Мащмуд аллащманлы
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
311 Cümənin yaradıcılığını tipoloji müstəvidə təhlilə gətirərək yazır ki, “Вагиф aşıqların içində böyüyüb. Kiçik yaşlarından onun sinəsi el sözləri, aşıq dastan və qoşmaları ilə dolmuşdu. Ona görə hələ Qazaxda ikən ilk şeirini də qoşma üstündə yazmışdı. Xalq aşıq şeirlərində böyük məharətlə ifa edilən məhəbbət mövzusu onun yaradıcılığında da əsas istiqamət olaraq qalırdı. Vaqif artıq Qarabağa sinəsi el sözləri ilə dolu gəlmişdi. Vaqif Azərbaycan aşıq sənətinin yetirməsidir. Ona görə də qoşma, təcnis, gözəlləmələrin əksəriyyəti ustad aşıqlarımızın rədiflərini bənzəyirdi. (38, 296). “Vaqif” dastanı da aşıqlar tərəfindən bu böyük şairə sevginin nəticəsi kimi meydana çıxmışdır. Dastanın mükəmməl və dastan ənənəsinə hesablanmış strukturu vardır, ancaq təəssüflənməli odur ki, burada müəyyən əl gəzmiş və aşıq repertuarından yazıya almada ləhcə özünəməxsusluğu bir qədər qorunmamışdır. Başlanğıcda deyilir: “Sizə hardan xəbər verim, hardan söhbət açım, adlı- sanlı, sözlü-söhbətli Qazax mahalından” (69, 236). Xanlıqlar dövrünün siyasi vəziyyəti, insanların həyat şəraiti, Tiflisdə Vəli xanın sarayı və Vaqifin həcvi başlanğıc epizod kimi ilkin təsəvvürləri formalaşdırır. Sonrakı təsvirlərdə M.P.Vaqifin Qarabağa gedişi və İbrahim xanın sarayı ilə yaxınlıqları özünə yer alır. Vaqif şeirlərinin arxasında, demək olar, həmişə tipik hadisə dayanmışdır. Ustad sənətkarlar da böyük şairin həyatını olanlar, baş verənlər kontekstində dastanlaşdırmış və bir növ böyük şairlə bağlı dastan bağlamağı məqsədə çevirmişlər. “Vaqif” dastanı dastan mühitində “Vaqif və Sənəm xanım” dastanı adı ilə də məşhurdur. Xalq arasında Vaqifin Qarabağa gəldikdən sonra sürətlə tanınması və hətta xanın ailəsində də 312 böyük nüfuz və rəğbət qazanması ilə bağlı əhvalatlar vardır. Həmin əhvalatlardan birində vurğulanır ki, İbrahim xanın qızı Sənəm xanımın şeirə böyük marağı olmuşdur. Məhz bu səbəbdən də Vaqifin şeirlərini bəyazına köçürərmiş. Dastanda Sənəm xanım İbrahim xanın bacısı, Y.V.Çəmənzəminlinin “İki od arasında” romanında isə qızı kimi verilir. Ancaq bu fərqliliyə baxmayaraq mahiyyət və söylənilən əhvalat eynitiplidir. Dastanda oxuyuruq: “Xanla vəzir çobanın yanında söhbət etməkdə olsun, sizə kimdən deyim, Sənəm xanımdan. Sənəm xanım Vaqifin xəstə olmasından xəbər tutmuşdu. Durub Sənəm xanım bağa çıxdı. Bağı xeyli dolandıqdan sonra gördü ki, şaftalı ağacının başında bir az yetişmiş, sulanmış iki şaftalı var. O, bu şaftalıları dərib siniyə qoydu. Üstünə də ipək sərdi. Nökərini çağırıb sinini ona verdi və dedi: Apar bunu Vaqifə ver. De ki, Sənəm göndərib” (69, 247- 247). Vaqifin bir şeirinin verdiyi niformasiya və arxasında dayanan əhvalat dastana gətirilmişdir. Çox-çox əcəb qılıb xüsreyi-şahım, Bir cüt bizə ləbi şirin göndərmiş. Gözəllər bağında meyvə bəslənib, Onun bizə xoş nübarın göndərmiş. Məndən salam olsun Yərdü-Yamənə, Sinəsi büllurə, sədri Sənanə, Sanasan xoş gəldi, nə qədər mənə, Yer üzünün simu-zərin göndərmiş. Yarəb ola o cananə kim demiş, Filani xəstədir, meyvə diləmiş, 313 O