Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Antik dövrdə maşınqayırma 47
Böyük müəssisələrdə antik dövr üçün həm texnoloji cəhətdən, həm də kəmiyyətcə böyük tələblər qoyan döyüş ləvazimatı, o cümlədən müharibə maşınları hazırlanırdı. Yunanlar artıq antik dövrdə kütləvi şəkildə xəncər, dəbilqə, zireh və nizələri istehsal edirdilər. Romalılar yunanlardan döyüş texnikasını götürərək onları mühasirə və uzaq məsafəyə daşımaq üçün daha da təkmilləşdirmişdilər. Qədim Romada emal üsulları, alət və dəzgahlar ümumi şəkildə yunanlarda olduğundan çox fərqlənməsə də, onlar müəyyən qədər təkmilləşdirilmişdilər. Roma ərazisində tapılmış bürünc əşyaların üzərindəki izlər əsasında mütəxəssislər bu nəticəyə gəlmişlər ki, metal emalı üçün məlum olan əl alətləri ilə bərabər, çəkic, kəlbətin, iskənə, bülöv, biz və ya burğu, eləcə də pardaq daşları və fasiləsiz fırlanma hərəkətinə malik olan ip torna dəzgahı da tətbiq olunurdu [1.35]. Antik dövrə məxsus bürüncdən hazırlanmış su qabının torna dəzgahında hazırlanmasına onun üstündəki izlər dəlalət edir. Bu izlərin bərabərformalı olması göstərir ki, o yalnız torna dəzgahında hazırlana bilərdi. Fasiləsiz fırlanma hərəkətinin pəstaha necə verilməsi hələ də
qaranlıq olaraq qalmaqdadır. Mütəxəssislər bu haqqda
müxtəlif fikirlər söyləyirlər. Şəkil 1.19-də təsvir olunmuş dəzgah da belə bir mülahizəyə əsaslanaraq rekonstruksiya edilmişdir [1.19]. Amma bu o dövrün texniki səviyyəsinə heç də tam uyğun gəlmir, çünki antik dövrdə qayış ötürməsi hələ məlum deyildi.
Şəkil 1.19. Romada tətbiq olunan torna dəzgahının rekonstruksiyası. Antik dövrdə maşınqayırma 48
Antik dövrün istehsalı ümumi şəkildə maşınların yaradılması və tətbiqi ilə xarakterizə olunmur. Maşınlar yalnız adam çatışmayan yerlərdə, ağır yüklərin daşınmasında, suvarmada və ya hərbi texnikada tətbiq olunurdu. Bu dövrdə maşınlara münasibət süni vasitə olaraq insanların tələblərini ödəmək üçün tətbiq olunmaqdan ibarət idi. Aristotelə görə, texniki mexanika insanların məqsədini yerinə yetirən zaman ortaya çıxan təbii maneələrə qarşı tətbiq olunmalıdır. B.e.ə. ΙΙΙ
əsrdən sonra edilən ixtiralar və kəşflər əsasən yunanların nəzarət etdikləri ərazilərdə baş verirdi. Bu yeniliklər yalnız nəzəri olaraq və ya oyunçaq məqsədilə tətbiq edilirdi. Bunlara misal olaraq yunanlı mexaniklərdən Ktesibiosun su nasosu və orqanını, Heronun buxar maşınını göstərmək olar. Antik dövrdə istər Yunanıstanda, istərsə də Romada fəaliyyət göstərən mexaniklər bəşəriyyətin yaranmasından bəri mühəndislik elmi ilə sistematik məşğul olan ilk insanlar olmuşlar. Onlar ilk dəfə olaraq təbiətdə baş verən hadisələrə dindarlardan fərqli olaraq başqa tərəfdən yanaşmış, onları yaradan qüvvə və səbəblərini araşdırmağa cəhd göstərmişlər. Əlbəttə, o dövrdə hələ fundamental elmlər o səviyyədə olmamışdır ki, ona əsaslanaraq təbiət qanunlarını izah etmək mümkün olsun. Ona görə də, antik dövrün mühəndisləri texniki problemlərin praktiki həlli ilə məşğul olmuş və onları sistemləişdirməyə çalışmışlar [1.36, 1.37]. Antik dövrdə mexanika, maşınların hazırlanması ilə məşğul olmuş mühəndislər öz əsərlərini o dövrün stilinə uyğun olaraq kitablar şəklində yazmışlar. Bu kitablardan bir çoxu bizə qədər gəlib çatmış, müxtəlif vaxtlarda mühəndislərin maraqlarına səbəb olduğundan bir neçə dilə tərcümə olunmuşlar. Qeyd olunan əsərlərin maşınqayırma elminin bu günki səviyyəyə gəlib çatmasında rolunu aydın təsəvvür etmək üçün onları ayrılıqda araşdırmaq məqsədəuyğundur. Növbəti bölümdə antik dövrün bir neçə məşhur mühəndisinin işləri təhlil olunmuşdur.
Antik dövrdə maşınqayırma 49 Arximed ( b.e.ə. 287 – 212 ci illər)
ntik dövrün məşhur yunan alimi Arximed (yun. Archimedes, şəkil 1.20) Siciliya adasında yerləşən Sirakusi şəhərində riyaziyyatçı ailəsində anadan olmuşdur. Onun atası Fidia (yun. Phidias), Siciliyanın şahı II Heronun dostu, riyaziyyatçı və astronom olub, oğluna yaxşı təhsil vermişdir.
Arximed bir müddət İsgəndəriyyənin Musey məktəbində təhsil aldıqdan sonra Sirakusiyaya qayıdır və ömrünün sonuna kimi orada yaşayır. İsgəndəriyyədə olduğu vaxtda o riyaziyyatçı və astronom Eratosfenlə görüşür və ondan dərs alır. Arximed geriyə qayıtdıqdan sonra uzun müddət onunla yazışır. Museyin kitabxanasında məşğul olan Arximed Demokrit, Evdokis, Evklid və başqa məşhur alimlərin işləri ilə yaxından tanış olur [1.38]. Arximedin anadan olduğu il, bizanslı tarixçi Johan Çeçesin (alm.
əsasında hesablanır [1.39]. Bir çox tarixi qaynaqlarda b.e.ə. 212-ci ildə romalıların hücumu zamanı Sirakusi şəhərində qətlə yetirilən Arximedin 75 il yaşadığı güman edilərək b.e.ə. 287-ci ildə anadan olduğu deyilir. Arximedin ölümünü təsvir edən müxtəlif tarixi əlyazmalar bizə gəlib çatmışdır. Bu salnamələr bir-birindən yalnız xırda detallarla fərqlənirlər, onların hamısında Arximedin öz həndəsi məsələsinin həlli üzərində düşünən zaman romalı əsgər tərəfindən qətlə yetirildiyi bildirilir. Plutarx (yun. Plutarch) yazır ki, Arximed vəfatından qabaq onun qəbri üstündə içərisində kürə olan silindri və onun üzərində bu həndəsi fiqurların bir- birinə olan münasibətini, yəni 2:3 həkk edilməsini vəsiyyət edibmiş. B.e.ə. 75-ci ildə Plutarx Siciliyaya səyahət edən zaman həmin silindri Arximedin qəbri üstündə aşkar edir.
Şəkil 1.20. Arximed. Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|