaruvchan

kuchlanishning bitta yarim davrida ventildan tok oqadi. 
Ikkita yarim davrli sxemalarda manbadan kelayotgan oʻzgaruvchan
kuchlanishning ikkita yarim davrida ventillardan tok oqadi. 
Toʻg‘irlagichning parametrlari quyida ruxsat etilgan og‘ishlardagi nisbatini
koʻrib chiqamiz:
1)

transfomatorning induktiv qarshiligi va oʻramlarining aktiv qarshiligi 

nolga teng;

---

---

2)
Toʻg‘ri yoʻnalishda ventilning qarshiligi nolga, teskarisida esa 

cheksizlikka teng.

Toʻg‘irlangan tokning doimiy tashkil etuvchisini aniqlaymiz: 
𝐼
0

𝑇 = ∫

𝑖
2
𝑑𝑡

𝑇/2
0

bundan,
𝑖

2

= 𝐼
𝑚

𝑠𝑖𝑛 𝜔 𝑡

ekanligini hisobga olsak,

𝐼
0

𝑇 = ∫
𝐼

𝑚

𝑠𝑖𝑛 𝜔 𝑡𝑑𝑡

𝑇/2

0
= −𝐼

𝑚
𝑐𝑜𝑠 𝜔 𝑡

𝜔
|

0

𝑇/2
= 2

𝐼
𝑚
𝜔

𝐼
0

== 2

𝐼
𝑚

𝜔𝑇

kelib chiqadi.

Agar 

𝜔 =
2𝜋

𝑇

va
𝜔𝑇 = 2𝜋

boʻlsa,

𝐼
0

== 2

𝐼
𝑚

𝜔𝑇

=
2𝐼

𝑚

2𝜋
=

𝐼

𝑚
𝜋

yoki 

𝐼
0

=

𝐼
𝑚

𝜋

≈ 0,318𝐼

𝑚
kelib chiqadi. 

Kuchlanishning maksimal qiymati orqali ifodalangan tashkil etuvchisi:

𝑈
0

= 𝐼
0

𝑅


н
=
𝐼

𝑚
𝜋

𝑅


н
=
𝑈

𝑚
𝜋

= 0,318𝑈

𝑚
Kuchlanishning amaldagi qiymati orqali ifodalangan tashkil etuvchisi: 

𝑈
0

=

𝑈
𝑚

𝜋

=
√2𝑈

𝜋
≈ 0,45 ⋅ 𝑈
Shunday qilib, berilgan sxemadagi diodning maksimal kuchlanishi, 

𝑈
𝑚

=

𝑈
обр

= 𝜋𝑈
0
= 3,14𝑈

0
ya’ni yuklamaga qaraganda dioddagi kuchlanish uch baravar 

koʻp. Tokning oʻrtacha qiymati
𝐼
ср

= 𝐼
0

. 

Pulsasiya koeffisienti

𝐾

п
=
𝑈

1𝑚

𝑈
0
, bunda U

1m
– birinchi garmonika yoki, 

kuchlanishning oʻzgaruvchan tashkil etuvchisining amplitudasi.
Bitta yarim davrli sxema uchun 
𝑈
1𝑚

=

𝑈
2𝑚
2

=
𝜋𝑈

0

2
= 1,57 ⋅ 𝑈

0
, pulsasiya 

koeffisienti

𝐾

п
= 1,57
.

Sxemaning kamchiliklari sifatida quyidagilarni aytish mumkin: 

---

---

1)
pulsasiya koeffisienti 

𝐾

п

ning kattaligi; 
2)

yuklamadagi kuchlanish qiymatining dioddagi kuchlanish qiymatiga 

nisbatan uch baravar kamligi;

3)

toʻg‘irlangan tok

𝐼
0

ning doimiy tashkil etuvchisi transformatorning

ikkilamchi oʻramidagi tok 
𝐼
2

ga nisbatan kamligi. Bu esa sxemadan tok boʻyicha 

yetarlicha foydalanish imkonini bermaydi.

