Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Antik dövrdə maşınqayırma 66
lama elementləri bərkidilmiş ağac lövhə bərkidilir. Silindrin aşağı tərəfinə yarımkürə formasında dişli çarx bərkidilir. Dişli çarxın köməyi ilə işçi lövhə tənzimlənir. Dişli çarx eyni zamanda şaquli ox ətrafında fırlana bilən və irəli-geri hərkətə malik dördkünc lövhə üzərində yerləşdirilir. Bu mexanizmin köməyi ilə iki kəsişən ox istiqamətlərində nivelirin işçi lövhəsinin hərəkətini təmin etmək mümkündür. Heronun düzəltdiyi ölçmə alətləri o dövr üçün mürəkkəb olduğundan onların hazırlanması və tətbiqi mümkün olmamışdır. “Ölçmə alətləri” əsərində Heron nivelir ilə bərabər, qət edilən məsafəni ölçmək üçün ixtira etdiyi Odometri təsvir edir (şəkil 1.31). Bu cihaz arabaya quraşdırılmış, bir-biri ilə dişli çarxların köməyi ilə əlaqədə olan, sonsuz vintlərin köməyi ilə təkərin dönməsini sayğaca ötürən mexanizmdən ibarətdir. Araba irəliyə hərəkət etdiyi zaman təkərin aldığı fırlanma hərəkəti bir neçə dəfə ötürülərək sayğacın ölçmə əqrəbinə verilir. Cihazda qeyd edilmiş vahidin (addım, metr və s.) sayından asılı olaraq qət edilən məsafəni hesablamaq olurdu. Böyük məsafələri ölçmək üçün ötürmə ədədinin qiyməti artırılırdı. Bu qurğu indiyə qədər öz aktuallığını itirməmişdir.
Şəkil 1.31. Məsafə ölçən maşın (Odometer).
Antik dövrdə maşınqayırma 67
Şəkil 1.32. Su avtomatı. Heronun işləri arasında ən məşhuru onun müasir maşınqayırmanın yaranmasına və inkişafına təkamül vermiş “Pnevmatika” əsəridir. Kitabın əvvəlində Heron da Ktesibios kimi təbiətdə boş məkan olmadığı haqqında fərziyyə söyləyir. Heron, görünür ondan qabaq pnevmatik problemlərlə məşğul olmuş Ktesibios və Filonun işlərinin təsirindən bu sahəyə müraciət etmişdir. Onun fikrincə təbiətdə olan məkan muxtəlif əşyalarla doludur. Boş qalan yerlər isə hava ilə tutulub. Bunu sübut etmək üçün Heron boş stəkanı suya batırmaqla apardığı sınağı numayiş etdirir. Bununla o, sübut etməyə çalışır ki, su ilə doldurulmuş qabdan hava sıxışdırılaraq çıxardılır. Əgər stəkan ağzı üstə suya batırılırsa onun içindəki hava çıxmağa macal tapmadığından oraya suyun girməsinə mane olur. Ümumiyyətlə, təbiətdə olan boşluqların hava ilə dolu olmasını mülahizə edən Heron, işığın havada, suda və istiliyin cisimlərdən keçməsini də bu cisimlərin tərkibindəki kiçik boşluqların hava ilə dolu olması kimi izah edir. Heron “Pnevmatika” kitabında pnevmatika və hidravlikaya aid apardığı çoxlu sayda sınaqların nəticələrini təsvir etmişdir. Əsərin əsas hissəsində o, öz xüsusi metoduna uyğun olaraq təzyiq altında işləyən qurğular haqqında yazmışdır. Onun pnevmatik qurğulardan olan
məşhur ovsunlanmış su avtomatı, fit çalan quş, öz- özünə açılan qapılar və s. böyük maraq kəsb edən, mexaniki qanunları özündə əks etdirən mexanizmlər idilər. Bu qurğuların böyük
əksəriyyəti o dövrdə böyük hakimiyyətə malik olan keşişlər uçun düzəldilmişdir. Məsələn, keşişlərin camaatdan ovsunlanmış su üçün pul yığmasını asanlaşdırmaq üçün Heron bizə
Antik dövrdə maşınqayırma 68
