Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Antik dövrdə maşınqayırma 50
Arximed İsgəndəriyyədə təhsil aldıqdan sonra Sirakusiyaya yetişmiş bir riyaziyyatçı kimi qayıdır. Əsasən riyaziyyatla məşğul olan Arximed öz işlərini bir neçə əlyazmasında çəmləşdirmişdir. Onun “Konoida və sfereoidlər”, “Spiral haqqında”, “Qum rəqəmləri”, “Üzən cisimlər”, “Kürə və silindr”, “Çevrənin ölçülməsi”, “Tarazlıqda olan səthlər” kimi riyaziyyat haqqındakı elmi əsərləri bizə gəlib çatmışdır. Bunlardan yalnız sonuncu üç əsər indiyə qədər orijinal formada qalmışdır. Digər əsərlər müxtəlif vaxtlarda, müxtəlif adamlar tərəfindən köçürülüb və izahatlar əlavə edildiyindən, hətta onların xronoloji ardıcıllığını müəyyənləşdirmək çətinlik yaradır. Arximed bir riyaziyyatçı kimi fəaliyyət göstərsə də, gündəlik problemlərin həllindən də kənarda qalmamışdır. Sirakusiyada yaşayan Arximed özünün ilk işlərindən bir neçəsini mexanikaya həsr edir. Lingin və polipastin işləmə prinsipi, vint, cisimlərin ağırlıq mərkəzi və Arximed qanunu mexanika sahəsində onun etdiyi vacib ixtiralardandır. Arximed o dövrün ən məşhur mühəndis və konstruktorlarından sayılırdı. Misirdə olduğu zaman tarlaları suvarmaq üçün ixtira etdiyi Arximed vinti, nizələri, oxları və mərmiləri uzaq məsafələrə atmaq üçün işlədilən katapultlar, gəmiləri batırmaq üçün kranlar Arximedin şöhrətini əbədiləşdirən işlər olmuşlar. Təəssüflər olsun ki, bu maşınlar və başqa ixtiraları haqqında Arximed heç bir əlyazma qoymamışdır. Plutarx bu haqqda yazır:” Arximed o qədər məğrur idi ki, ona şöhrət gətirən
Arximedin “oyunçaqlar” adlandırdığı qurğular böyük tarixi ixtiralar olduğundan onun
ölümündən sonra
antik dövrün
bir çox
mühəndislərinin əsərlərində özünə yer tapmışdır. Bu maşınların böyük praktiki əhəmiyyəti onları nəsildən-nəsilə ötürərək illər boyu yaşatmışdır. Arximedin bir mühəndis kimi etdiyi ilk ixtira lingin köməyi ilə yüklərin qaldırılmasında tətbiq olunan qüvvənin azalması olmuşdur [1.40]. Ondan əvvəl də yüklərin tərpədilməsində linglərdən, onların tətbiqinin mexanizmini bilmədən istifadə etmişlər. Ancaq Arximed ilk
Antik dövrdə maşınqayırma 51
dəfə olaraq lingin işləməsi nəzəriyyəsini işləyərək, tətbiq olunan qüvvə, qüvvə qolu ilə qaldırılan yük və yükün qət etdiyi yol arasındakı münasibəti göstərmişdir. Tarixə “qızıl qol qaydası” kimi düşən qanun, yəni “qüvvədəki qazanc yolda itirilən məsafə ilə tərs mütənasibdir” kəlamı da Arximedə aiddir. Arximedin dövründə diyircəkdən və ipdən istifadə edərək yüklərin qaldırılması artıq məlum idi. Bunu b.e.ə. 970-ci ilə məxsus olan Assuriya relyefində təsvir olunmuş iplə diyircəyin kombinasiyası da göstərir. Arximed ilk dəfə olaraq bu kombinasiyanı məqsədyönlü quraraq özünün tapdığı ling qanununu burada tətbiq etmişdir. Qaldırılan yükə tətbiq edilən qüvvəni bir neçə dəfə azaltmaq üçün o polipast (yun. polypastos, poly - çox, spao