ki bizə yemiş ənam eyləmiş, Vaqif ona peşkəş sərin göndərmiş (69, 248-249). Ayrı-ayrı nəşrlərdə bu şeir kiçik fərqlərlə özünə yer almışdır, ancaq bütün söz və ifadə fərqlərinə baxmayaraq ümumiyyətlə mahiyyət eynidir və Vaqif həyatında baş vermiş bir olayı özündə ehtiva edir. Həm şeir, həm də şeirin arxasında dayanan əhvalat aşıq yaddaşında, eləcə də elat mühitində zaman-zaman dolaşmaqdan dastana gəlmişdir. Bunlar dastan ənənəsi üçün xarakterikdir və bütünlükdə dastan mühitində belə əhvalatlar kifayət qədərdir. Dastan demək olar ki, Vaqifin Qarabağa getməsi hadisəsindən tutmuş digər tipik epizodları, çobanın itinə dua yazılması hadisəsini, İbrahim xan tərəfindən Tiflisə göndərilməsi və oradan gətirdiyi gözəlin təsvirinə qədər bütöv bir hadisə silsiləsini özündə əks etdirir. Dastanda Vaqifin “Ola”, “Gərək”, “Olar, “Saqqal” və s. qoşmaları verilmişdir ki, əhvalat və hadisələr onun üzərində qurulmuşdur. Məsələn, gözəlin təsvirini verən bir nümunədə oxuyuruq: Büllur zülflü, ay qabaqlı gözəlin, Duruban başına dolanmaq gərək. Bir evdə ki, belə gözəl olmaya, O ev bərbad olub talanmaq gərək. Sərxoş durub sarayından baxanda, Ağ gərdənə həmayıllar taxanda, Gözə sürmə, qaşa vəsmə yaxanda, Canım eşq oduna qalanmaq gərək. (69, 253) 314 Ustad sənətkarlar bu şeirlərlə bir istiqamətdə böyük şairin yaradıcılığını qorumaq, saz repertuarında yaşatmaq yolunu tutmuşlar. Vaqif şeiri ilə aşıq şeiri arasında sərhədsizliyin olduğunu bədii arenaya çatdırmaq məqsədində olmuşlar. Burada həm də M.P.Vaqifin bədii irsinin gələcəyə ötürülməsi düşüncəsi vardır. Dastanın sonrakı epizodlarında Vaqifin Tiflisə səfəri və oradakı söhbətləri, xan sarayındakı qazandığı nüfuz təsvirlərdə özünə yer tapır. “Hayıf ki, yoxdur” şeiri, “sevdiyim ləblərin yaquta bənzər” misralı məşhur qoşması və s. burada dastan təhkiyəsinə uyğun olaraq təqdim edilir. F.Köçərli də möhtəşəm “Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabında Vaqifin Tiflisə səfərini və orada yazdığı şeirləri “Molla pənah vaqif” oçerkində verir. Bununla “Vaqif” dastanında olanlar arasında ciddi yaxınlıqlar vardır. Dastan nikbin sonluqla Tiflis xanı Vəli xanın bacısının İbrahim xanla, İbrahim xanın bacısı Sənəmin Vaqiflə evlənməsi ilə yekunlaşır. Bütün olanların əsasında Vaqifin şəxsiyyəti, onun bacarığı, fitri istedadı, qabiliyyəti və s. dayanır. Vaqif aşıqların ürək dostu, könül sirdaşı olmuşdur. Xalqın zəngin söz xəzinəsindən, ustad aşıqların dilindən oxuyub öyrəndiklərini, ruhunda əzizlədiklərini Vaqif sonrakı vaxtlarda yazdıqları ilə təzədən bol-bol aşıqlara, xalqa qaytarmışdır. Aşıqlar onun qoşmalarını el-el, oba-oba gəzdir- miş, məclislərdə çalıb oxumuşlar və özləri də həmin qoşmanın təsirində maraqlı nümunələr yaratmış və zəngin aşıq yaradı- cılığını da bir boy zənginləşdirmişlər. Son olaraq bütün bu yaxınlıq, zəngin xəzinə, aşıqların Vaqif vurğunluğu dastana çevrilmiş, “Vaqif” dastanının yaranması üçün əsas olmuşdur. “Vaqif” dastanı aşıqların Vaqif sevigisindən yoğrulmuş və oradan boy göstərmişdir. Hətta aşıq havaları ilə bağlı tərtib Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|