Şəkil 1.33. Tilsimli qapılar. hal-hazırda məlum olan samovara oxşar bir avtomat düzəltmişdir (şəkil 1.32). Bu su verən avtomata adamlar ovsunlanmış su üçün nəzərdə tutulmuş pulu atdıqdan sonra, lüləkdən nəzərdə tutulmuş miqdarda su axır. Avtomatın işləmə mexanizmi lüləyin tıxacına bərkidilmiş qolla ( ρ ) bağlıdır. Avtomatın üst deşiyindən atilan pul onun içərisindəki qola dəyərək qolu aşağıya hərəkət etdirir. Qol eyni zamanda lüləyin ( µ )
öz əvvəlki vəziyyətinə qayıdır. Müəyyən vaxtdan sonra lülək yenidən tıxanır. Suyun həcmi pulun çəkisi, qolun uzunluğundan asılı olaraq təyin olunur. Samovardan suyun öz-özünə axması o dövrdə adamlar arasında ilahi bir quvvənin təsiri kimi qəbul edilirdi. Daha maraqlı bir qurğu qurban verən zaman mehrabın qapılarının öz-özünə açılmasıdır. Bu mexanizmin təsviri şəkil 1.33–də verilmişdir. Qapı şaquli vəziyyətdə mehrabda yerləşdirilmiş iki silindik dirəkdən asılır. Bu dirəklərin uzunluğu qapının uzunluğundan təxminən iki dəfə
Antik dövrdə maşınqayırma 69
böyükdür. Dirəklərin artıq qalan hissəsi mehrabın altindakı boş otaqda yerləşdirilir və yerlə hərəkətli olaraq bərkidilir. Bu dirəklər kəndir vasitəsilə içərisi yarıya qədər su ilə doldurulmuş qabla birləşdirilir. Sonra bu qab ∩ formalı boru vasitəsilə onun yaxınlığında yerləşdirilmiş kürə (şəkildə sağ tərəfdə göstərilib) ilə əlaqələndirilir. Əyri borunun ucu kürənin içərisinə salınaraq onun dibinə qədər endirilir. Qapının bərkidildiyi dirəklərin yerin altındakı otağın içərisində qalan hissəsinə kəndirlər dolanaraq sol tərəfdə diyircəkdən asılmış yüklə əlaqələndirilir. Bu yükün məqsədi dirəkləri fırladaraq qapını bağlamağa çalışmaqdan ibarətdir. Digər tərəfdən bərkidilmiş kəndir isə su ilə doldurulmuş qabla əlaqəndirilir. Əgər qabda su yoxdursa onda, qab o biri tərəfdən asılmış yükdən yüngül olur. Bu halda qapı bağlı olur. Əgər mehrabdakı ocaq yandırılırsa, onda, alovun altındakı çəndə yerləşən hava istidən genişləndikdə kürədəki suyu sıxışdıraraq boru vasitəsilə kəndirdən asılmış qaba axmağa məcbur edir. Su ilə dolu qabın çəkisi əks tərəfdə təsir edən yükdən ağır olduqda dirəklər döndərilərək qapıları açır. Beləliklə, keşişlər onların ilahi quvvəyə malik olmalarını itaətkarlara sübut etməyə çalışırdılar. Alov söndükdən sonra soyuyan hava qabdakı suyu geriyə soraraq qapıları bağlayırdı. Onun “oyunçaq” adlandırılan qurğularından ikisi aşağıdakı şəkildə təsvir olunmuşdur. Şəkil 1.34, a-da bir-biri ilə boru vasitəsilə birləşdirilmiş iki qabdan ibarət sorucu qurğu göstərilmişdir. Borunun ucuna armuda bənzər qab keçirilir. Bu qabın aşağı tərəfindəki deşik öncə əl ilə tutulur və su ilə doldurulur. Eyni zamanda yuxarıdakı qaba da su doldurulur. Sonra aşağıdakı qabın üst tərəfindəki deşik əl ilə tutularaq aşağı tərəfi açılır. Bu zaman axan su yuxarıdakı qabda olan suyu da özü ilə çəkib aşağıya aparır. Şəkil 1.34, b - də “Prochyta” adlanan xususi qab göstərilmişdir. Bu qabın daxilində düzəldilmiş kanalların və ayırıcı divarın köməyi ilə qaba tökülmüş iki müxtəlif mayeni istənilən ardıcıllıqla və ya da qarışıq şəkildə tökmək olur. Öncə sonuncu töküləcək maye qabın dibindəki kameraya doldurulur və bu zaman qabın qulpundakı deşik açıq qalır ki, oradan hava çıxsın. Sonra Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|