deyilən qüvvə ötürən mexanizmi düzəldir (şəkil 1.21). Şəkildən göründüyü kimi, polipast, tətbiq olunan qüvvə ilə qaldırılan yük arasında sadə qaldırıcı diyircəkdən fərqli olaraq, diyircəklər (qasnaqdan) blokundan ibarətdir. Ardıcıl olaraq yük asılan kəndirlə əlaqədə olan qasnaqlar verilən yükün qaldırılmasına tətbiq olunan qüvvəni bir neçə dəfə azaltmağa imkan verir. Kəndir hər qasnağın ətrafında dolandıqca qüvvəni iki dəfə azaldır (şəkil 1.22). Qanaqların sayı artıqca tətbiq olunan qüvvənin qiyməti proporsional olaraq azalır: Qüvvə = Yük/2 n (n qasnaqların sayıdır). Bu effekt ilk dəfə olaraq Arximed tərəfindən aşkar edilib qaldırıcı maşınlara tətbiq edilmişdir. Polipastın ixtirası o dövrdə maşınların tətbiqində atılan mütərəqqi addım idi. Bu mexanizm böyük işçi əməyi tələb olunan yerlərdə, tikinti işlərində, gəmilərdə yelkənlərin qaldırılmasında geniş istifadə olunmuşdur. Hal hazırda qaldırıcı kranlar da bu mexanizmlə işləyir. Plutarx yazır ki, Arximed şah II Heronun xahişi ilə böyük yükü kiçik
Şəkil 1.21. Üç diyircəkli polipast. Antik dövrdə maşınqayırma 52
qüvvə ilə necə
hərəkət etdirməyi nümayiş etdirmək üçün belə bir eksperiment aparır. O böyük yük gəmisini kəndir vasitəsilə kənara dartır. Sonra gəmini adamla və yüklə doldurur. Dolu gəmini polipastın köməyi ilə Arximed asanlıqla qurudan suya tərəf çəkir. Bu hadisə ilə bağlı Plutarx öz kitabında Arximedin məşhur kəlamını “mənə dayaq nöqtəsi verin, mən yer kürəsini tərpədim” yazır. Arximed vintinin ixtirasını da tarixdə antik dövrün məşhur mühəndisi olan Arximedin adı ilə bağlayırlar. Vintin dəqiq tarixi məlum deyil. Belə güman edilir ki, insanlar vintin formasını təbiətdən götürmüşlər. Məsələn, ilbisin yuvası və ya üzüm tənəyini vint formasına misal göstərmək olar. Sonsuz vintin tapılmasından öncə, insanlar yükü aşağıdan yuxarıya hərəkət etdirmək üçün maili müstəvilərdən istifadə edirdilər. B.e.ə. 2640-1850-ci illərdə Misirdə piramidaların tikintisində də bu mustəvilərdən istifadə edilmişdir. Bunu tarixi dəlillər əsasında demək mümkündür [1.41]. Ağac diyircəklər üzərində yerləşdirilmiş ağır yüklər yüzlərlə insan tərəfindən kəndirlərin köməyi ilə yuxarıya dartılaraq bir nöqtədən başqa nöqtəyə aparılırdı (şəkil 1.23). Bu ona dəlalət edir ki, o dövrdə misirlilərin vintin köməyi ilə işləyən qaldırıcı qurğulardan xəbərləri olmayıb. B.e.ə. 384-cü ildə Platonun şagirdi Aristotel öz “Mexaniki problemlər” əsərində texniki məsələlərin həllində çarx, paz, diyircək, dişli çarx, sürgü qolu və kəlbətindən istifadə edilməsini adi hal kimi təsvir edir. O öz əsərində vint haqqında heç bir məlumat vermir. Arximedin yaşadığı dövrdə isə vint artiq məlum idi. Ona görə də, vintin yalnız Arximed tərəfindən ixtira edilməsi
Şəkil 1.22. Polipastın effektini göstərən sxem. Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|