Maşınqayırmanın tarixinə dair

Antik dövrdə maşınqayırma 

59

 

və  hər  iki  tərəfdən  kip  bağlanır.  Güzgünün  vəziyyətini  dəyişmək  üçün 

onu  yuxarıya  və  ya  aşağıya  hərəkət  etdirərək  yükün  vəziyyəti 

dəyişdirilirdi.  Güzgünün  hərəkəti  zamanı  Ktesibios  maraqlı  bir  hadisə 

müşahidə edir. Yük borunun içərisində hərəkət edən zaman boru kifayət 

qədər  kip  olmadığından  sıxılmış  hava  xaricə  çıxmağa  cəhd  edir  və  bu 

zaman  borunun  uc  hissəsində  müxtəlif  səslər  yaradır.  Bu  ideya  onu 

pnevmatik  işləyən  musiqi  aləti

−

su  orqanının  ixtirasına  gətirib 

çıxarmışdır [1.45].       

Su  orqanından  başqa  onun    işlərinə  silindrik  kolbalarla    və  təzyiqlə 

işləyən nasoslar, ventil, müxtəlif su saatının konstruksiyaları, katapultlar 

və başqa döyüş maşınları da aiddirlər.   

Müasir 

tədqiqatçılar 

Ktesibiosu 

”Antik 

dövrün 

Edissonu” 

adlandırırlar. Ktesibiosun üç əsas ixtirası ona şöhrət gətirmişdir: 

-

 

sorucu nasos, 

-

 

su saatı, 

-

 

su orqanı. 

Sorucu nasos hal-hazırda da müxtəlif sahələrdə tətbiq olunmaqdadır. 

Bu nasos və su orqanının işləmə prinsipləri haqqında Heronun işlərində 

ətraflı məlumat verildiyindən burada onlar təhlil olunmur (bax səh. 72). 

Su orqanları haqqında sadəcə olaraq onu demək lazımdır ki, Ktesibiosun 

bu ixtirasında ilk dəfə olaraq dəmir yaylardan istifadə edilmişdir.  

Ağacların  və  heyvan  buynuzlarının  yay  effekti  insanlara  qədimdən 

məlum idi. Bu effekt ox atan kamanlarda, katapultlarda istifadə edilirdi. 

Ktesibios isə ilk dəfə olaraq metaldan yay kimi istifadə etmişdir. Dəmir 

yayların  məlum  olmasına  baxmayaraq  antik  dövrdə  onlar  uzun  müddət 

geniş tətbiq tapmamışlar. Bunun əsas səbəbi onların  elastikliyinin aşağı 

olması  idi.  Yalnız  çox  az  dəmirçi  dəmirin  lazımi  mexaniki  xassələrini 

əldə  etmək  üçün  termiki  emala  uğradılma  üsuluna  bələd  idi.  Termiki 

emala uğradılmamış yaylar tezliklə sınıb sıradan çıxırdı.  

Bundan  əlavə  Ktesibios  katapultlarda  da  bürüncdən  hazırlanmış 

yaylardan istifadə etmişdir. Bu katapultların qolları adilərdə olduğu kimi 

iplə  qabağa gərilmirdi. Onlar  dönə bilən formada hazırlanırdılar. Qollar 

---

Antik dövrdə maşınqayırma 

60 

 

arxaya  dartılaraq  bürünc  lövhələrə  sıxılırdılar  və  beləliklə,  gərilmə 

qollarda  yox,  yaylarda  yaranırdı.  Ktesibios  özünün  pnevmatika 

haqqında  əldə  etdiyi  biliklərini  sıxılmış  hava  ilə  işləyən  katapultlarda 

sınaqdan  keçirir.  Burada  da  katapultların  qolları  yuxarıda  qeyd  olunan 

üsulla hazırlanır, yəni onlar sərbəst qabağa və geriyə dönə bilirdilər. Bu 

maşınlarda Ktesibios yay əvəzinə kip silindrik kolbalardan istifadə edir. 

Qollar arxaya çəkilən zaman onlar kolbanın oxuna söykənərək kolbanın 

içərisindəki havanı sıxır. Sərbəst buraxıldıqda isə onlar sıxılmış havanın 

təsirindən qabağa atılırdı (şəkil 1.27).  

Ktesibiosun 

modelləri 

üzrə 

hazırlanan 

kata- 

pultların 

praktiki 

tətbiqini  tapa  bil-

məməsi, 

onların 

konstruksiyası  ilə 

bağlı  olmayıb,  o 

dövrdə  emal  tex- 

nologiyasının aşağı 

səviyyədə  olması 

ilə bağlıdır.  Döyüş maşınlarının etibarlı işləməsi üçün kolba ilə silindri 

yüksək dəqiqlikdə hazırlamaq lazım idi. Bunu isə antik dövrün mexaniki 

emal  üsulları  ilə  əldə  etmək  çox  çətin  idi.  Hətta  bu  hadisədən  2000  il 

sonra,  yəni  XV

ΙΙΙ

  əsrdə  ingilis  mühəndisi  Mafyu  Bulton  (ingl.  Mattev 

Boulton)  tərəfindən  buxar  maşını  üçün  hazırlanmış  silindrin  qeyri-

dəqiqliyinin  bir  şillinq  qalınlığında  olması  böyük  uğur  idi.  Beləliklə, 

antik  dövrdə  kəsmə  ilə  emal  texnologiyasının  hansı  səviyyədə  olması 

haqqında təsəvvür yaratmaq çətin deyil.  