Endi ikki yarim davrli koʻpriksimon sxemani koʻrib chiqamiz: 
5.2-rasm Ikki yarim davrli koʻpriksimon sxema 

Bu sxemada dastlabki tok kuchi I

0
bir yarim davrli sxemaga qaraganda 2 marta 

koʻp, shuning uchun:

𝐼
0

= 2
𝐼

𝑚

𝜋
≈ 0,636𝐼

𝑚
𝑈

0
= 𝐼

0
𝑅
юк

= 2
𝐼

𝑚

𝜋
𝑅

юк

=
2⋅𝑈

𝑚
𝜋
= 0,636 ⋅ 𝑈

𝑚
;

𝑈

0
= 2

𝑈
𝑚
𝜋

=
√2⋅2⋅𝑈

𝜋
≈ 0,9 ⋅ 𝑈
;
Toʻg‘irlangan tok chastotasi tarmoqdagiga qaraganda 2 marta koʻp. Pulsasiya 

koeffisienti

𝐾

п
= 0,67
.

Transformator ikkilamchi oʻramining oʻrtasiga chiziqli ikkita yarim davrli

toʻg‘irlagich sxemasi bitta yarim davrli toʻg‘rilagichdan ikkitasining birikmasi 
boʻlib, turli fazalarda ulangan.
Bu sxemada dastlabki tok kuchi I
0
bir yarim davrli sxemaga qaraganda 2 marta 

koʻp, shuning uchun:

𝐼
0

= 2
𝐼

𝑚

𝜋
≈ 0,636𝐼

𝑚
𝑈

0
= 𝐼

0
𝑅
юк

= 2
𝐼

𝑚

𝜋
𝑅

юк

=
2⋅𝑈

𝑚
𝜋
= 0,636 ⋅ 𝑈

𝑚
;

𝑈

0
= 2

𝑈
𝑚
𝜋

=
√2⋅2⋅𝑈

𝜋
≈ 0,9 ⋅ 𝑈
;
Toʻg‘irlangan tok chastotasi tarmoqdagiga qaraganda 2 marta koʻp. Pulsasiya 

koeffisienti

𝐾

п
= 0,67
.

Transformator ikkilamchi oʻramining oʻrtasiga chiziqli ikkita yarim davrli

toʻg‘irlagich sxemasi bitta yarim davrli toʻg‘rilagichdan ikkitasining birikmasi 
boʻlib, turli fazalarda ulangan.

---

---

5.3 rasm 

Bu sxemadagi parametrlarning nisbati koʻpriksimon sxemaning parametrlari

bilan bir xil. Ularning afzalliklari quyidagilardan iborat: 
Toʻg‘irlangan tok kuchi va kuchlanishning oʻrtacha qiymati 2 marta koʻp va
pulsasiya darajasi kam; 
Biroq, bu sxemalar murakkab tuzilishga ega va narxi baland.
Ikki yarim davrli sxemalarni taqqoslash: 
1)

transformatorli sxemalarga qaraganda koʻpriksimon sxemalarning tuzilish 

sxemasi sodda, oʻlchamlari kichik, og‘irligi kam va narxi arzon;

2)

koʻpriksimon sxemada yopiq diodlarining teskari kuchlanish maksimal qiymati

2 marta kam (har ikki diodga kuchlanishning yarmi mos tushadi); biroq, 
koʻpriksimon sxemalarda diodlarning soni ikki marta koʻp.
Tok kuchini toʻg‘irlashda bitta diod uchun shu tipdagi diod bilan qarshilik 
parallel ravishda ulanadi (rasm):

Toklarning qiymatlari ularning toʻg‘ri yoʻnalishdagi qarshiliklari bilan

aniqlanadi. Biroq, toʻg‘ri yoʻnalishdagi diodlarning tiplari bil xil boʻlishiga 

---

---

qaramasdan ularning qarshiliklari har xil. Toklar qiymatini baravarlash uchun

ketma-ket ravishda qarshiliklar ulanadi: 

Diodlar uchun ruxsat etilgan qiymat 

U
𝑡𝑒𝑠.𝑚𝑎𝑥

dan yuqori kuchlanishni
toʻg‘irlash jarayonida diodlar rezistorlar orqali shuntirlanib, ketma-ket ulanadi. 
Bunda diodlarning teskari kuchlanishlari teskari qarshiliklariga mos ravishda
taqsimlanadi. Teskari kuchlanishlarni baravarlash uchun 
R
𝑠ℎ

= (0,1 … 0,2)R

𝑑.𝑡𝑒𝑠
qiymatga ega boʻlgan shuntirlovchi rezistorlar ulanadi.