  Ktesibiosun əsas ixtiralarından olan su saatı haqqında Vitruvi yazır 

ki,    su  orqanı  sivilizasiyanın  tarixində  əsas  ixtira  olsa  da,  su  saatı  bir 

günün  içərisində  məşhurlaşmışdır.  Ktesibiosdan  əvvəl  vaxtı  ölçmək 

üçün günəş saatından  istifadə olunurdu.  Günəşin  mövsümdən asılı ola-  

 

Şəkil 1.27. Pnevmatik katapult. 

---

Antik dövrdə maşınqayırma 

61

 

raq  müxtəlif  trayektoriyalara  malik  olması  nəticəsində  çubuqların 

kölgəsi müxtəlif olurdu. Bundan əlavə günəş saatları ilə ölçmə aparmaq 

üçün  günəşin  saçması  lazım  idi.  Movsümdən,  gündüz  və  gecədən 

asılılıqdan  qurtarmaq  üçün  qədim  Misirdə  ilk  dəfə  olaraq su  ilə  işləyən 

Klepsidra  (yun.  Klepsydra  –  həm  gecə  və  həm  də  qışda  işləyən 

deməkdir)  adlanan  saat  ixtira  edilir.  Bu  su  saatları  ilkin  vaxtlarda 

dibində  deşik  olan  qabdan  ibarət  idi.  Qaba  müəyyən  miqdarda  su 

tökülür, su axıb qurtardıqda vaxt ötüb keçirdi.  

 Afinada  Klepsidra  saatlarından  məhkəmədə  çixiş  edənlərin  vaxtına 

nəzarət  etmək  üçün  istifadə  edilirdi.  Əgər  məhkəmədə  proses  həyat  və 

ya  ölümdən  gedirdisə  onda  qaba  çox  su  doldurulurdu.  Çıxış  yarımçıq 

qaldıqda  qabdakı  deşik  tıxanaraq  saxlanırdı  və  çıxış  davam  ediləndə 

yenidən  açılırdı.  Bu  saatlara  antik  dövrdə  böyük  əhəmiyyət  verilirdi. 

Deyilənə  görə  Platon,  hər  səhər  ona  dərsin  başlanmasını  göstərən 

Klepsidra  quraşdırıbmış.  Bu  saatların  çatışmayan  cəhəti,  onlarda  suyun 

sürətinin  sabit  olmaması  səbəbindən  qeyri  dəqiq  olması  idi.  Qabda 

suyun  həcmi  dəyişdikcə  qabın  dibindəki  təzyiq  də  dəyişirdi  ki,  bu  da 

suyun  axma  sürətinə  birbaşa  təsir  edirdi.  Digər  tərəfdən  deşiyin 

çirklənməsi də saatın dəqiqliyini aşağı salırdı.  

 Ktesibios  bu  problemləri  aradan  qaldırmaq  üçün  yeni  konstruksiya 

təklif  edir.  Qabdakı  deşiyin  dəqiqliyini  artırmaq  üçün  o  deşiyi  qızıldan 

və ya da  xüsusi daşlardan hazırlayır. Bu materialların tətbiqi deşiklərin 

çirklənməsinin qarşısını alaraq onun təmizlənməsini yüngülləşdirir.  

Su axınını sabit saxlamaq üçün Ktesibios bir qabdan ibarət sistemdən 

imtina  edərək,  bunun  əvəzinə  üç  qab  götürür.  Birinci  qabdan  su 

ikinciyə, ikincidən isə üçüncüyə axır. Birinci  qab həmişə  dolu saxlanir. 

İkinci  qabda  iki  deşik  nəzərdə  tutulur.  Birinci  deşik  bu  qabın  dibində, 

ikincisi isə yuxarı tərəfdə açılır. İkinci qabda su yalnız yuxarıdakı deşiyə 

qədər  dola  bildiyindən,  burada  suyun  səviyyəsi  həmişə  sabit  olur.  Nə 

birinci,  nə  də  ikinci  qab  boş  olmamalı  idi.  Üçüncü  qabda  suda    üzən 

ağac lövhə  yerləşdirilir. Qaba su dolduqca ağac  lövhə yuxarı qalxaraq 

dişli çarxın  köməyi  ilə  əlaqədə  olduğu  valı  döndərir.  Müəyyən  vaxt  

---